Нийслэл Улаанбаатар хот маань өвөлдөө утаатай, зундаа өмхий. Өвөл нь эхлэхээр утааны асуудлаа санаж, зун нь өмхийн асуудал сөхөгддөг энэ байдал хэзээ зогсох вэ? Төр засгаас олон ажил хийж байна, асуудлаас гарах гарцыг эрэлхийлж байна гэж хуралдаж, зөвлөлдөж, тогтоол шийдвэр гаргадаг ч бодит амьдрал дээр хэрэгжиж байгаа нь алга. Хэдий болтол ард түмний нүдийг амаараа таглах вэ?

  Улаанбаатар хотоос өөр цахилгаан станц болон төв цэвэрлэх байгууламжаа салхиныхаа аман дээр барьдаг хот байхгүй. Анхнаасаа хот төлөвлөлтийн асуудлаа ирээдүйн хэтийн төлвийг харж, тооцоолж хийгээгүйн гай үр хүүхдүүдийн минь эрүүл мэндэд ноцтой занал хийлсээр байна.



  Нийслэл Улаанбаатар хотын хэмжээнд хөрсний бохирдол болон агаарын бохирдол гамшгийн хэмжээнд хүрсэн. Өвөл нь утаандаа угаартана, зун нь хөрсний бохирдол болон цэвэрлэх байгууламжийн өмхий үнэрт бид амьсгалж чадахгүй  амьдарч байна. 2016 оны 6 сард шинэ цэвэрлэх байгууламжтай болно гэсэн дарга нарын амлалт замхран алга болжээ. Бүтэн 1 жилийн хугацаа өнгөрч байхад өмхий үнэр хотоор нэг үнэртэж байна. Зун дуусч өвөл хаяанд ирж байна. Энэ зун утааны эсрэг ямар арга хэмжээ авч ажилласан талаар ямар ч албаны хүмүүсээс гаргасан тайлан дүгнэлт байхгүй. Энэ өвөл бусад жилүүдийн адил гамшгийн хэмжээнд очсон утаатай хотдоо иргэд өвөлжих нь тодорхой боллоо.

  Төв цэвэрлэх байгууламж 1964 онд 500,000 мянган хүн амтай хотод зохиулж “Шүүх талбай” нэртэйгээр Улаанбаатар хотод байгуулагдаж ашиглалтад орсон. Түүний дараа 1969 онд механик цэвэрлэгээний байгууламжийг байгуулсан.  1979-1986 онд биологи цэвэрлэгээний байгууламжийг тус  тус ЗХУ-ын хөрөнгө оруулалтаар бүтээн байгуулсан ч 1990 он гарснаар Орос ах нартай холбоо тасарч, тоног төхөөрөмж, сэлбэг хэрэгсэл, тоног төхөөрөмжийн хомсдолд орж, энд тэнд ганц нэгээр орж ирэх төслийг эс тооцвол шинэчлэл засварт оролгүй хэдий нь 50  гаран жилийн нүүрийг үзээд байна.

  Одоогоор Төв цэвэрлэх байгууламж нь нийслэлээс ирж буй ахуйн болон урьдчилсан цэвэрлэгээ хийгдсэн үйлдвэрийн бохир усыг хүлээн авч механик болон биологи цэвэрлэгээний байгууламжаар дамжуулан цэвэршүүлэх үйл ажиллагаа явуулдаг. 1964 онд хоногт 45000м3 бохир усыг механик цэвэрлэгээгээр 50 хувь хүртэл цэвэршүүлэх байгууламж ашиглалтад орсноос хойш 1977, 1979, 1986 онд л өргөтгөл, шинэчлэлийн ажил хийжээ.  

  Хоногт дунджаар 170 мянган метр куб ус цэвэршүүлэх хүчин чадалтай цэвэрлэх байгууламж өнөөдөр 190-210 мянган метр куб бохир ус хүлээн авч, механик болон биологийн цэвэрлэгээ хийн, хэт ягаан туяагаар халдваргүйжүүлээд Туул голд нийлүүлж байна. Байгууламж нь 2-5 дахин их бохирдолтой, хүчин чадлаасаа 20-40 мянгаар их усыг хүлээн авч байгаа юм.

  Сүүлийн жилүүдэд хүлээн авч байгаа бохир усны болон бохирдлын хэмжээ эрс нэмэгдсэн. Бохирдуулагч үйлдвэрүүд нь урьдчилсан цэвэрлэгээ хийлгүй өндөр бохирдолтой усыг төвлөрсөн шугаманд нийлүүлдэг. Лагийг бүрэн боловсруулж дийлэхгүй, хүнд металийн агууламжтай бүрэн усгүйжүүлээгүй лагийг задгай талбайд хатаадаг учир үнэр ялгаруулах эх үүсвэр болж байна Техник, технологи нь хоцрогдож, бетон хийцүүд нь муудсанаас тус байгууламжийн цэвэрлэсэн усны чанар байгальд нийлүүлэх усны стандартын шаардлагыг хангахгүй байна.

