Миний дээд боловсролын диплом дээр “Барилгын инженер-конструктор” мэргэжилтэй гэсэн байдаг юм. Өөрөөр хэлбэл, би сейсмологич биш. Олон нийтийн мэдээллийн хэрэгслээр “мэргэжлийн инженер”, “мэргэжлийн эмч”, “мэргэжлийн архитектор” гэж ярьдгийн учрыг ойлгодоггүй (инженер, эмч, архитектор зэрэг нь өөрсдөө мэргэжил биш бөгөөд “мэргэжлийн биш инженер”, “мэргэжлийн биш эмч”, “мэргэжлийн биш архитектор” гэж байдаг юм шиг байгаа юм...) хүний хувьд огт өөр мэргэжлийн асуудлаар иймэрхүү юм бичээд сууж байх нь маш бүдүүлэг хэрэг гэдгийг гүнээ ухамсарлаж байна. Гэвч манай барилгын салбарынхны барилга дахь инженер хайгуулын судалгааны ажлуудын талаарх “нимгэн” ойлголт, мэдлэг нь энэ чиглэлээр алдаа дутагдал гаргахад хөтөлж байна гэж үзээд, ойлголтыг зөв чиглүүлэхэд нэмэр болох үүднээс ийнхүү бичиж байна. Мэдээж, миний мэргэжил биш учраас эргэлзээтэй зүйлс байвал та бүхэн инженер-сейсмологичдоос нарийвчилж тодруулаарай.        

  Хот суурингийн ерөнхий төлөвлөгөө боловсруулах, барилга байгууламж төсөллөх, хот суурин газрын эрсдэлийн үнэлгээ хийхэд зориулж явуулдаг инженер-хайгуулын гол судалгаануудын нэг нь инженер-сейсмологийн судалгаа юм. Инженер-сейсмологийн судалгаа нь инженер-геологи, инженер-геодези, ус-цаг уур гэх мэт инженер хайгуулын судалгааны бусад чиглэлүүдийн нэгэн адил бие даасан судалгааны чиглэл. Харин манай барилгын салбарын хуучны зарим мэргэжилтнүүд үүнийг инженер-геологийн судалгааны нэг хэсэг гэж ойлгодог. Иймд хэдийгээр “Барилгын инженер геологийн ажил” БНбД-д инженер-геологийн  судалгааны ажлын тайланд газар хөдлөлийн эрчмийг дурдах талаар нэг үг, өгүүлбэр ч байхгүй байхад хэнд ч тодорхой ойлгогдох бичил мужлалын зураг дээрх газар хөдлөлийн эрчмийг заавал инженер-геологичийн нүдээр дамжуулан харуулж, хэлүүлж авах гээд байдаг юм шиг.

  Гэхдээ энд инженер сейсмологийн судалгааг яаж хийдэг, судалгааны үр дүнд боловсруулагдан гардаг бичил мужлалын зураг дахь газар хөдлөлийн эрчмийг ямархуу байдлаар тодорхойлдог, өөр эрчимтэй мужуудын хоорондох хил хязгаарыг хэрхэн тогтоодог талаар барилгын инженерийн мэдлэгийн хүрээнд, аль болох ойлгомжтойгоор тайлбарлахыг зорилоо.

