Барилга байгууламжийн бодитой төсөв л хөрөнгө зардлыг хэмнэдэг
Барилгын хяналт зөвлөх үйлчилгээний “Эрдэм түм” ХХК-ийн захирал, Зөвлөх инженер, Тэргүүлэх төсөвчин, Итгэмжлэгдсэн захиалагч Л.Түмэндэмбэрэл
Барилгын төсөвт өртөг хэмээх ихээхэн тооцоо судалгаа бүхий бичиг баримт хэзээ, хэнд, юуны тулд хэрэг болдог вэ? Хэр оновчтой, нарийвчлалтай, шинжлэх ухааны үндэслэлтэй хийгддэг вэ? Энэ нүсэр бөгөөд онц хариуцлагатай ажлыг ямар хэмжээнд автоматжуулсан юм бэ? гэхчлэн амьдралд ойрхон, олон чухал асуултыг тавиад хариулт эрье.
Улс орны эдийн засгийн цагаан толгой болсон өргөн хүрээтэй инженерийн асуудал, бодит байдлыг дүгнэхийн тулд мэдээж олон талын мэргэшил, практик туршлага шаардах нь мэдээж боловч өөрийн 25 жилийн туршид барилгын төсөв- үнэ бүрдэл, барилга үйлдвэрлэлийн технологи, зохион байгуулалт, хөндлөнгийн хяналт шинжилгээний аль алинаар нь мэргэшлийн сургалтуудыг дүүргэж, бас ажиллаж ирсэн өчүүхэн туршлагадаа дулдуйдаж “арслангийн зориг” гаргаснаа өчсү.
Мэдээж барилга барих, хөрөнгө оруулах хэрэгцээ шаардлага, шийдвэр гарсны дараа захиалагчийн даалгаварт үндэслэн архитектор болон инженерүүд хамтарч суугаад техник ажлын зураг гэдэг бичиг баримтыг анхлан боловсруулж, түүний дагуу өртөг зардлыг урьдчилан тооцоолох ажлын нэр төрөл, тоо хэмжээ төсөвчинд бэлэн болж, хэд хэдэн хувилбар тооцоо хийнэ. Улмаар дахин шүүн хэлэлцэж, өртөг зардалдаа үндэслэн нарийвчилсан техник шийдлүүд, арга хэмжээг цогцоор тусгасны үндсэн дээр норм дүрэмд нийцэлтэй, захиалагчийн хэрэгцээг бүрэн хангасан, хөрөнгө оруулалтын үр ашиг бүхий иж бүрэн ажлын зураг, төсөв бий болдог. Ажлын зурагт үндэслэн тухайн барилга барих газар нутаг, баригдах цаг улирал, барилгын үйлдвэрлэл-зохион байгуулалтын төсөлд тусгасан нөхцөл байдлуудыг нарийн суулгаж хийсэн хойно тухайн барилгын хувьд объектийн төсөв нэртэй бичиг баримт бий болно. Энэ нь тухайн барилгын үйлдвэрлэлийг хөтлөн явуулах, түүний өртгийн хэтрэлт, хэмнэлтэд хяналт хийх үндсэн суурь бичиг баримт юм. Үүнээс гадна нийт хөрөнгө оруулалтын хэрэгцээг нэгтгэн харуулсан нэгдсэн төсөв гэж байна.
Эсрэгээрээ ийм нарийвчилсан ажлууд хийгдэхээс өмнө хөрөнгө оруулалтын хэрэгцээг урьдчилан тооцохын тулд барилгын нэгж хүчин чадлын үнэлгээ, багцалсан цөөн үндэслэлээр тооцож болдог томсгосон төсөвт өртөг гэж бас байна. Мэдээж оновчлолын талаасаа 10-20 хувь өсөх, буурах магадлалтай. Харин барилга угсралтын ажлын явцад эсвэл үе шатны ажил, барилга бүрэн дууссан үед бодит зардлын тооцоог гүйцэтгэлийн тооцоо гэж хийдэг. Үүнийгээ манай барилгын мэргэжлийн бус оролцогч нар гүйцэтгэлийн төсөв гэж алдаатай нэрлээд, үүнээс үүдэн гүйцэтгэлийн тооцоо үнэн бодит байх шаардлага нь биелэгдэхгүй байгаад байдаг. Төсөв гэдэг бол урьдчилан төлөвлөж байгаа бичиг баримт, гүйцэтгэлийн өртгийн тооцоо гэвэл яг гарсан бодит зардал, энэ хоёрыг үнэнээр нь харьцуулж байж хөрөнгө оруулалтын үр ашгийн тухай ярих юм.
