- Монголын эдийн засаг сэргэх таатай уур амьсгал мэдрэгдэж эхлэв үү?

- Энэ удаагийн хямралын гол ачааг төр засаг биш, иргэд, компаниуд л нуруундаа үүрч байна. Аливаа хямралын үед зөөлөн бодлого баримталж ажиллаасай л гэж боддог. Машины моторыг засахдаа унтрааж байж засдагтай адил, энэ зогсолтыг үр дүнтэй ашиглах нь зүйтэй.

Ер нь энэ хямрал гэдэг зүйл гэнэт тохиолдож байгаа юм биш. Хорь орчим жил дагаж мөрдөж ирсэн татварын оновчгүй бодлого, системээс болж аж ахуйн нэгжүүдийн бараг 99 хувь нь хуурамч тайлан баланс гаргадаг болсон байсан. Хуурамч тайлан баланс бол бүх нүглийнх нь эх үүсвэр шүү дээ. Ингэснээр компаниуд хууль эрхзүйн таагүй орчинг нь бүрдүүлсэн төрийнхөө дарамтад орчихож байгаа юм. Өөрөөр хэлбэл, авилга хээл хахууль, албан тушаалтнуудын дарамтад байна гэсэн үг.  

МҮХАҮТ-ын зүгээс 2014 онд тухайн үеийн засгийн газартай хэлэлцэж, компаниудын санхүүгийн татварын тайланг шинээр эхлүүлэхээр болж байсан. Биднийг санал тавих үед Татварын ерөнхий газрын дарга асан Б.Ариунсан өмнө нь Тагнуулын ерөнхий газрын дарга байсан учраас татварын эрх зүйн согогийг ашиглаж, төрөөс компаниудаа дарамталж буй бодит тоо баримтыг гаргаж ирсэн. 2013 онд гэхэд 12 мянга орчим компанийн захирал, нягтлангууд цагдаагийн газарт байцаагдсан байдаг. Гэвч хэрэг бүрдэлт нь мөрдөн байцаалтын явцад замхарч, шүүхийн шатанд очсон хэрэг нь 20-30 орчим л бий. Бусад олон мянган хэрэг нь авилгаар л шийдэгдсэн шүү дээ.

Тиймээс татварын системийг өөрчлөхөөр өмнөх засгийн газартай хамтарч, Эдийн засгийн ил тод байдлыг дэмжих тухай хуулийн төслийг батлуулахаар УИХ-д дөрвөн удаа өргөн барьсан. Дараа нь Өршөөлийн хууль, НӨАТ-ын хууль, Аудитын хууль, Бизнестэй холбоотой хуулиудыг өөрчилсөн. Бид “мотор”-оо ингэж засаж сэлбэсний үр дүн одоо л аажмаар илэрч байгаа юм. Энэ бүхний дүнд 2016 онд бүх үзүүлэлтүүд хасахтай гарсан ч, татварын бүх орлого нь биелж, улсын төсвийн нийт орлого 506 тэрбум төгрөгөөр давж биелсэн. Мөн дээрх хуулиудад өөрчлөлт оруулсны ачаар 33,000 аж ахуйн нэгжийн орлого ил болж, татвар тайлангаа өгдөг болсон шүү дээ. Нийт зах зээлийн 60 хувийг нь эзэлдэг хар зах зээл нийтийн баялгаас ашгийг нь хүртдэг байсан бол НӨАТ-ын системийн ачаар шахалтад орж эхэллээ.

Зах зээл “Хэн татвар төлнө, тэр зах зээлийн эзэн байна” гэсэн шударга зарчим руу орж эхэллээ. Энэ бүхэн нь засаг солигдсоны биш, системийн өөрчлөлт хийсний үр дүн юм.