  Хот суурин, барилга байгууламжийн төлөвлөлтөд зориулж хийдэг инженер-сейсмологийн судалгааны гол зорилго нь тухайн бус нутгийн газар хөдлөлтийн аюулын үнэлгээг тогтоох явдал бөгөөд судалгааны үр дүнд газар хөдлөлтийн ерөнхий болон бичил мужлалын зураг боловсруулж гаргасныг барилга байгууламжийн зураг төсөл зохиохдоо хэрэглэдэг. Аюулын үнэлгээг хийдэг “deterministic” болон “probabilistic” арга гэж бий. Эхний аргыг манай сейсмологичид суурь үнэлгээний арга, хоёр дахийг магадлалт арга гэж нэрлэсэн нь их л оновчтой нэршил болсон. Зарим ном, хэвлэлд бичсэнээр суурь үнэлгээний аргаар аюулын үнэлгээг хийхдээ тухайн бүс нутагт нөлөөлж болох хамгийн хүчтэй газар хөдлөлтийг (maximum credible eartquake) авч үздэг тул аюулын үнэлгээний түвшин магадлалт аргатай харьцангуй өндөр гардаг. Тиймээс ихэнх улс орнуудад магадлалт аргыг өргөн хэрэглэдэг болжээ. Манайд хийгдэж байгаа сейсмологийн судалгаануудыг ч энэ аргаар хийх болсон.

  Аюулын үнэлгээнд үндэслэн хөрсний хэлбэлзлийн зонхилох давтамж, хөрсний хурдатгал, хөрс болон барилга байгууламжид үзүүлэх нөлөөллийг урьдчилан таамаглаж гаргасан бүсчилсэн зургийг газар хөдлөлтийн бүсчлэлийн зураг гэдэг. Бүсчлэлийн зургийг ерөнхий мужлалын ба бичил мужлалын гэж хоёр хуваан үздэг. Газар хөдлөлтийн түүхчилсэн болон идэвхжилийн судалгаанд үндэслэн, нутаг дэвсгэрийн газар хөдлөлийн аюулын түвшин болон магадлалыг таамаглан гаргасан бүсчилсэн зураглалыг газар хөдлөлтийн ерөнхий мужлалын зураг, газар хөдлөлтөөс хөрсний гадаргад үүсэх хэлбэлзлийн, хурдас үеийн шинж чанараас хамаарах хамаарлыг харгалзан аюулын түвшинг нарийвчлан тодорхойлж гаргасан зураглалыг газар хөдлөлтийн бичил мужлалын зураг гэж ялгана.

  Ерөнхий мужлалын зургийг боловсруулахдаа бүс нутагт нөлөө үзүүлж болох газар хөдлөлтийн голомтуудын болзошгүй эрчмийг тогтоож, тухайн бүс нутагт үзүүлэх нөлөөг замхралтын хуулиар тооцож гаргадаг. Замхралт нь галын хайчны үзүүр ба бариулын температурын ялгаатай ижлээр харьцуулж болох ойлголт бөгөөд газар хөдлөлтийн хэлбэлзлийн хувьд голомтоос алслагдсан зайнаас хэрхэн хамаарахыг доорх зургаас хараарай. 

  Энд хэрэглэдэг замхралтын хуулийг илэрхийлсэн маш олон хүний янз бүрийн томъёо байдгаас бүс нутгийн тектоникийн болон геологийн нөхцөл зэргээс хамааруулж аль тохирохыг нь сонгодог. Энэ нь физикчид, сейсмологичдын хариуцлагын асуудал. Замхралтын хуулийн талаар танд энгийн ойлголт өгөхийн тулд энэ хууль ямар байх жишээг хоёр дахь зурагт үзүүллээ.



  Сонгож авсан бүс нутагт нөлөөлөх, жишээлбэл, хол зайд байх хүчтэй газар хөдлөлтийн голомт дунд зэргийн зайд байх, дунд зэргийн хүчтэй газар хөдлөлтийн голомт, ойр байх бага хүчтэй газар хөдлөлтийн голомттой байх нөхцөлийг авч үзэж, эдгээр голомт тус бүрээс тухайн бүс нутагт үзүүлэх нөлөөг замхралтаар хэрхэн тогтоохыг дараах зургаар илэрхийлэхийг хичээе. Хэрэв зурагт ойлгомжтой илэрхийлж чадсан бол энэ жишээн дээр дунд зэргийн зайд байх дунд зэргийн хүчтэй газар хөдлөлт нь хамгийн аюултай нөлөө үзүүлэхээр байгаа нь харагдах байх.