  Өнөөдөр хотын хүн ам 1.4 саяд хүрч орон сууцны шинэ барилгууд олноороо ашиглалтад орсоор байна. Улаанбаатар хот баруун хаяанд байсан ганц цэвэрлэх байгууламж ачааллаа дийлэхгүй, аюулын түвшинд ажиллаж байгаа юм.

  Төв цэвэрлэх байгууламжид хуримтлагдсан лагаас ялгарч буй үнэр тухайн цэгээс 14 километрийн бүсд үнэртэж байгааг албаны хүмүүс тогтоосон байдаг. Гэвч 14 километрээс гадна илүү талбай хамарч үнэртэж байгааг бүгд мэднэ. Бидний хамар битүү биш. Одоо хотын төв хэсгээр ч өмхий үнэртэж эхэлсэн. Улаанбаатар хот тэр чигтээ өмхий болж байна.



  Төв цэвэрлэх байгууламжийн гэх тодотголтой өмхий үнэрээс өнгөрсөн зун бид АСЕМ-ын ачаар арай гэж ангижирсан түүхтэй. Олон улсын төлөөлөгчдийн өмнө нүүрээ улайлгахгүйн тулд АСЕМ-ын өмнө “жорлонгийн” үнэрийг нэн даруй дарах үүргийг Ерөнхий сайд холбогдох байгууллагуудад үүрэгдсэн. Ингээд арга хэмжээ авахад зориулж улсаас 8.1 тэрбум төгрөг гаргасан. Ажил ч үр дүнгээ өгч, Улаанбаатарчууд өмхий биш, эрүүл агаараар амьсгалж болдгийг харуулсан. Сэтгэл байвал ажил хийж болохыг төр түмэндээ тийн нотолсон нь үгүйсгэх аргагүй үнэн. Гэхдээ уулзалт дуусаж, гадаадынхан буцаж төд удалгүй бохирын үнэр сэргэсэн нь нүглийн нүдийг гурилаар хуурсантай адил юм болсон. Энэ зунжин бид өмхий хоттойгоо эвлэрч байлаа.

  Төв цэвэрлэх байгууламжийн гэх тодотголтой өмхий самхай нь хэд хэдэн эх үүсвэртэй. Байгууламжийн өдөр тутмын үйл ажиллагаанаас гарсан лагийг хуримтлуулдаг задгай талбай гол голомт нь юм. Нийт 15 га газрыг эзэлдэг уг талбай 44 карт буюу хэсгээс бүтдэг. Нэг картанд хуримтлуулсан лагийг 3-4 жилийн турш хадгалж, байгалийн жамаар хатаадаг гэхээр тэр хугацаанд нойтон лагнаас үнэр ялгаралгүй дээ. Арай гэж хатсаны дараа хуулж аваад лаг хуримтлуулах талбайд бас л ил задгай овоолдог нь өмхий ханхлах бас нэг эх үүсвэр болдог байна.



  Цэвэрлэх байгууламжаас гарсан усыг Туул голд хүргэх сувгаар уг нь сайтар цэвэрлэгдсэн ус урсах ёстой. Гэхдээ зарим тохиолдолд байгууламж ачааллаа дийлэхгүй “самгардаж”, ус, лаг нь ялгагдахгүй юм сувгаар гүйдгээс болж тэнд 70 см зузаан лаг хуримтлагджээ. Нийт 12 орчим га талбай эзлэх тус суваг дээрх шалтгааны улмаас Улаанбаатарын үнэрийн гол “үйлдвэрлэгчдийн” нэг болдог юм. Байгууламжаас гарсан ус 50 га талбайд хуримтлагдаж, бүр нуур үүсчихсэн нь өмхий тарих бас нэг хүчин зүйл аж. Дээрх асуудлуудыг шийдэхэд өнөөх 8.1 тэрбум төгрөгийг зарцуулахаар төлөвлөсөн.

  Энэ хүрээнд 44 карт дахь лагийг үнэргүйжүүлэх, халдваргүйжүүлэх, боловсруулах, Цэвэрлэх байгууламжаас Туул гол хүртэлх сувгийг цэвэрлэх зэрэг цөөнгүй арга хэмжээ аваад байгаа юм. Мөн үнэр гарах хамгийн том шалтгаан болдог учраас байгууламжийн доголдсон, элэгдэж муудсан зарим тоног төхөөрөмжийн үйл ажиллагааг сайжруулсан гэнэ.

  Энэ мэтийг багтаагаад нийт 25 багц ажил гүйцэтгэхээр төлөвлөснөөс одоогоор 19-ийг нь бүрэн дуусгасан бол үлдсэнийг нь хараахан амжуулаагүй юм билээ. Уг нь АСЕМ-аас өмнө буюу өнгөрсөн оны долдугаар сарын 1 гэхэд хүлээлгэж өгөх төлөвлөгөөтэй байсан. Харамсалтай нь, амжуулж чадахгүй байсаар өвөлтэй золгож, хүйтэрсэн тул түр зогсоосон. Цаг агаар дулаарч  2017 оны зургадугаар сарын 1 гэхэд  эцэслэх зорилго тавьсан ч хийсэн гэх ажилгүй бид намартай золгож байна.