Засаг барьж байгаа албан тушаалтнууд төсөв хэмнэж, бүсээ чангалсандаа татварын орлого биелчихсэн юм биш шүү. Төрийн зардлыг хэмнээгүй, харин ч улам “данхайсан”. Үнэндээ татвар төлдөггүй хэсгийнхнээс татвар авдаг болсны л үр дүн юм. Иргэдийнхээ дэмжлэгээр тухайн үйлчилгээ үзүүлсэн компанийн татвар нь шууд улсад ордог болчихсон. Ингэснээрээ тоон үзүүлэлтүүд нааштайгаар эргэсэн. Нөгөө талаар, сүүлийн 15 жил улсын төсвийг бүрдүүлж буй гол хэсэг болох эрдэс баялгийн худалдан борлуулалтаас орж ирдэг ашиг түүхий эдийн үнийн өсөлтөөс шалтгаалаад 30 гаруй хувиар нэмэгдсэн нь бас нөлөөлсөн.

- Төр засгаас гаргасан шийдвэрүүд бизнес эрхлэгчдэд хувийн хэвшлийнхэндээ саад болж байна гэсэн шүүмжлэл их сонсогддог...

- Энэ дөрвөн жилийн хямралын гол учиг уул уурхай, барилгын салбарын менежменттэй холбоотой. Манай улсын үндэсний баялгаар бий болсон гол хөрөнгийг энэ хоёр салбарт таваар болгочихсон.

Барилгын салбар нь “цемент”, 30 мянган орон сууц, уул уурхайн салбар нь “шороо” болчихсон. Одоо борлогдоогүй энэ олон орон сууц, шороонд оруулсан хөрөнгө оруулалтаа гүйцээж, мөнгө болгох нь толгойны өвчин болчихоод байна. Төр энэ асуудалтай хоёр зүйлээр холбогдож байгаа юм. Уул уурхайн хайгуул, ашиглалтын гол лицензийг төр олгодог. Гэтэл либерал бодлогын хүрээнд лицензүүдийг замбараагүй тарааж, 2010 оны судалгаагаар нийт газар нутгийнхаа 56 хувийг лицензэд өгчихсөн байсан нь хумигдаж, одоо 20 хувьд хүрсэн. Гэхдээ эдгээр лицензний цаана асар олон наймаа, авилга нууцаар явагдсан. Өмч хөрөнгөн дээрээ оновчтой бодлого явуулаагүй нь уналтын нэг шалтгаан боллоо доо.

Мөн барилгын салбарт үнийн хөөсрөлт нь хагарсан. Энэ нь нэгдүгээрт газрыг чөлөөтэй олгосон, хоёрдугаарт уул уурхайгаас олсон мөнгөө барилгын салбарт шингээснээс болсон. Өөрөөр хэлбэл, далд эдийн засагт байсан мөнгийг барилгын салбарт угаах гэж оролдсон. Ялангуяа эхэн хэсэгт хийгдсэн хөрөнгө оруулалтууд холбоотой. Дараа нь энэ салбарыг ашигтай гээд бүгд хошуурсан даа.

Барилгын салбарын гол алдаа нь барилгачин хүнээр бизнес хийлгэсэнд байгаа юм. Барилгачин нь барилгаа барьж, борлуулагч нь борлуулалтаа хариуцах ёстой менежмент нь алдагдсан.

Барилгачин хүнээрээ худалдааны ажил, санхүүжилт хийлгэж алдаа гаргасан. Барилга, уул уурхай маань аль алин нь “худалдаа” явуулах мэргэжилтэн, санхүүжилт дээрээ гацсан. Одоо 30 мянган орон сууцыг яаж санхүүжүүлж, ажиллах хүчнээ хэрхэн цалинжуулах нь асуудал болчихлоо.

