Монголчуудын нийтлэг хэрэглэж, ярьж хэвшиж буй “Бартер” буюу монголоор “Арилжаа” гэсэн үг нь хэлзүйн хувьд нэг юмыг нөгөөгөөр солих гэсэн утгатай ажээ.

   Я.Цэвэлийн “Монгол хэлний товч тайлбар толь”-д “Арилжаа” гэсэн үгийг юмыг юмаар солих, /арилжаа наймаа/, арилжаа хатир морины явдал, хатир жороо хоёрын хоорондох зөөлөн ялгуумаар явах явдал /арилжаа хатиртай морь/, “Арилжаа” гэдэг үгний үйл үгийн төлөв болох “Арилжаалах” гэсэн үгийг харилцан арилжаа хийх, “Арилжих” гэдэг нь юмыг харилцан солилцон өгч авах гэсэн утгатай хэмээн тайлбарласан байна.

   Хууль зүйн хувьд ч дээрх утга агуулгыг илэрхийлэх бөгөөд Монгол Улсын Иргэний хуулийн 274 дүгээр зүйлийн 274.1 “Арилжааны гэрээгээр талууд тодорхой хөрөнгийг харилцан өмчлөлд шилжүүлэх үүрэг хүлээнэ” гэж арилжааны гэрээний гол мөн чанарыг тодорхойлж өгсөн байдаг.

   Иргэний хуулийн 243 дугаар зүйлийн 243.1-д заасан “Худалдах, худалдан авах гэрээ”-ний хувьд тодорхой хөрөнгийг шилжүүлэх нөгөө талын үүргийн хариу төлбөр болгож, тухайн гэрээний зүйлийн үнийг төлдөг бол “Арилжааны гэрээ”-нд үнэ төлөхгүй, харин нөгөө талын шилжүүлэн өгсөн хөрөнгийн хариуд өөрийн хөрөнгийг шилжүүлснээр гэрээний үүрэг биелэгддэг онцгой төрлийн гэрээ юм.

   Аливаа эд хөрөнгө, эрхийг харилцан солилцох үүрэг хүлээдэг хоёр талт гэрээг арилжааны гэрээ гэнэ. Арилжааны гэрээ нь онолын хувьд хоёр талт хэлцэл тул гэрээнд хоёр оролцогч этгээд байна. Гэрээний оролцогч бүр арилжиж, солилцож буй хөрөнгийн хувьд  худалдагч, худалдан авагч байна.

   Иргэний хуулийн 274 дүгээр зүйлийн 274.3-т зааснаар арилжааны гэрээнд худалдах, худалдан авах гэрээний талаарх энэ хуулийн холбогдох заалтууд нэгэн адил хамаарна. Арилжааны гэрээний дагуу эд хөрөнгийг хүлээн авахдаа Иргэний хуульд заасан Худалдах, худалдан авах гэрээний холбогдох зохицуулалтын дагуу эд зүйлийг эрхийн болон эд хөрөнгийн доголдолтой эсэхийг шалгаж хүлээж авах шаардлагатай.

   Эд хөрөнгийг хүлээлгэн өгөх, шалгаж хүлээн авах, эд хөрөнгийн эрсдэл шилжих, гомдлын шаардлага гаргах зэрэг асуудал нь худалдах-худалдан авах гэрээний нэгэн адил зохицуулагдана.

   Арилжааны гэрээний дагуу солилцож буй хөрөнгөд баталгаат хугацаа тогтоож өгч болох ба уг баталгаат хугацаанд доголдол илэрсэн бол Иргэний хуулийн 254 дүгээр зүйлийн 254.1-т заасны дагуу доголдлыг арилгуулах, доголдолгүй тухайн төрлийн эд хөрөнгөөр солиулах, доголдлыг арилгахад гарсан зардлаа төлүүлэх, эсхүл гэрээг цуцлах зэрэг шаардлага гаргах боломжтой. Хийсвэр жишээ авч тайлбарлавал:

   Барилга, угсралтын үйл ажиллагаа эрхлэдэг Б компани нь компанийн хэрэгцээнд “Тоёота Ланд Круйзер 200” маркийн автомашин худалдан авахаар төлөвлөжээ.

   Тухайн үед “Тоёота” маркийн автомашин худалдаалдаг М компани нь шилдэг ажилтнаа урамшуулах зорилгоор гурван өрөө байрны шагналтай борлуулалтын уралдаан зарлаад байсан бөгөөд шагналын байрыг сонгож байгааг Б компани мэдсэн байна. Б компани нь Зайсанд байрлалтай орчин үеийн загвар хийцийн 3 өрөө байрыг М компанид санал болгож, хариуд нь 2017 оны “Тоёота Ланд Круйзер 200” маркийн автомашиныг авах санал гаргасан.

   Дээрх хоёр эд хөрөнгийн зах зээл дэх үнэ ойролцоо, Б компанийн байр шаардлагад нь нийцсэн тул М компани саналыг хүлээн зөвшөөрч, талуудын хооронд “Арилжааны гэрээ” байгуулагдаж, улмаар Б компани нь 2017 оны “Тоёота Ланд Круйзер 200” маркийн автомашиныг, М компани нь Зайсанд байрлалтай 3 өрөө байрыг хүлээн авч, өмчлөх эрхийг улсын бүртгэлд бүртгүүлснээр гэрээний үүрэг дуусгавар болсон байна.

