Эзэн Чингис хааны зарлигаар 1220 онд Их Монгол улсын нийслэл болгон сонгосон Хархорум хот нь тухайн үедээ улс төрийн төв, худалдаа, эдийн засаг, гар урлал, шашин, соёлын төв, олон улсын харилцааны томоохон зангилаа төв байжээ.
 
Хархорум хотын оршиж байсан газрыг олж тогтоох олон жилийн эрэл хайгуул, судалгааны үр дүнд 1889 онд Оросын эрдэмтэн Н.М.Ядринцевийн удирдсан шинжилгээний анги анх олж тогтоосон бөгөөд Хархорум хотын туурьт анхны малтлага судалгааг 1933-1934 онд оросын эрдэмтэн Д.Д.Букинич хийсэн байна. 1948-1949 онд С.В.Киселев, Х.Пэрлээ нарын удирдсан Монгол-Зөвлөлтийн хамтарсан шинжилгээний анги Хархорумын дэвсгэрт өргөн хэмжээний малтлага хийж, судалгааны үр дүнд Монголын эртний нийслэл хотын амьдрал эрчимтэй үргэлжилж, хөгжиж байсныг гэрчлэх олдвор баримт их хэмжээгээр олжээ. 1976-1980 онд Н.Сэр-Оджав ахлагчтай Хархорум хотыг судлах анги тус хотын дэвсгэр зургийг бие даан үйлдэж, хотын булш оршуулгыг шинжлэн судалсан нь нийслэлийн оршин суугчдын угсаатны бүрэлдэхүүн тэдний зан зашил, шашин мөргөл хийгээд ахуйн соёлын онцлогыг тодосгон судлахад чухал ач холбогдолтой болжээ.
 
ЮНЕСКО-гийн төслөөр 1995-1998 онд Монгол-Японы шинжилгээний анги Хархорум хотын туурийн 25 хав.дөр.км талбайд 1:500, 1:1000  масштабаар топографийн зураг хийж, туурийн хөрсөн доорх байгууламжийн геофизикийн судалгаа болон бага хэмжээний малтлага хийжээ. Энэхүү дэвсгэр зургийг үндэслэн Хархорум хотын хамгаалалтын бүсийг  9,69 ам дөрвөлжин км талбай байхаар Засгийн газрын 1997 оны 241 дүгээр тогтоолоор баталгаажуулжээ.


Зураг 1. 1995 онд Нориюки Шираишигийн  хийсэн Хархорум хотын туурийн дэвсгэр зураг

Хоёр улсын ерөнхийлөгчийн ивээл дор 1999 оноос Монгол-Германы хамтарсан “Хархорум” экспедицийн үйл ажиллагаа эхэлж, Хархорум хотын дэвсгэр талбайд геодези, геосоронзон хэмжилт судалгаа хийж газар дор барилга байгууламжийн бүтэц, зохион байгуулалтыг тодруулсны дараа Өгэдэй хааны байгуулсан 64 баганат их орд болон хотын төвийн хоёр том их гудамжны уулзвар дахь худалдаачид, гар урчуудын хороолол хэмээн үндсэн хоёр газарт малтлага судалгааны ажил хийж эхэлсэн байна. 

Зураг 2. Хархорум хотын дэвсгэр зураг(хотгор гүдгэрээр)
 
Герман-Монголын судлаачдын Хархорум хотод хийсэн археологийн малтлагын нэг чухал үр дүн бол олон жилийн турш Өгэдэйн хааны байгуулсан “Түмэн амгалант ордон” хэмээн үзэж байсан том барилгын гол танхимыг бүх талбайгаар малтан ил гаргаж, түүний бүтэц, зохион байгуулалт, он цагийг тогтоосон явдал юм.  Олдворын цогц байдлын шинжилгээг дүгнэж үзэхэд, шороо үелүүлэн дэлдэж хийсэн 2м орчим өндөр довжоон дээр байгуулсан 38х38м орчим хэмжээтэй, 7х7 жигүүртэй, 8х8 эгнээ багана буюу 64 баганатай, төв суурь нь тэг дөрвөлжин хэлбэртэй барилга байжээ. 