Дөнгөж түрүүхэн би Зайсан толгой дээр гарахдаа Улаанбаатар хотоо тойруулан ажиглаж зогсохдоо үнэхээр орчин үеийн барилгуудыг босгож, бүтээж, энэ хөндийгөө дүүргэж чадсаныг нүдээрээ харлаа. 36 жилийн өмнө Ж.Гүррагчаа гуайг сансарт нисэх үед ийм байшин, барилгууд байгаагүй. Зайсангаас 3, 4-р хорооллын хэдэн цэнхэр барилгууд л харагддаг байсан. Харин өнөөдөр өндөр, нам, өнгө үзэмжтэй орчин үеийн барилгуудыг барилгачид, инженерүүд маань бүтээн байгуулжээ. Харамсалтай нь тэрхүү бүтээн байгуулалтынхаа үр шимийг хүртэж, олох ёстой ашгаа авч чадахгүйд хүрээд байна. Хэрэв барилгачдад нь барилга барих, санхүүчдэд санхүүгээ хариуцах, борлуулагчдад худалдах эрхийг нь өгвөл зах зээлд зохих ёсоороо оролцож чадна.

Өнөөдөр борлогдоогүй 8 их наяд төгрөгийн барилга, орон сууц бий. Үүнийг үл хөдлөх хөрөнгө зуучлалын нэг компанид төвлөрүүлж, хөрөнгийн зах зээлд гаргавал 8 их наяд төгрөгийн актив хөрөнгөтэй компани болно. Ингэвэл хувьцаагаа зарсан орлогоосоо мөнгө босгож, барилгын компаниудаа санхүүжүүлээд авч явах дүр зургийг өргөн хүрээгээр нь харж, төлөвлөх нь чухал. Бүгд нэгдэж ажиллах хэрэгтэй л дээ.

- Тэгвэл борлогдохгүй, гацчихсан байгаа энэ олон орон сууцыг яаж борлуулах ёстой юм бол оо?

- Иргэдийн хадгаламжид байгаа багахан мөнгийг хөрөнгийн биржид гаргах процессийг татварын системээр хийх гэж байх шиг байна. Банкны хадгаламжаас хүү авах гээд байгаа цаад санаа нь мөнгөний урсгалыг хөрөнгийн бирж рүү чиглүүлэх зорилготой. Нэгэнт очсон мөнгөний урсгалыг эргэлтэд оруулах боломжтой болно. Нөгөө талаас хямралын ийм цаг үед онолын бус шийдвэр гаргах нь үр дүнтэй байх тохиолдол бий.

100 гаруй мянган хүн ажиллаж байгаа барилгын салбар зогсолтод орчихлоо. Мөн үнийн хөөсрөлийн оргил үед цемент, цонхны үйлдвэрүүд гэгчлэн эрэлтээсээ хол давсан бэлтгэн нийлүүлэгчидтэй болчихсон. Тэднийг ажилтай, орлоготой байлгахын тулд барилгын салбарын үндсэн асуудал болсон газрыг чөлөөтэй олгох хэрэгтэй байна. Миний хувьд 2016 оны хавраас энэ асуудлыг дэвшүүлсээр ирлээ.

Газартай холбоотой өмнөх асуудлууд 2000-аад онд М.Энхболд хотын дарга байх үед авилга, ар өврийн хаалгаар шийдэгдчихсэн шүү дээ. Тэр үед газрыг чөлөөтэй олгосон нь барилгын салбарыг өсөлтөд хүргэх нэг хүчин зүйл болсон. Тухайн үед газар ч хямд үнэтэй байсан. Энэ салбарын санхүүгийн байдлыг жаахан нарийвчлаад задлахаар гол асуудал нь өндөр үнэтэй олдсон газарт байсныг харж болно. Барилгын компаниудын албан тушаалтан, түшмэдэд өгдөг хээл хахуулийн олон зуун сая долларыг санхүүдээ хуваарилж шингээх нь толгойны өвчин. Барилгын аж ахуйн нэгжүүдийг олноор нь дампууруулахад хүргэсэн гол шалтгаан нь энэ байсан. Өөрөөр хэлбэл, барилга, орон сууцандаа тэр зардлыг шингээж худалдана. Тухайлбал, газрын хахуульд өгсөн 1 сая орчим доллараа барилгын худалдах үнэд шингээх нь хэцүү биз дээ. Ингэхээр өгсөн авилгадаа дахиад татвар төлчихөж байгаа юм.