Ихэнх тохиолдолд гүйцэтгэлийн өртгийн тооцоо гэж хэлээд төсвөө үг, үсгийн зөрүүгүй хуулаад ирдэг. Сангийн яамнаас баталсан гүйцэтгэлийн тооцоо хийх журамд уялдуулж хийгээгүй, төсвөө тэр хэвээр нь хуулаад санхүүжилт өгөөд, аваад яваад байдаг хэвшил бүр тогтчихсон байна. Яг энэ зөрүүтэй ойлголтоос барилгын чанарын хяналтын тухайд анхаарах зүйл гарч ирдэг. Яагаад гэвэл, төсөвт тусгасан нормативт нөөцүүд, технологийн процессууд тэр чигээрээ амьдрал дээр яг таг хийгдээгүй л байдаг. Мэдээж шүү дээ, төсөв гэдэг нь дундаж нормоор суулгасан нормативт нөөцүүд, тухайн гүйцэтгэл нь гүйцэтгэгч багийн үйлдвэрлэлийн нормын нөөц, тэдний шалгарч, дадлагажсан технологи процессууд шүү дээ. Үгүй дээ л гэхэд хөдөлмөрийн бүтээмж, гүйцэтгэлээрээ яг дундаж нормтой адил байхгүй.
МУҮИС-ын багш Д.Оюунцэцэгийн хийсэн “Улсын төсвийн хөрөнгө оруулалтын үр ашгийн судалгаа”–наас харахад жилийн төсвийн хөрөнгө оруулалтын 71-81 хувийг барилгын зардал эзэлдэг байна. 2004 онд улсын төсвийн хөрөнгө оруулалтаас тооцсон ICOR 2.59 байсан нь тооцоонд хамрагдсан хугацааны хамгийн бага үзүүлэлт буюу нийт хөрөнгө оруулалтын үр ашиг хамгийн их байсныг харуулж байна. Хөрөнгө оруулалтын өгөөжийн коэффициент мөн онд хамгийн их буюу 0.39 хүрсэн нь нэг төгрөгийн хөрөнгө оруулалтаар 0.39 төгрөгийн нэмүү бүтээгдэхүүн үйлдвэрлэж чадсаныг илтгэж байгаа юм. 2005 оноос эхлэн хөрөнгө оруулалтын үр ашиг ерөнхийдөө буурсаар ирсэн бөгөөд 2009 онд нийт хөрөнгө орууулалтын ICOR 15.18 хүрч, өгөөж нь 0.07 болсон нь дээрх хугацааны хамгийн бага үзүүлэлт болж байна. 2004-2007 онд улсын төсвийн хөрөнгө оруулалтын үр ашиг их байсан бөгөөд нэг төгрөгийн нэмүү бүтээгдэхүүн үйлдвэрлэхийн тулд дунджаар 0.97 төгрөг зарцуулж байжээ. Харин 2008, 2011 онуудад нэг төгрөгийн төсвийн хөрөнгө оруулалтаар дөнгөж 0.06 төгрөгийн нэмүү бүтээгдэхүүн үйлдвэрлэсэн нь төсвийн хөрөнгө оруулалтын үр ашиг бага байсныг харуулна. Гэтэл эдгээр онуудад манай улсын эдийн засгийн өсөлт өндөр байсан төдийгүй төсвийн хөрөнгө оруулалтын хэмжээ өмнөх оноос 2008 онд 42.5 хувь буюу 532.3 тэрбум төгрөгөөр, 2011 онд 118 хувь буюу 4542.1 тэрбум төгрөгөөр тус тус нэмэгджээ.
Үүнээс дүгнэлт хийхэд манай улсын эдийн засгийн өсөлт нь хөрөнгө оруулалтын үр ашгаар биш, харин хөрөнгө оруулалтын хэмжээний өсөлтөөр хангагдаж байна. Түүнчлэн 2012 оны урьдчилсан гүйцэтгэлээр төсвийн хөрөнгө оруулалтаас тооцсон ICOR 5.53 байгаа нь нэг төгрөгийн нэмүү бүтээгдэхүүн үйлдвэрлэхийн тулд улсын төсвөөс 5.53 төгрөгийн хөрөнгө оруулалтын зардал гаргасан гэсэн үг. Энэ нь төсвийн хөрөнгө оруулалтын үр ашиг туйлын хангалтгүй байгааг илтгэж байна.
