МУИС-ийн Хэрэглээний шинжлэх ухааны Инженерчлэлийн сургуулийн багш, профессор Н.Энэбиш: Сэргээгдэх эрчим хүчний эх үүсвэрээр утааг багасгана

   Дэлхий дахинд сэргээгдэх эрчим хүчний технологийг чухалчлах болсон энэ үед газарзүйн байршлын хувьд манай улс нарны эрчим хүчийг ашиглах хамгийн тохиромжтой бүст байрладаг тухай эрдэмтэд, судлаачид ярьдаг. Манай улс далай тэнгисээс хол, Төв Азид, эх газрын байршилд байдаг зэргээс нэгж талбайд тусах нарны цацрагийн хэмжээгээрээ маш өндөр бүс нутагт хамаардаг ажээ. Нарны эрчим хүчийг ашиглах онцгой таатай нөхцөл бүрдсэн учраас энэ салбарыг эрчимтэй хөгжүүлэх нь хөгжлийн нэг том гарц, асар их боломж гэнэ. Энэ талаар МУИС-ийн Хэрэглээний шинжлэх ухаан, инженерчлэлийн сургуулийн багш, профессор Н.Энэбиштэй ярилцлаа.

- Сэргээгдэх эрчим хүчний талаар манай улс хэдийнээс судалж эхэлсэн бэ?

- АНУ-ын Белл лабораторид 1954 онд анхны нарны элементийг бүтээснээс хойш нарны зайн хэрэглээ эхэлсэн боловч түүний хэрэглээ зөвхөн сансрын хөлгийг цахилгаанаар хангахаар хязгаарлагдаж байсан. 1973 онд дэлхий дахиныг хамарсан нефтийн хямрал болсноор дэлхийн улсууд, ялангуяа капиталист орнууд сэргээгдэх эрчим хүчийг судлан хэрэглэхэд анхаарч эхэлсэн. Тэдгээрийн өрсөлдөгч байсан социалист орнууд ч мөн энэ чиглэлээр хамтран ажиллах болсноор, хуучнаар “Эдийн Засгийн Харилцан Туслалцах Зөвлөл”-ийн гишүүн байсан манай улс ч сэргээгдэх эрчим хүчний хөтөлбөрт оролцож эхэлсэн. Өөрөөр хэлбэл, 1970-аад оны сүүлээр манай улсад энэ чиглэлийн анхны судалгааг хийж, зарим хөтөлбөр хэрэгжүүлж эхэлсэн дээ. Шинжлэх ухааны академийн Физик техникийн хүрээлэнд нарны зайн анхны лаборатори байгуулагдаж, судалгаа хийж,  малчин айл өрхүүдэд зориулсан жижиг оврын нарны зай хийх болсон.

- Таны хувьд энэ салбарыг яагаад сонирхох болсон юм бэ?  

- Үнэнийг хэлэхэд энэ салбарыг би өөрөө сонирхож сонгоогүй, 10-р ангиа онц дүнтэй төгссөн болохоор ШУА-ийн нэр дээр ЗХУ-д Ленинград хотын Цахилгаан техникийн дээд сургуульд тооцоолон бодох машины мэргэжлээр суралцах томилолт надад өгсөн. Тэнд суралцаж байхад манай сургуульд аспирантурт суралцаж байсан С.Доржханд гуай (миний багш) өөрийнхөө мэргэжлээр сургахаар зөвлөсний дагуу физикийн ангид шилжиж, “Хагас дамжуулагчийн физикч”-ээр мэргэшиж төгссөн. Хагас дамжуулагч нь өөрөө нарны зайн онолын үндэс суурь болсон мэргэжил болохоор, дипломын ажлаа энэ чиглэлээр бичиж, 1978 онд сургуулиа төгсөж ирсэн.

Яг энэ үед Физик техникийн хүрээлэнд нарны зайн анхны лаборатори байгуулагдаж, нарны эрчим хүчний чиглэлээр ид эрчимтэй судалгаа хийж эхэлсэн үе таарсан нь их азтай тохиол байсан даа. Ингээд Шинжлэх ухааны академийн Физик техникийн хүрээлэнд ажилд орсон анхны өдрөөс ажиллаж эхэлснээс хойш 39 жил өнгөрчээ. Би энэ мэргэжлээс өөр ямар нэг чиглэлээр ажиллаж байсангүй, энэ л ажилтайгаа зууралдсаар өнөөг хүрч байна.

- Таны хийсэн гол судалгааны бүтээлүүд юу байв?