Зураг 3. Өгэдэй хааны 64 баганат ордны малтлага                            

Зураг  4. Их танхимын  байгуулалт   

2014 оны археологийн судалгаагаар барилгын сууриас дөрвөн шүншигийг илрүүлэн олсон бөгөөд шүншигт тариа будаа, төрөл бүрийн жимс, алтан утастай торгонд боодолтой “есөн эрдэнэ” (Монгол гүрний их хаадын алтан зоос хоёр ширхэг, шүр, сувд, оюу) оруулж том вааран саванд хийж, амсрыг шавар тагаар таглаж тавьжээ. 


Зураг 5. Шүншигийн ваарыг илрүүлсэн байдал

Малтлагаар 64 баганат танхимд асар олон тоотой, том жижиг бурханы хөрөг баримал, олон зуун мянган цац нэг дор бөөнөөр байсан нь тэр хэвээрээ олдсон байна. Тухайлбал, Их танхимыг бүрэн хэмжээгээр малтаж гаргасны эцэст бүртгэн баримтжуулсан 17000 гаруй олдворын гуравны хоёроос илүү хувь нь буддын шашны холбогдолтой олдворууд байв.
 
            Төрөл бүрийн органик үлдэгдлүүдэд хийсэн С₁₄-ийн шинжилгээ ба термолюминесценцийн судалгааны  үр дүнд гарсан байгалийн шинжлэх ухааны  он цаг ихэнхдээ XIII-XIV зуун гэж гарсан нь цаг хугацааны  хувьд түүхийн сурвалж бичгүүдэд тэмдэглэсэн он цагтай яв цав нийцэж байжээ. Ийнхүү түүх, археологийн харьцуулсан судалгаагаар Хархорумын “Их танхим” нь үүрэг зориулалт ба ашиглалтын хувьд бүхэлдээ буддын сүм байсан нь тодорхой нотлогдохын зэрэгцээ хамгийн сүүлд явуулсан малтлагаар уг барилга 1346 оны Хархорумын бичээст дурдсан “Юань улсыг мандуулах асар” мөн болохыг улам баталж өгсөн байна.
 
            Түүнчлэн уг ордны тууриас өмнө тийш 60м орчим, мэлхий чулуунаас баруун тийш 30м орчим зайд геосоронзон судалгааны дүнд 3-5м голчтой дугираг биет дөрөв илэрч гарсныг малтан судлахад нэлээд сайн хадгалагдан үлдсэн барилгын материал ваар, тоосго, барилгын чимэглэл шатаах зуух олдсон байна. Эдгээр дөрвөн зуух нь монголд анх удаа малтан гаргасан техникийн түүхийн хосгүй дурсгал бөгөөд тухайн үед монголд барилгын материалын үйлдвэрлэл хөгжиж байсны биет гэрч юм.  
Зураг 6. Хархорумын “Хааны ордны дүүрэг” дэх шатаах зуухнууд

Хархорум хотын өмнөөс хойш огтолсон гудамжийг анх удаа малтан нэг хэсэг газарт ил гаргасан нь хотын барилга байгууламжийн түүхэн үечлэлийг археологийн үүднээс тайлбарлах боломжтой болжээ. Энэхүү гудамж нь одоогийн газрын хөрснөөс 2,5м гүнд илэрсэн бөгөөд модоор хүрээлэн жаазалж дунд нь чулуу суулган дэвсэж хийсэн уг гудамжийг тавьж эхлэхээс өмнө урьдчилан хайрга чулуу ба элсийг хэдэн давхар үелүүлэн дагтаршуулсны дараа сая замаа тавьсан хийгээд бороо, цасны ус орохоос сэргийлэн хоёр талаар нь модон хашлага бүхий ус зайлуулах суваг үйлдсэн инженерийн маш нарийн шийдэлтэй бүтээл байжээ. Шинжилгээнээс үзэхэд уг гудамжны дээрх үе давхаргууд нь XIII зууны эхний хагасаас XIV зууны сүүл үеийг хүртэл хугацаанд хамрагдаж байгаа нь хотын амьдралын идэвхтэй үе буюу жинхэнэ ёсоор хот оршиж тогтнож байсан үеийг харуулж байна. 
Зураг 7. Хархорум хотын төв гудамжны замын хучилтын хэсэг
 
Хотын гудамжны нэгэн адил барилга байшингуудыг мөн олон удаа  шинээр буюу өөрчлөн барьж байсан нь замын зүүн талд дөрвөн өөр, баруун талд нь зарим газраа таван өөр барилга байгуулалтын үе давхарга илэрсэн байна. Энд амьдарч байсан хүмүүс гар урлал эрхэлж байсан нь олон төрөл зүйлээр өргөн хүрээнд батлагджээ. Байшингийн бүтээц, өрөө тасалгаа болон ханзан халаалтны үлдэгдлийг олон газраас малтаж гаргасан ба өөр өөр үед хамаарах төмөр боловсруулах дархны газрууд байсныг илрүүлсэн байна.
 