Хөрөнгө оруулалтын үр ашгийг дээшлүүлэхийн тулд зөвхөн санхүүгийн эх үүсвэрээр хангах төдийгүй “хөрөнгө оруулалтын хэрэгцээг зөв тодорхойлох, ажиллах хүчний чадварыг сайжруулах, техник технологийн дэвшлийг нэвтрүүлэх шаардлагатай байдаг” гэжээ.
Тэгвэл энэ их зардлыг төлөвлөх, гүйцэтгэлийг хянах, үр ашгийг тооцох үндсэн “цагаан толгой нь барилгын төсвийн нормативын бааз гэдэг нь тодорхой.
ОХУ-д гэхэд нутаг дэвсгэрийнхээ онцлогоор хэд хэдэн мужид хуваагдсан байдлаар өөр өөр төсөвт өртгийн нормативын баазыг ашиглаж байгаагаас Иркутск мужийн төсөвт өртгийн нормативын бааз нь манайхтай илүү дөхүү юм. Энэ бааз л гэхэд 72000 орчим нэгж болтлоо баяжаад байхад барилгын үйлдвэрлэлд нэвтэрч байгаа шинэ техник технологийн, нөөцүүдийн нормчлол нь хэрэгцээгээ хөөж гүйцэх хэмжээнд 2015 оноос хүрч байгаа юм. Харин манай өнөөдөр мөрдөж байгаа төсөвт өртгийн нормативын бааз нь 12000 нэгжтэй бөгөөд жилд 1000 хүрэхгүй нэгж норм шинээр батлуулдаг хурдаар бол 60-70 жилийн дараа дээрх түвшинд дөхөх байх.
“Авилгажсан төсөв”, “Захиалгат төсөв” гэдэг нэр томъёо газар авах болов. Хэд хэдэн төсөвчин УИХ-ын шаардсанаар арга хэмжээ авагдсан гэсэн мэдээ байна. БХҮНТ Алтангэрэл гэсэн интернет эх сурвалжаас үзвэл:
Барилгын төсөвт өртөг хэмээх ихээхэн тооцоо судалгаа бүхий бичиг баримт хэзээ, хэнд, юуны тулд хэрэг болдог вэ? Хэр оновчтой, нарийвчлалтай, шинжлэх ухааны үндэслэлтэй хийгддэг вэ? Энэ нүсэр бөгөөд онц хариуцлагатай ажлыг ямар хэмжээнд автоматжуулсан юм бэ? гэхчлэн амьдралд ойрхон, олон чухал асуултыг тавиад хариулт эрье.
Улс орны эдийн засгийн цагаан толгой болсон өргөн хүрээтэй инженерийн асуудал, бодит байдлыг дүгнэхийн тулд мэдээж олон талын мэргэшил, практик туршлага шаардах нь мэдээж боловч өөрийн 25 жилийн туршид барилгын төсөв- үнэ бүрдэл, барилга үйлдвэрлэлийн технологи, зохион байгуулалт, хөндлөнгийн хяналт шинжилгээний аль алинаар нь мэргэшлийн сургалтуудыг дүүргэж, бас ажиллаж ирсэн өчүүхэн туршлагадаа дулдуйдаж “арслангийн зориг” гаргаснаа өчсү.
Мэдээж барилга барих, хөрөнгө оруулах хэрэгцээ шаардлага, шийдвэр гарсны дараа захиалагчийн даалгаварт үндэслэн архитектор болон инженерүүд хамтарч суугаад техник ажлын зураг гэдэг бичиг баримтыг анхлан боловсруулж, түүний дагуу өртөг зардлыг урьдчилан тооцоолох ажлын нэр төрөл, тоо хэмжээ төсөвчинд бэлэн болж, хэд хэдэн хувилбар тооцоо хийнэ. Улмаар дахин шүүн хэлэлцэж, өртөг зардалдаа үндэслэн нарийвчилсан техник шийдлүүд, арга хэмжээг цогцоор тусгасны үндсэн дээр норм дүрэмд нийцэлтэй, захиалагчийн хэрэгцээг бүрэн хангасан, хөрөнгө оруулалтын үр ашиг бүхий иж бүрэн ажлын зураг, төсөв бий болдог. Ажлын зурагт үндэслэн тухайн барилга барих газар нутаг, баригдах цаг улирал, барилгын үйлдвэрлэл-зохион байгуулалтын төсөлд тусгасан нөхцөл байдлуудыг нарийн суулгаж хийсэн хойно тухайн барилгын хувьд объектийн төсөв нэртэй бичиг баримт бий болно. Энэ нь тухайн барилгын үйлдвэрлэлийг хөтлөн явуулах, түүний өртгийн хэтрэлт, хэмнэлтэд хяналт хийх үндсэн суурь бичиг баримт юм. Үүнээс гадна нийт хөрөнгө оруулалтын хэрэгцээг нэгтгэн харуулсан нэгдсэн төсөв гэж байна.
