/ Барилга.МН сэтгүүл №83 - "Дурсгалт барилга" булан /  
        
     Булангийнхаа ээлжит дугаарт зураг төслийн байгууллага болон хот төлөвлөлтийг хөгжүүлэх, техникийн бодлогыг хэрэгжүүлэх үйлсэд амьдралаа зориулсан төр, нийгмийн зүтгэлтэн, нэрт архитектор Буджавын Чимэдийн тухай өгүүлэх гэж байна. Тэрээр Москвагийн Архитектурын Дээд сургуулийг 1948 онд төгсөж, 1973 онд МУИС-ийн БИФ-эд “Архитектурын анги”-ийг анх нээж байсан юм. Улмаар 1978 онд анхны төгсөлтөө хийж, 17 архитекторыг бэлтгэн гаргаж байсны нэг нь миний бие билээ. Түүний өнөөдрийн Монголын үндэсний архитектурын өв, дурсгал болсон бүтээлүүдийн тухай танилцуулж байна.
 
    Барилгын эх загвар зураг (эскиз), гүйцэтгэлийн зураг нь барилгын албан ёсны баримт бичиг болон архивд хадгалагдан үлддэг боловч бүтээлийнхээ үүдэл санааг гаргахаар өөрчилж, туршиж, сайжруулдаг таталбар зураг нь хадгалагдаж үлдэх нь ховор билээ. Харин архитектор Б.Чимэд гуайн олон арван таталбар зураг, бичмэл баримтыг түүний гэргий Анна Васильевна Пугачева нягт нямбай хадгалсан байсныг хуулбарлан 2010 онд түүний хүү Будажан Виктор Чимитович Монголын Архитекторуудын Эвлэлд хүлээлгэн өгчээ. Ингээд МАЭ-ийн харамгүй туслалцааны үр дүнд Б.Чимэд архитекторын уран бүтээл болох таталбар зургийг судлах боломж надад нээгдсэн билээ. Хадгалагдаж буй 96 нүүр хуудас таталбар зураг дээр он, сар, барилгын нэр, зориулалт зэрэг тодорхой мэдээлэл байхгүй байсан тул төсөөтэй байдлаар нь ангилан ялгасан ба зарим зураг нь юуны төсөл болох нь тодорхойгүй байлаа.
 
   Архитектор Б.Чимэд нь архитектурын 22, хот төлөвлөлт, цэцэрлэгжүүлэлтийн 5, интерьер дизайны 3, хөшөө дурсгал, сүрлэг байгууламж 11 нийт 41 бүтээл туурвижээ. Архитектурын 22 бүтээл байгаагийн 8 барилга нь бүрэн бүтэн, 9 барилга буулгасан, 8 барилгын талаарх мэдээлэл тодорхойгүй байна.



    Таталбар зургийг нягталж үзвэл хэдий бодитоор хэрэгжүүлж чадаагүй ч түүний санаа хожим нь биелэлээ олсныг мэдэж авах боломжтой болсон.
 
Зураг 1. Улаанбаатар хотын төв Д.Сүхбаатарын талбайг хөгжүүлэх төслийн таталбар зураг 1950-иад он 

    Б.Чимэд гуайн бүтээлүүдийн нэг бол Монголын Урчуудын Эвлэлийн Хорооны үзэсгэлэнгийн танхим, кафе бүхий цогцолбор барилга юм. Барилгатай холбоотой зураг Үндэсний төв архивд “Ханброй” нэртэй хавтсанд хадгалагдаж байна. Тус хавтаст 2 эскиз зураг байгаа ба эхнийх нь 1965 онд архитектор Петровын зурсан зураг (Зураг 2) бөгөөд үзэсгэлэнгийн хэсгийн нүүр талын хуваалтууд өөр, кафе хэсгийг Монгол гэртэй ижил байхаар төлөвлөжээ. Нөгөө нь 1980 онд хийгдсэн хэмжилтийн зураг ба кафе хэсэг нь Б.Чимэд гуайн эскиз зурагтай ижил хэлбэр, загвартай барилга байна.  Эндээс уг барилгыг архитектор Б.Чимэд гуайн зураг төслөөр барьжээ гэдгийг мэдэж болно.