Гэтэл өнөөдөр дахиад л газар хэрэгтэй болж байна. Тиймээс цаг үедээ тааруулж, онолын бус шийдвэр гаргана гэдэг нь энэ. Сүхбаатар дүүргийн 6, 7-р хороо, Гандангийн дэнж хүртэлх хэсэг газарт амьдарч буй 20 гаруй мянган өрх айлтай тохиролцоод борлогдоогүй 30 мянган байранд оруулах буюу газрыг нь байраар солих нь зөв. Мэдээж дунд нь төр холбон зуучилж, эхний ээлжинд шаардлагатай 500 сая долларт нь нийслэлээс бонд гаргаж, санхүүжүүлэх ажлыг хийх ёстой. Харин байраа өгсөн компаниудыг иргэдийн чөлөөлсөн газар дээр барилга бариулах хэрэгтэй.  

Ойролцоогоор 20 мянган орон сууцыг сургууль, цэцэрлэг, үйлчилгээтэй нь энд цогцоор барихад шаардагдах гурван жилийн хугацаанд энэ үйл явц өрнөнө. Тэгвэл 100 мянган ажиллах хүчинтэй барилгын салбарын ажил идэвхтэй үргэлжилнэ. Хамгийн гол нь энэ бүх бүтээн байгуулалтыг хийх газар, дэд бүтэц хоёр нь байна гэдэг том боломж. Энэ санааг хэрэгжүүлж чадвал иргэд ч хүссэн байрандаа орж, барилгын компаниуд ч бизнесийнх нь үндэс суурь болсон газраа авч, нийслэл хот ч утаанаасаа сална шүү дээ.

100 айлын хэсгээс Дөлгөөн нуур хүртэл барилга барьж, Дөлгөөн нуураас Гандангийн дэнж хүртэл ногоон байгууламжтай байг. Тэгвэл тэнд барих 20 мянган орон сууцыг авах эзэд нь бэлэн шүү. Зайсангийн өвөрт амьдарч байгаа буюу өмнө нь “хулхидуулсан” оршин суугчид юм. Дэд бүтэцгүй, зам харгуй байхгүй, ус, дулааных нь асуудал бүрэн шийдэгдээгүй хэсэгт баригдсан орон сууцуудыг хууртаж авсан иргэд олон бий. Саяхныг хүртэл амьдарч байгаа байрных нь дулааныг уурын зуухаар шийдэж, хэрэглээний цэвэр усыг нь худгаас татаж байсныг мэдээгүй явсан иргэд байгаа шүү. Тэгэхээр энэ иргэд төвийн шугам сүлжээнд холбогдсон байранд амьдрах хүсэлтэй байгаа, тэдэнд мөнгө нь ч бий.

Одоогийн оршин суугчдын мэдлэг, мэдээлэл харьцангуй сайжирч, орчин нөхцөл, ногоон байгууламж, хүүхдийн талбай, тав тух, цэцэрлэг, сургууль, үйлчилгээг сайтар судалж байж байр авдаг болсон. Хэдэн жилийн өмнөх шиг орчин нөхцөл тааруу, өнчин ганц барилга бариад зарчихдаг үе өнгөрсөн. Борлогдохгүй байгаа орон сууцнууд дунд иймэрхүү барилга олон бий. Зайсанд маш олон оршин суугч давхар зээлд барьцаалагдсан байр худалдан авч хохирсон хэрэг захиргааны хэргийн шүүх дээр хэдэн арваараа бий. Тэгэхээр барилгачин хүн барилгаа л сайн барих ёстой, гэтэл мэдлэггүй атлаа санхүүгийн асуудалд хутгалдсан нь барилгын салбарт хүндрэлтэй байдал үүсгэх бас нэг шалтгаан болж байна. Энэ нь цаашлаад нийгмийн маш том зөрчил үүсгэж болзошгүй шүү дээ.