Эсрэгээрээ ийм нарийвчилсан ажлууд хийгдэхээс өмнө хөрөнгө оруулалтын хэрэгцээг урьдчилан тооцохын тулд барилгын нэгж хүчин чадлын үнэлгээ, багцалсан цөөн үндэслэлээр тооцож болдог томсгосон төсөвт өртөг гэж бас байна. Мэдээж оновчлолын талаасаа 10-20 хувь өсөх, буурах магадлалтай. Харин барилга угсралтын ажлын явцад эсвэл үе шатны ажил, барилга бүрэн дууссан үед бодит зардлын тооцоог гүйцэтгэлийн тооцоо гэж хийдэг. Үүнийгээ манай барилгын мэргэжлийн бус оролцогч нар гүйцэтгэлийн төсөв гэж алдаатай нэрлээд, үүнээс үүдэн гүйцэтгэлийн тооцоо үнэн бодит байх шаардлага нь биелэгдэхгүй байгаад байдаг. Төсөв гэдэг бол урьдчилан төлөвлөж байгаа бичиг баримт, гүйцэтгэлийн өртгийн тооцоо гэвэл яг гарсан бодит зардал, энэ хоёрыг үнэнээр нь харьцуулж байж хөрөнгө оруулалтын үр ашгийн тухай ярих юм.
Ихэнх тохиолдолд гүйцэтгэлийн өртгийн тооцоо гэж хэлээд төсвөө үг, үсгийн зөрүүгүй хуулаад ирдэг. Сангийн яамнаас баталсан гүйцэтгэлийн тооцоо хийх журамд уялдуулж хийгээгүй, төсвөө тэр хэвээр нь хуулаад санхүүжилт өгөөд, аваад яваад байдаг хэвшил бүр тогтчихсон байна. Яг энэ зөрүүтэй ойлголтоос барилгын чанарын хяналтын тухайд анхаарах зүйл гарч ирдэг. Яагаад гэвэл, төсөвт тусгасан нормативт нөөцүүд, технологийн процессууд тэр чигээрээ амьдрал дээр яг таг хийгдээгүй л байдаг. Мэдээж шүү дээ, төсөв гэдэг нь дундаж нормоор суулгасан нормативт нөөцүүд, тухайн гүйцэтгэл нь гүйцэтгэгч багийн үйлдвэрлэлийн нормын нөөц, тэдний шалгарч, дадлагажсан технологи процессууд шүү дээ. Үгүй дээ л гэхэд хөдөлмөрийн бүтээмж, гүйцэтгэлээрээ яг дундаж нормтой адил байхгүй.
МУҮИС-ын багш Д.Оюунцэцэгийн хийсэн “Улсын төсвийн хөрөнгө оруулалтын үр ашгийн судалгаа”–наас харахад жилийн төсвийн хөрөнгө оруулалтын 71-81 хувийг барилгын зардал эзэлдэг байна. 2004 онд улсын төсвийн хөрөнгө оруулалтаас тооцсон ICOR 2.59 байсан нь тооцоонд хамрагдсан хугацааны хамгийн бага үзүүлэлт буюу нийт хөрөнгө оруулалтын үр ашиг хамгийн их байсныг харуулж байна. Хөрөнгө оруулалтын өгөөжийн коэффициент мөн онд хамгийн их буюу 0.39 хүрсэн нь нэг төгрөгийн хөрөнгө оруулалтаар 0.39 төгрөгийн нэмүү бүтээгдэхүүн үйлдвэрлэж чадсаныг илтгэж байгаа юм. 2005 оноос эхлэн хөрөнгө оруулалтын үр ашиг ерөнхийдөө буурсаар ирсэн бөгөөд 2009 онд нийт хөрөнгө орууулалтын ICOR 15.18 хүрч, өгөөж нь 0.07 болсон нь дээрх хугацааны хамгийн бага үзүүлэлт болж байна. 2004-2007 онд улсын төсвийн хөрөнгө оруулалтын үр ашиг их байсан бөгөөд нэг төгрөгийн нэмүү бүтээгдэхүүн үйлдвэрлэхийн тулд дунджаар 0.97 төгрөг зарцуулж байжээ. Харин 2008, 2011 онуудад нэг төгрөгийн төсвийн хөрөнгө оруулалтаар дөнгөж 0.06 төгрөгийн нэмүү бүтээгдэхүүн үйлдвэрлэсэн нь төсвийн хөрөнгө оруулалтын үр ашиг бага байсныг харуулна. Гэтэл эдгээр онуудад манай улсын эдийн засгийн өсөлт өндөр байсан төдийгүй төсвийн хөрөнгө оруулалтын хэмжээ өмнөх оноос 2008 онд 42.5 хувь буюу 532.3 тэрбум төгрөгөөр, 2011 онд 118 хувь буюу 4542.1 тэрбум төгрөгөөр тус тус нэмэгджээ.