  Ерөнхий мужлалын зургаар аюулын түвшин ингэж үнэлэгдсэн газарт хурдас үеийн долгион өсгөх шинж чанараас хамааруулан хурдатгалын өсөлтийг тооцож, бичил мужлалын зургийг боловсруулна. Манай барилгын конструкторуудын сайн мэдэх “Газар хөдлөлтийн бүсэд барилга төлөвлөх барилгын норм ба дүрэм”-ийн 1 дүгээр хүснэгт нь хөрсний энэхүү долгион өсгөх шинж чанарт тулгуурладаг. Хөрсний шинж чанраас хамааран долгион өсгөх шинж чанар харилцан адилгүй ч, өнгөн хэсгийн 30-40 метр давхаргад энэ шинж чанар илүү хүчтэй байдаг. 



  Хөрсний нөлөөлөөс болоод тухайн бүс нутгийн тодорхой байрлал болгонд хөрсний гадаргууд үүсэх хурдатгалын утга ялгаатай. Энэ утгуудын тодорхой интервалаар бүсчилнэ. Бүсийн хязгаарыг тогтоохдоо уг хилээр хуваагдах бүсүүдэд хамаарах цэгүүдийн хоорондох хилд хамаарах утгатай байх цэгийн байрлалыг интерполяцлах байдлаар тогтоодог. Гэтэл энд авсан хоёр цэгийн хоорондох хурдатгалын утгын тархалт, хөрсний шинж чанараас хамаарч ямар ч байж болно. Тийм л учраас бичил мужуудын заагийн орчим дахь тодорхой цэгт сейсмологийн нарийвчилсан судалгаа хийлгэж, эсвэл хил орчмын бүсүүдийн аль өндөр тогтоогдсон эрчмийг сонгож барилга байгууламжийн төсөллөлтөд хэрэглэхийг шаарддаг. Бүсийн хязгаарыг хэрхэн тогтоох болон яагаад хил орчмын бүсэд тодотголыг хийх шаардлагатай болохыг дараах зургаар харууллаа. Энэ зурагт бүсүүдийн заагийг 0,2 гэсэн утгад харгалзана гэж хийсвэрээр тооцлоо.



  Бичил мужлалын зурагт наривчилсан судалгаа, тодотгол хийх шаардлагатай бүсийн хэмжээ бичил мужлалын зураг боловсруулсан масштабаас хамаарна. Учир нь, бичил мужлалын зураг боловсруулахад мөрдөх барилгын зарим дүрэмд зааснаар, жишээлбэл, 1:10000 масштабтай зураг боловсруулах бол нэг ам километр талбайд 3-5 цэгт, 1:2000 масштабтай зураг зохиох бол 20-25 цэгт гэх маягаар сейсмохайгуулын цэгүүдийн нягтаршлыг тогтоодог тул энэ нягтаршлаас хамаарч зурвасын өргөн тодорхойлогдоно. Дээрх жишээнүүдэд өгүүлснээр 10000-ны масштабтай зурагт зурвасын өргөн 250-500 метр байж болох бол 2000-ны масштабтай зурагт 100-200 метр байж болно. Бүсийн хил орчмын, нарийвчилсан судалгаа хийх шаардлагатай бүсийн талаар, нэг ам километр талбайд авсан цэгүүд дэх газар хөдлөлтийн эрчмийг баллаар тогтооно гэж хийсвэрээр тооцож, дараах зургаар илэрхийлэхийг хичээлээ. 



  Барилгын инженер хүний хувьд өөрийн мэдлэг, саналыг хуваалцахад иймэрхүү байна. Энэ талаар дэлгэрэнгүй, нарийн мэргэжлийн мэдээлэл хэрэгтэй бол мэдээж манай сейсмологичид та бүхэнд туслах байх…
 
МБИХ-ны УЗ-ийн гишүүн, Дэд ерөнхийлөгч, “Тулга Проект” ХХК-ийн Ерөнхий инженер Г.Тулга