Зураг 2. Урчуудын эвлэлийн хорооны үзэсгэлэнгийн танхим, кафены цогцолбор барилгын анхны хувилбар зураг - Ленин клубийн баруун талын худалдааны зах, Архитектор Петров. 1965 он 



Зураг 3. Урчуудын эвлэлийн хорооны үзэсгэлэнгийн тахим, кафены цогцолбор барилгын таталбар зураг 

    Архитектор хүний хөдөлмөр, бүтээлч ажиллагаа, авьяас чадварыг нь харуулах бас нэг баримт бол таталбар зураг юм. Таталбар зургийн гол онцлог нь архитектор өөрийн үүдэл санаагаа хаанаас олж, хэрхэн боловсруулж эцсийн бүтээлээ туурвисныг гэрчлэх цор ганц баримт болдог.

Зураг 4. Зүүн талын зураг: 1972 оны Д.Майдар гуайн “Монголын архитектур ба хот байгуулалт” номонд хэвлэгдсэн зураг (хэний бүтээл нь бичигдээгүй). Баруун талын зураг: Б.Чимэд гуайн зурсан таталбар зургуудаас түүвэрлэсэн зураг.

Зураг 5. “Улаанбаатар” зочид буудлын                                                        Зураг 6. “Улаанбаатар” зочид буудал 1972 он таталбар зураг
 

    Тэртээ 1966 онд бичсэн бүтээлч ажлын тайландаа архитектор Б.Чимэд гуай “Миний гучин жилийн бүтээлч хөдөлмөрийн үр дүнг ардын урлагийн мөнхийн дэвшилттэй уламжлалыг шинэ хэлбэр загвартай хослуулан өнөө цагийн архитектурын бий болгох гэсэн үзэл бодол хэмээн үзэж болно.” гэсэн ба энэ үзэл санааг нь түүний таталбар зургуудаас харах боломжтой.
 
    Б.Чимэд гуай бол Монгол шинж төрх бүхий орчин цагийн шинэ архитектурыг буй болгох оролдлогыг эхлүүлэгч, энэ арга барилаараа уран бүтээлээ туурвигч юм. Түүний бас нэг онцлог нь бүтээлтэй холбоотой санаагаа зурахын хажуугаар бичиж үлдээсэнд оршино. Ингэснээр  юу хэлж, хүргэхийг зорьсныг нь шууд мэдэх бололцоог олгож байгаа юм.
 

    Залуучуудын ордон (одоогийн Улсын драмын эрдмийн театр)-ын барилгын талаар бичсэн Б.Чимэд гуайн гар бичмэлд “барилгын хэлбэр төрхийг үндэсний барилгаас иш татан зохиосон маань урлагийн  талаас ч, эдийн засгийн үр ашгийн талаас ч ашигтай болсон юм. Уг барилгад үндэсний хээ угалз тавьсан хийгээд морин толгойтой багана босгосон зэрэг чимэх, чимэглэх арга хэрэглэсэн нь нийтэд сонирхууштай архитектур уран барилгын дүр гаргасан юм.”  гэжээ. 

Зураг 7. Үндэсний төв архивт хадгалагдаж буй                                        Зураг 8. Улсын драмын эрдмийн театрын Залуучуудын ордны ажлын зураг. /хонин толгойтой/ 1958 он барилгын гадна баганын зураг

    Монгол Улсын гавьяат барилгачин, ахмад инженер С.Лувсангомбо гуай дээрх барилгын талаар бичихдээ: “Драмын театрын барилгын сүр жавхаа, хэлбэр, овор, багтаамж хэмжээ, дөрвөн талын ба нүүр тал, гол орц нь хэвшмэл модульд нэгдэн зохицсон бөгөөд үүд талдаа барилгын сүр жавхааг илрүүлэх 8 баганатай, нүүрэвч (портал) томруун байгуулсан. ...Энэ бол жинхэнэ Монгол үндэсний уламжлалт хэлбэрийг анх сэдэж хэрэглэсэн уран барилгын гайхамшигтай санаачилга байлаа. ... багана, тулгуурын толгойд морин толгойн баримал хэрэглэх нь өөр хаана ч байхгүй, хэнтэй ч хольж хутгаж болохгүй үнэхээр Монгол үндэсний уран барилгын хэлбэр мөн болох нь баталгаатай.” гэжээ. Үүнийг уншаад цаг хугацаа улиран өнгөрөхөд Б.Чимэд гуайн бүтээлийн үнэ цэнэ, өгүүлж байгаа үзэл санаа нь илүү гүн гүнзгий болж өөрчлөгдөж байгааг харж болох юм.
    Нэрт архитекторын маань бүтээлийн өнөөгийн байдлыг цөөхөн хэдэн жишээгээр харуулбал:
 