Үүнээс дүгнэлт хийхэд манай улсын эдийн засгийн өсөлт нь хөрөнгө оруулалтын үр ашгаар биш, харин хөрөнгө оруулалтын хэмжээний өсөлтөөр хангагдаж байна. Түүнчлэн 2012 оны урьдчилсан гүйцэтгэлээр төсвийн хөрөнгө оруулалтаас тооцсон ICOR 5.53 байгаа нь нэг төгрөгийн нэмүү бүтээгдэхүүн үйлдвэрлэхийн тулд улсын төсвөөс 5.53 төгрөгийн хөрөнгө оруулалтын зардал гаргасан гэсэн үг. Энэ нь төсвийн хөрөнгө оруулалтын үр ашиг туйлын хангалтгүй байгааг илтгэж байна.
Хөрөнгө оруулалтын үр ашгийг дээшлүүлэхийн тулд зөвхөн санхүүгийн эх үүсвэрээр хангах төдийгүй “хөрөнгө оруулалтын хэрэгцээг зөв тодорхойлох, ажиллах хүчний чадварыг сайжруулах, техник технологийн дэвшлийг нэвтрүүлэх шаардлагатай байдаг” гэжээ.
Тэгвэл энэ их зардлыг төлөвлөх, гүйцэтгэлийг хянах, үр ашгийг тооцох үндсэн “цагаан толгой нь барилгын төсвийн нормативын бааз гэдэг нь тодорхой.
ОХУ-д гэхэд нутаг дэвсгэрийнхээ онцлогоор хэд хэдэн мужид хуваагдсан байдлаар өөр өөр төсөвт өртгийн нормативын баазыг ашиглаж байгаагаас Иркутск мужийн төсөвт өртгийн нормативын бааз нь манайхтай илүү дөхүү юм. Энэ бааз л гэхэд 72000 орчим нэгж болтлоо баяжаад байхад барилгын үйлдвэрлэлд нэвтэрч байгаа шинэ техник технологийн, нөөцүүдийн нормчлол нь хэрэгцээгээ хөөж гүйцэх хэмжээнд 2015 оноос хүрч байгаа юм. Харин манай өнөөдөр мөрдөж байгаа төсөвт өртгийн нормативын бааз нь 12000 нэгжтэй бөгөөд жилд 1000 хүрэхгүй нэгж норм шинээр батлуулдаг хурдаар бол 60-70 жилийн дараа дээрх түвшинд дөхөх байх.
“Авилгажсан төсөв”, “Захиалгат төсөв” гэдэг нэр томъёо газар авах болов. Хэд хэдэн төсөвчин УИХ-ын шаардсанаар арга хэмжээ авагдсан гэсэн мэдээ байна. БХҮНТ Алтангэрэл гэсэн интернет эх сурвалжаас үзвэл:
- Ажлын объём бодоход алдаа гарах, хийсвэрээр өсгөх нөхцөл байна.
- Объём боддог программ байхгүй
- Зураг, төсөл чанаргүй, иж бүрэн бус, алдаатай байгаа нь нөлөөлж байна.
- Төсөвчдийн зураг унших чадвар сул
- Экспертизээр энэ алдааг бүрэн илрүүлэх нөхцөл бүрэлдээгүй.
- Төсөвт экспертиз хийх дүрэм, журам байхгүй.
- Ажлын объём бодсон тулгуур тооцооны материалыг шалгах боломжгүй.
- Захиалагчийн нөлөөллөөр объёмыг хийсвэрээр нэмэгдүүлэх “цоорхой” байна.