  Уг нь бол засварын ажил дууссаны дараа цэвэрлэх байгууламж лаг халдваргүйжүүлэх шинэ дамжлагатай болох байсан. Тус байгууламж өдөрт 190.000 орчим шоо метр бохир ус хүлээн авч цэвэрлээд Туул голд нийлүүлдэг. Уг үйл ажиллагааны явцад өдөрт 1500 шоо метр лаг ялгардаг байна. Өмнө нь бол гарсан лагийг халдваргүйжүүлэлгүйгээр задгай талбайд хаяж, дээр дурдсанчлан байгалийн жамаар хатах хүртэл нь хүлээдэг байв. Харин засвар хийснээр шинээр гарч буй лагийг тогтмол ариутгадаг болох аж. Ингэснээр лаг цэвэрлэгдэж, бордоонд ашиглах ч боломж бүрдэнэ гэж мэдэгдэж байсан.

  Одоогийн байдлаар нийслэлд үйлдвэрийн болон ахуйн бохир ус цэвэрлэх нийт 17 цэвэрлэх байгууламж бий. Эдгээрээс Төв цэвэрлэх байгууламж, Харгиа, Шувуун фабрик, Мах комбинат, Био-комбинат, Нисэх төв буудал, Баянгол-Найрамдал болон Санзайн цэвэрлэх байгууламж, Налайх, Багануур дүүргийн цэвэрлэх байгууламж зэрэг 10 орчим цэвэрлэх байгууламж 50 хувийн хүчин чадлаар ажиллаж байна.

  "Цэвэрлэх байгууламж орон сууцнаас 5-8 км зайд байх ёстой” гэсэн стандарт байдаг ч хажууханд нь хаяа нийлэн амьдардаг олон айл өрх байдаг. Энэ асуудлаар анхаарах тэдгээр айлуудыг нүүлгэн шилжүүлэх талаар авч байгаа арга хэмжээ алга.  

  Нийслэл хот маань хөгжих эсэх нь төв цэвэрлэх байгууламжийн үйл ажиллагаатай хамгийн их холбоотой. Иймээс ч бид цэвэрлэх байгууламжийг шинээр барих тал дээр дорвитой арга хэмжээ авах хэрэгцээ шаардлага хэдийнэ үүсчээ. 



  2015 онд анх яригдаж, өнөөг хүргэсэн нэг асуудал бол цэвэрлэх байгууламж барих тухай. Улс төрчид энэ талаар ярилцаж байна хэлэлцэж байна гэх мэдээ олон байсан. Хамгийн сүүлд гэхэд л мэдээллээр төв цэвэрлэх байгууламжийн барилгыг эхлүүлнэ, арьс ширний үйлдвэрийг хотоос нүүлгэх шийдвэр гаргасан гэж басан ч одоо болтол цааснаас хэтрээгүй хэвээр. Төв цэвэрлэх байгууламж руу химийн хүчтэй бодистой арьс ширний хаягдал, үс ноос ихээр орж ирж, хүндрэл учруулж байгааг мэргэжилтнүүд хэлдэг. Харин шинэ цэвэрлэх байгууламж бүрэн автомат ажиллагаатай, үнэргүй, дуу чимээгүй, ахуйн лагийг ашиглан дулаан, цахилгаан үйлдвэрлэх хүчин чадалтай, байх юм. Түүнчлэн цэвэрлэгдсэн саарал усыг эргүүлэн хөдөө аж ахуй, ногоон байгууламж, үйлдвэрүүдийн технологийн хэрэгцээнд ашиглах, гүний уст давхаргыг тэжээх боломжтой хэмээн үзэж байгаа.

  Өнгөрсөн онд утаанд 500 тэрбум төгрөг зарцуулсан ч дорвитой үр дүнд хүрээгүй. Улаанбатар хотын өмхийний асуудалд буюу төв цэвэрлэх байгууламжийн засвар шинэчлэлийн ажил гэж 8,1 тэрбум төгрөгийг зарцуулсан. Хийсэн ажлаа өвөл болсонтой холбогдуулан дутуу үлдээж зогсоосон. “Ажил хийвэл дуустал давс хийвэл уустал” гэдгийн адилаар 2015 оноос хойш хэлэлцсэн асуудлыг шиидвэрлэж болох хангалттай хугацаа өнгөрлөө. Тиймээс одоо ажиллах цаг.

  Зун цаг дуусч бид одоо өмхий Улаанбаатараас утаат Улаанбаатар нэрээ зүүх цаг хаяанд ирлээ. Улс орон хөгжиж байна, дэлхийн томоохон хотуудтай хөл нийлүүлж байна гэх атал өмхий үнэрээсээ ч салж чадахгүй байна.  Хийх ажил их байна гэж цаасан дээр тогтоол гаргаж, нийтэд мэдээлэл хийх дарга нар өнгөрсөн жилүүдэд ямар арга авч хэрэгжүүлэх амлалт өгч, ажлын төлөвлөгөө танилцуулснаа эргэн санах цаг ирсэн байна.

Үргэлжлэл бий...