2005-2006 онд Эрдэнэ Зуу хийдийн хэрмийн хойд, баруун, урд, зүүн талд хийсэн сорилтын малтлагаар модоор бэхэлгээ хийж, нүүрэн талыг нь тоосгоор өнгөлсөн, шавар дэлдэн дагшаршуулж үйлдсэн бараг 8м зузаантай хүчирхэг хэрмийн үлдэгдлүүд олсон байна. 
Зураг 8. Эрдэнэ Зуу хийдийн хэрмийн малтлагын тэмдэглэгээ

Зураг 9. Эрдэнэ Зуу хийдийн хэрмийн доорх малтлага
 
Термолюминесценцийн судалгааны удаа дараагийн хэмжилтээр ордны хотын хэрмийг цогцолсон туйпуу ба өнгөлгөөний тоосгууд XIII зууны эхэн үед,  хэрмийг барьж байгуулахад ашигласан модны радиокарбоны он цаг нь бүхэлдээ XIII зууны эхэн үед холбогдож байгаа нь Эрдэнэ Зуу хийдийн хэрмийн дор буй хэрэм Хархорум хотын эхэн үед байгуулагджээ гэдгийг эргэлзээгүй болгосон байна. Өөрөөр хэлбэл шавар дэлдэж хийсэн Хархорумын үеийн хэрмэн дээр шууд давхарлаж барьсан нь тогтоогдсон бөгөөд Хааны ордонг Эрдэнэ Зуугийн дотор талд хайх хэрэгтэй гэсэн дүгнэлтэнд хүрчээ.
 
                Эрдэнэ Зуу хийдийн Цогчин дуганы туурийг малтлага судалгаагаар баганы суурь болгон ашигласан 1346 оны бичээст хөшөөний  хагархай хэсгийг олсон ба Гурван Зуугийн цогцолбор, Асар хаалга болон бусад барилгын хана, суурь, шат, довжоо зэрэгт эртний нийслэлээс зөөж авчирсан  бичигт хөшөө, хөшөөний хугархай, тамгатай тоосго зэргийг ашигласан байсныг олж илрүүлсэн юм.                                                      
           
            Хархорум хотын туурьт хийсэн дээрх шинжилгээ судалгаа, археологийн малтлагын үр дүнд түүхэн баримт, судалгааны хэрэглэгдэхүүн болох маш олон үнэт олдвор, эд өлгийн зүйлийг сурталчлах, хадгалж хамгаалах, сэргээн засварлах үүрэг бүхий Хархорум музейг эртний нийслэл оршин байсан газар нь Япон Улсын соёлын буцалтгүй тусламжаар барьж байгуулан, 2011 оноос олон нийтэд үүд хаалгаа нээн үзүүлж байгаа билээ.    
Зураг 10. Хархорум музейд буй Хар хотын макет   

 Түүнчлэн Монголын эзэнт гүрний нийслэл Хархорумд байсан буддын шашны Их сүмийн археологийн үлдэцийг хамгаалах ба ил музей болгох төслийг Германы талаас хэрэгжүүлж 2015 онд нээсэн юм.
Зураг 11. Их сүмийн 64 баганын боржин суурийг хамгаалж үзмэр болгосон байдал

Зураг 12. Их сүмийн довжооны өрлөгийн үлдэцийг бэхжүүлж хамгаалан үзмэр богосон байдал
 
                Дэлхийн өв-Орхоны хөндийн соёлын дурсгалт газрын нутаг дэсгэр дээр орших хүн төрөлхтний соёлын өв болох Хархорум хотын туурийг бид ийнхүү судалж шинжлэн, хадгалж хамгаалан, сурталчилж байгаа маань дэлхийн соёлын өвд оруулж буй хүмүүнлэгийн үнэтэй хувь нэмэр юм.