- Үнэлгээ, нормыг зөв хэрэглэх, зөв үнэлгээ норм хэрэглэх асуудал төсөвчдийн чадвар, сонирхлоос хамааралтай байна.
- Үнэлгээ, нормууд хуучирч шинэчлэх ажлын далайц муу, удаан шинэчилж байгаа нь буруу хэрэглэхэд нөлөөлдөг.
- Үнэлгээ, нормуудын индекс, илтгэлцүүрүүдийг хэрэглэхэд учир дутагдал байна.
- Тээврийн зай. Тариф, ачааны жинг хийсвэрээр ихэсгэж тусгах замаар төсөвт өртгийг нэмэгдүүлж байна. Үүнийг хэрхэн хянах арга механизм байхгүй.
- Материалын тоо хэмжээ, үнэ, индексжүүлэлт төсөвт өртгийг тодорхойлоход хамгийн гол нөлөөтэй.
- Зураг төсөлд материалын түүврийг үнэн зөв, бүрэн тооцож гаргахгүй байна.
- Материалын үнийг индексжүүлэх нарийн, тодорхой журам, заавар алга.
- Замын салбарт “төсвийг авлигажуулах” гол хэлбэр нь материал, тээврийн зөрүү байв.
- Ерөөсөө материалын үнийн (тээвэр) зөрүүг санхүүжүүлэх асуудлыг авч үздэггүй, гэрээнд тусгадаггүй нь “авлигажилт”–ыг төрүүлдэг.
- Зураг төслийн чанар муу байгаа нь төсөвт өртгийг нэмэгдүүлэх нөхцлийг бүрдүүлж байна.
- Алдаа ихтэй. Засахад төсөв нэмэгддэг.
- Зураг төслийн шийдэл буруугаас түүнийг засч шинээр зураг төсөл гаргадаг.
Эдгээр зөрчил ямар хор хохиролтой вэ гэдгийг олон үгээр нуршилгүй, өөрийн хийсэн нэг шинжээчийн дүгнэлтээс жишээ хэлье. Гүйцэтгэлийн өртгийн тооцоонд нэг удаагийн үйлдлээр газар шорооны ажлын ганц үндэслэлийг сольж тавьсанаар 300 сая төгрөгийн илүү санхүүжилт авахаар нэхэмжилсэн тохиолдол бий. Тэгвэл нэг барилгын гүйцэтгэлийн тооцоонд хэдэн зуун нэр төрлийн төсөвт өртгийн үндэслэл хэрэглэнэ гэхээр улс орны хэмжээнд авч үзвэл ямар их алдаа зөрүү үүсэх эрсдэлтэй нь тодорхой.
Энэ механик зөрчлүүдийг бид иж бүрэн систем бий болгосноор л арилгаж чадна. Үүний нэг эхлэл болох Гранд смет иж бүрэн программыг, иж бүрэн төсвийн нормативын баазын хамт манай компани ОХУ-аас оруулж ирээд туршилтын шатанд хэрэглэж байна. Энэ цогц программ нь төсөв, гүйцэтгэлийг үнэн зөв шуурхай тооцохоос гадна, барилгын үйлдвэрлэлийн орчин үеийн шинэ чиглэл болох өртгийн инжинирингийн функц болох барилга барих нормчилсон хугацааг тогтоох, барилга угсралтын график байгуулах, материал, машин механизм, хүн хүчний хэрэгцээний график байгуулах, санхүүжилтийн график байгуулах, гүйцэтгэлийн техникийн бичиг баримт боловсруулах, гэрээ дүгнэх гэх мэт ажлуудыг авоматжуулсан юм.
Энэ механик зөрчлүүдийг бид иж бүрэн систем бий болгосноор л арилгаж чадна. Үүний нэг эхлэл болох Гранд смет иж бүрэн программыг, иж бүрэн төсвийн нормативын баазын хамт манай компани ОХУ-аас оруулж ирээд туршилтын шатанд хэрэглэж байна. Энэ цогц программ нь төсөв, гүйцэтгэлийг үнэн зөв шуурхай тооцохоос гадна, барилгын үйлдвэрлэлийн орчин үеийн шинэ чиглэл болох өртгийн инжинирингийн функц болох барилга барих нормчилсон хугацааг тогтоох, барилга угсралтын график байгуулах, материал, машин механизм, хүн хүчний хэрэгцээний график байгуулах, санхүүжилтийн график байгуулах, гүйцэтгэлийн техникийн бичиг баримт боловсруулах, гэрээ дүгнэх гэх мэт ажлуудыг авоматжуулсан юм.