Д.Сүхбаатар, Х.Чойбалсангийн бунхант индэр (1952-54он) нь цор ганц, дахин давтагдашгүй барилга байсан бөгөөд төр засгийн ордны салшгүй нэг хэсэг байж Сүхбаатарын талбай, түүний эргэн тойрны архитектурын дурсгалын хамт нэгдмэл байдлын үнэ цэнийг бүрдүүлж байсан юм. 
Зураг 9.  Д.Сүхбаатар, Х.Чойбалсангийн бунхант индэр

    Архитектор А.В.Шусев Лениний мавзолейг зурахдаа санаагаа эртний Египетийн бунхнаас авсан гэдэг. 1952 онд Маршал Чойбалсанг нас эцэслэсний дараа Ю. Цэдэнбалаас Сүхбаатар-Чойбалсан нарын бунхны төслийг аль болох богино хугацаанд хийж гүйцэтгэхийг даалгажээ. Цаг хугацааны хувьд давчуу тул Лениний мавзолейн бэлэн зургаар хийх болсон байна. Хэдий бэлэн зураг боловч мавзолейн дотор Лениний шарил шилэн хоргонд байрладаг бол Д.Сүхбаатар, Х.Чойбалсан хоёрын шарил нь тэдний дүр бүхий гантиг цагаан баримлын доор байрлах байлаа. Хоёр их удирдагчийн баримлыг хүчирхэг сүрдэм харагдуулахын тулд зургийг өөрчилжээ. Ингэхдээ багадаа Майдарын дуганд ороод дээшээ харахад Майдар бурхны дүр төрхийг гайхам харагдуулдаг дээврийн цонхноос тусгах гэрлийн нөлөөг буюу уламжлалт архитектураас авсан санаагаа бунхныг бүтээхдээ ашиглан, дээрээсээ гэрэл оруулах өндөр босоо цонх бүхий байхаар зуржээ.
Зураг 10. Д.Сүхбаатар, Х.Чойбалсангийн бунхант индэр. 1972 он
 
    Мөн хөшөө дурсгал, сүрлэг байгууламжийн ангилалд орох “Найрамдлын хаалга”, “Энх тайвны хаалга” бөгөөд энэхүү бүтээл нь түүхэн, дахин давтагдашгүй, сүрлэг байгууламж байсан билээ. Энэ бүтээлийг нь 2012 оны 9-р сард зам өргөтгөх, уулзвар шинэчлэх ажлын хүрээнд бодлогогүйгээр устгасан нь харамсалтай юм.
 
Бүрэн бүтэн үлдсэн цөөхөн бүтээлд нь гарсан өөрчлөлтүүдийг доорх 3 зургаас харж болно.
 
Зураг 11. Байгалийн түүхийн музейн барилга. 2017 он, 2013 онд барилгыг ашиглахыг зогсоосон. Суурин дээр нь баригдах барилгын эскиз зураг нь батлагдсан. Нураагдахаа хүлээж буй барилга (Гэрэл зургийг Б.Батзориг)

Зураг 12. “Улаанбаатар” зочид буудал. 2017 он,  2015 онд газар доор нь машины зогсоол хийсний дараа буудлын гол орцны хэсгийг өөрчилсөн байдал. (Гэрэл зургийг Б.Батзориг)

Зураг 13. “Говь” ХХК-ийн нэрийн барааны дэлгүүр. 2017 он, Хуучнаар Урчуудын эвлэлийн үзэсгэлэнгийн танхим, кафены цогцолбор барилга- Кафены хэсэг. (Гэрэл зургийг Б.Батзориг)
 
           
    Ингээд харахад архитекторууд бид өөрсдийн түүхийг судлах, түүнийгээ хамгаалах цаг хэдийнээ болжээ. Бас архитектор хүн өөрийн бүтээлийнхээ бүх үе шатны зургаа нягт нямбай хадгалж үлдээх нь туйлын чухал юм.