- Сүүлийн үед амины орон сууцтай болох иргэдийн тоо нэлээд нэмэгдэж байх шиг. Үүнийг хөгжүүлэхийн тулд ямар зохицуулалт хэрэгтэй гэж боддог вэ?

- Барилга, Хот Байгуулалтын Яамны шинэ бүрэлдэхүүн амины орон сууц барих төслийн загваруудыг танилцуулсан. 36, 40, 60 м.кв талбайтай байшингийн загваруудыг үзүүлж байсан. Гэхдээ өнөөгийн нийгэмд супермаркет, барилгын зах зээл хоёр төрөөс ангид байж, өрсөлдөөн дундаа чанаржиж байх ёстой. Харин Төр нь өөрөө Монголбанктайгаа нийлж, бараг хууль бус маягаар санхүүжилт хийж, “ядуу” хүнд зориулаад барьчихсан юм шиг хэдэн барилгууд бий. Мэдээж иргэдийг орон сууцаар хангах нь сайн хэрэг боловч Төр оролцож, хямд нэртэй чанаргүй барилгын цуглуулга гаргаж орхивол үндэсний баялагт хохиролтой шүү дээ. Бас олон улсын байгууллагаас санхүүжилт авч байгаад Дамбад 200 айлын сууцны загварыг харуулах гэж оролдсон ч үр дүнгээ өгсөнгүй. Барилгын салбарын хөгжлийг чөлөөт зах зээлд нь даатгаад, стандарт дүрэм журмыг нь баталж хууль эрх зүйн орчныг нь бүрдүүлж өгөөд хяналтаа л тогтоох ёстой.

Ер нь манай улс чөлөөт зах зээлийн нийгэмд шилжсэний дараа хамгийн их хохирол амссан хүмүүс нь гэр хорооллынхон юм. Тэр үед малчид малаа, тариаланчид тоног төхөөрөмжөө, орон сууцныхан байраа хувьчилж авсан. Гэтэл гэр хорооллынхонд газрыг нь өгөхгүй удаж байж, 2003 оны үед ерөнхийлөгч асан Н.Энхбаяр өмчлөх эрхийг нь олгох шийдвэр гаргасан байдаг. Харамсалтай нь гэр хороололд хэсэг бүлгээрээ амьдарч байгаа учраас айл газраа дангаараа эзэмших боломжгүй байгаа юм. Тэднийг нийгэмд ядуу харагдуулах нөхцөлийг төр бий болгочихсон шүү дээ. Гэр хорооллын дахин төлөвлөлтийн төсөлд айлууд газраа хэт өндөр үнэллээ гэж гомдоллож байгаа ч энэ нь тэдний буруу биш. Газраа үнэ цэнэтэй болж, ашиглах боломжийг 20 жил хүлээсэн шүү дээ. Гэсэн ч “сохорсон биш завшив” гэгчээр хотын төвд газартайгаа үлдсэн хүмүүс хүссэн амины орон сууцаа бариад, тааваараа амьдрах боломж техникийн талаасаа бүрдсэн нь сайн хэрэг.

- Барилгын материал үйлдвэрлэгчид банкны зээлийн асуудалд нэлээд гомдолтой байгаад байдаг. Энэ тал дээр...

- Үйлдвэрлэгчдийн тоо нэмэгдэж, бетон зуурмагийн үйлдвэр гэхэд л 150 даваад байсан. Зах зээлд илүүдэл үүсгэж, санхүүгийн хүндрэлтэй байдалд орсон учраас зээл олгоход хүндрэлтэй. Уг нь хувьцаат компани болж, хувьцаагаа хөрөнгийн зах зээлд гаргаж, санхүүжилт босгох замаар энэ асуудлыг шийдэх боломжтой.