   Арилжааны гэрээний зүйл нь Иргэний хуулийн 243, 260 дугаар зүйлд заасан худалдах-худалдан авах гэрээ байгуулж, бусдын өмчлөлд шилжүүлж болох бүхий л хөрөнгө байж болно.

   Иргэний хуулийн 260 дугаар зүйлийн 260.1-д “Үүргийн агуулгад харшлахгүй бол эрх, шаардлага, бусад хөрөнгө худалдах-худалдан авахад эд хөрөнгө худалдах, худалдан авах гэрээний талаарх энэ хуулийн заалтууд нэгэн адил хамаарна” гэж зааснаас үзвэл худалдаж болох гэрээний зүйлийн хүрээ илүү өргөн байх боломжтой юм.

   Барилгын компаниуд нь өөрийн барьж, гүйцэтгэж буй орон сууцны барилгаас байр өгөхөөр харилцан тохиролцож, гэрээ /арилжааны гэрээ/ байгуулж, туслан гүйцэтгэгч компаниар ажил гүйцэтгүүлэх явдал элбэг тохиолдож байна. Дээрх харилцаа нь нэг талаас орон сууц арилжаалж байгаа бол нөгөө тал нь хийж гүйцэтгэсэн ажлын үр дүнг арилжаалж, ажил гүйцэтгэхтэй холбоотой харилцааг  агуулсан,  холимог шинжтэй арилжааны гэрээ байгуулдаг.

   Энд анхаарах зүйл гэвэл дээрх бүхий л тохиролцоо нь гэрээ байгуулахаас өмнө хийгдэж, талууд гэрээ байгуулж, баталгаажуулсан байх шаардлагатай. Энэ нь Иргэний хуулийн 4 дүгээр зүйлийн 4.1, 260 дугаар зүйлийн 260.1 дэх хэсэгт заасантай нийцнэ.

   Хэрэв барилгын компани нь туслан гүйцэтгэгч компанитай ажил гүйцэтгүүлэх гэрээ байгуулж, улмаар ажил гүйцэтгүүлсний төлбөрийг мөнгөн хэлбэрээр өгөх боломжгүйн улмаас төлбөрт нь орон сууц шилжүүлэн өгч байгаа бол энэ нь арилжааны гэрээ биш бөгөөд ажил гүйцэтгэх гэрээний үүргийг гүйцэтгэж байгаа нэг хэлбэр юм.

   Зарим тохиолдолд талуудын солилцож буй хөрөнгийн үнэ ханш ялгаатай, улмаар зөрүү үүсэх тохиолдол байдаг. Үүнийг Иргэний хуулийн 275 дугаар зүйлийн 275.1-д “Арилжааны гэрээгээр харилцан тохиролцож байгаа хөрөнгийн үнэ тэнцүү биш бол үнийн зөрүүг мөнгөөр тооцож болно” гэж хуульчилсан.

   Жишээлбэл,  Зайсанд байрлалтай гурван өрөө байрны зах зээлийн үнэ 2017 оны “Тоёота Ланд Круйзер 200” маркийн машины үнээс 40,000,000 төгрөгөөр илүү байсан ба энэ талаар талууд гэрээндээ тохиролцсон тохиолдолд М компани нь зөрүү болон 40,000,000 төгрөгийг Б компанид  төлөх үүрэгтэй байна.

   М компани нь зөрүү төлбөр болох 40,000,000 төгрөгийг хугацаандаа төлөөгүй бол Б компанид зөвхөн хохирол нэхэмжлэх эрх үүснэ. Учир нь арилжааны гэрээний үндсэн үүрэг болон эд хөрөнгө харилцан солилцох үүрэг нэгэнт дуусгавар болсон бөгөөд зөрүү төлбөр болон 40,000,000 төгрөгийг төлөөгүй явдал нь арилжааны гэрээг цуцлах үндэслэл болохгүй.

   Харин гэрээний нэг тал нь гэрээний үндсэн үүргээ биелүүлээгүй бол нөгөө тал нь хохирлоо нэхэмжлэх, гэрээнээс татгалзаж өгсөн зүйлээ буцаан шаардах эрхээ хэрэгжүүлэх боломжтой.

   Хэрэв Б компани нь гурван өрөө байрны өмчлөх эрхийг М компанид шилжүүлж өгсөн бөгөөд М компани нь 40,000,000 төгрөгийн Б компанид шилжүүлсэн боловч  2017 оны Тоёота Ланд Круйзер 200 маркийн машиныг Б компанид хүлээлгэж өгөөгүй, тохиролцсон хугацаа өнгөрсөн байна.

   Энэ тохиолдолд Б компани нь М компаниас гэрээний үүргээ биелүүлээгүйгээс учирсан хохирлоо нэхэмжлэх, эсвэл гэрээнээс татгалзаж 3 өрөө байрыг буцаан шилжүүлэхийг шаардах шаардлагуудын аль нэгийг гаргах боломжтой.