Ер нь бэлтгэн нийлүүлэлт, санхүүжилтийн асуудал нь барилгын салбарын хямралын бас нэг гол үндэс болсон. Тэгэхээр менежментийн чиглэлийн мэргэжлийн хүмүүсийг салбартаа оруулж ирэх хэрэгтэйг энэ хямрал харуулж байна. Нөгөө талаас барилгын үнийг огцом өсгөсөн нэг зүйл нь 2013 онд үйлдвэрлэгчдэд 900 тэрбум төгрөгийг гэнэт олгосон явдал. Тэр үед хоёр дахин өндөр үнэд хүрсэн барилгын үнэ одоо ч буухгүй л байна. Энэ хооронд төгрөгийн ханш 70 хувиар уначихлаа. Хэдий механик өсөлт боловч төгрөгийн ханшийн уналттайгаа нийлээд бодит үнэ болоод тогтож байх шиг байна.

Салбар хүндрэлтэй болчихсон учраас барилгын компаниуд, нийлүүлэгчдийн ихэнх нь бартерын хэлбэрт шилжиж, мөнгөн эргэлт багасчихсан. Тэгэхээр улсын хэмжээнд хөрөнгө оруулалтаа урт хугацаанд нөхдөг барилгын салбарт оруулах уу, хурдан эргэлттэй өөр салбарт хийх үү гэдэг нь бас л нэг толгойны өвчин болоод байна даа.

- Хот төлөвлөлтийн тухай иргэн хүнийхээ хувьд ямар бодолтой явдаг вэ?

- Архитектор гэдэг их нарийн мэргэжил юм билээ. Гэтэл бид архитекторгүйгээр хотоо байгуулчихсан юм шиг л. Гэхдээ л бидний амьдарч буй төрөлх хот, нийслэл минь учраас бид хотдоо хайртай, улам сайн сайхан болоосой гэж хүсч байдаг.

Францад очсон дурсамжаасаа хуваалцъя л даа. “Төр бол би” хэмээн хэлж байсан XIV Людовик хааны үед хүчирхэгжиж, ноёрхлоо тогтоосон Франц улсын архитектор нь Мансард гэж хүн байсан юм билээ. Тэр хүний нэрээр л өнөө цагт дээврийн хөндийг нэрлээд байгаа юм шүү дээ. Тухайн үед 3-4 давхар байшингууд л барьдаг байсан Парис хотод цахилгаан шат байгаагүй учир гэрийн эзэд нь байрныхаа 1, 2-р давхарт, зарц үйлчлэгч нар нь 3-р давхарт амьдардаг байж. Тэр загварыг тогтоосон учраас дээврийн өрөөг Мансард гэж нэрлэсэн гэдэг.

Өдгөө Парис хот архитектор Мансардын архитектурын зураглалыг баримталсан хэвээр байна. 1600 орчим оны үеэс хойш бараг 400 жилийн турш тэр хүний тогтоосон загварчлалаар явж байна шүү дээ. Энэ хотод барилга баригдаагүй хөндий, талбай ч их бий. Маш сайн хуульчилж, түүнийг дагаж мөрдөж чадаж буй нь бахархмаар санагдсан. Энэхүү хуучин Парис хотод 1914 онд экспо явуулахын тулд Эйфелийн цамхаг, хожим нь хоёр өндөр барилгыг ихээхэн хэл ам дагуулж байж барьсан.

Гэтэл манай нийслэлд нэг хэсэг ямар ч архитекторгүй, хот төлөвлөгчгүй мэт авирласан шүү дээ. Сүхбаатарын талбайгаас урагш 2 давхраас өндөр байшин барихгүй гэсэн шийдвэрийг дагаж мөрдөж байлаа. Гэтэл ихэнх газраа авилгаар тарааж, хотын захиргаанаас гаргасан дүрэм журмыг үл тоож, хүссэн барилгаа барьсан даа. Хамгийн гол нь гаргасан шийдвэр, дүрэм журмаа баримталж, нийслэлийн ерөнхий архитектор нь анхаарал хандуулж ажиллах ёстой л доо.

Зав гарган, үзэл бодлоо хуваалцаж ярилцсан танд баярлалаа.

Дэлгэрэнгүйг "Барилга.МН" сэтгүүлийн  №83-аас