- Миний хийсэн бүх судалгаа, шинжилгээний ажил нарны эрчим хүчтэй холбоотой. Судалгааны багийн хамт нарны зайг хэрхэн хийж, ашиглах талаар олон судалгаа хийсэн. Энэ чиглэлээр гадаад, дотоодын хэвлэлд 150 гаруй эрдэм шинжилгээний бүтээл нийтлүүлж, хэд хэдэн зохиогчийн эрх авч зарим ажилаараа шилдэг бүтээлийн шагнал авч байсан. Улмаар 1991-1994 онд ОХУ-ын ШУА-ийн Автоматик, процессын удирдлагын хүрээлэнгийн Микроэлектроникийн судалгааны төвд ОХУ-ын нэрт Физикч, Академич В.Г.Лифшицийн удирдлагаар “Хагас дамжуулагч цахиурын гадаргууд үүсэх хоёр хэмжээст нано бүтэц үүсэх зүй тогтол, түүний электрон шинж чанар”-ыг судлан физик-математикийн ухааны докторын зэрэг хамгаалсан. 1999 оноос хойш сүүлийн 17 жилийн хугацаанд Олон улсын Эрчим хүчний агентлагаас хэрэгжүүлдэг “Дэлхийн говь, цөл газруудад асар их хүчин чадалтай нарны цахилгаан станц байгуулах” боломжийг судлах олон улсын хамтарсан судалгааны багт ажиллаж байна. Энэхүү судалгааны ажлын үр дүнг нэгтгэн “Energy from the Desert” номын 1, 2, 3, 4, 5-р ботиудыг Их Британи улсын “Earthscan” хэвлэлийн газраас 2003, 2007, 2009, 2012, 2015 онуудад тус тус хэвлэн гаргасан. Судалгааны ажлын нэг чухал үр дүн нь Монголын говийн бүс нутаг их чадлын нарны цахилгаан станц байгуулах хамгийн тохиромжтой газар болохыг олон талаас системтэй судалж, тогтоосон явдал юм.

- Нарны эрчим хүчийг өргөнөөр ашиглах, хөгжүүлэх нөхцөл манай улсад хэр бүрдсэн бэ?

- Газарзүйн байршлын хувьд манай орон нарны эрчим хүчийг ашиглах хамгийн төгс таатай нөхцөл бүрдсэн орон. Манай улс далай тэнгисээс хол, хуурай, эх газрын байршилд байдаг учраас нэгж талбайд тусах нарны цацрагийн хэмжээ маш өндөр. Ялангуяа говийн бүс нутаг нарны эрчим хүчний асар өндөр нөөцтэй. Африкийн Сахар гэх мэт дэлхийн бусад цөл газартай харьцуулахад Монголын говь их сэрүүн уур амьсгалтай. Гадаах агаарын температур сэрүүн байхад нарны зайн цахилгаан үйлдвэрлэл нь улам нэмэгддэг. Хүйтэн ч гэсэн цэлмэг нар тусч л байвал нарны зайн цахилгаан үйлдвэрлэл нь улам нэмэгддэг учир сэрүүн уур амьсгалтай байдаг нь манай оронд нарны эрчим хүчийг ашиглах давуу тал болдог. Мөн агаар мандал цэвэр тунгалаг, жилийн 365 хоногийн ихэнх өдөрт нь цэлмэг байдаг зэрэг байгаль цаг уурын онцлог байдлаас шалтгаалаад манай улс нарны эрчим хүчийг ашиглах хамгийн тохиромжтой газарт тооцогддог.  Азийн Хөгжлийн банкны хийсэн судалгаагаар нар, салхины эрчим хүчний нөөцөөрөө манайх Ази тивдээ Хятадын өмнө буюу нэгдүгээр байрт ордог. Мөн энэ төрлийн нөөцөөр дэлхийд тэргүүлдэг Австрали улстай өрсөлдөхүйц түвшинд байгаа.
 

- Сэргээгдэх эрчим хүчийг хөгжүүлэхэд ямар бэрхшээл тулгарч байна?

- Айхтар том бэрхшээл гэх зүйл байхгүй ч, хоёр асуудал бий. Нэгдүгээрт, манай улс нүүрсний асар их нөөцтэй, хямд үнэтэй болохоор нүүрсээр ажилладаг цахилгаан станцад суурилсан эрчим хүчний хангамжийн бүтэцтэй. Нар, салхины цахилгаан станцын хөрөнгө оруулалт харьцангуй өндөр байдгаас нүүрсээр ажилладаг цахилгаан станцтай өрсөлдөх хэмжээнд хараахан хүрч чадахгүй байна. Гэхдээ газар доорх нүүрснээсээ хэдэн зуу дахин их нар, салхины баялаг нөөцтэй учир энэ төрлийн эрчим хүчийг түлхүү ашиглахад онцгой анхаарч, эрчим хүчний хангамжийн бүтцийг өөрчлөх, шинэчлэх шаардлагатай. Өөр нэг бэрхшээл бол манай орны хэрэглэгчдийн орлого бага, худалдан авах чадвар сул учраас төрөөс эрчим хүчний үнийг тогтвортой барих, аль болох хямд байлгах бодлого баримталж байгаа нь цахилгааны хангамжид сэргээгдэх эрчим хүчний эзлэх хувь хэмжээг нэмэгдүүлэхэд саад болж байна.   

Ер нь нүүрс, хий, газрын тос, цөмийн станц гээд уламжлалт эрчим хүчний эх үүсвэрүүдийн байгальд үзүүлэх сөрөг нөлөө нь сэргээгдэх эрчим хүчнийхээс хавьгүй өндөр. Хүлэмжийн хийг ихээр ялгаруулж, хүрээлэн буй орчинд ихээхэн хор хөнөөл учруулж байна. Сэргээгдэх эрчим хүчний гол давуу тал нь хүлэмжийн хий ялгаруулахгүй, байгаль болон хүний эрүүл мэндэд сөрөг нөлөө үзүүлэхгүй. Уламжлалт эрчим хүчний эх үүсвэр нүүрс, хий, газрын тос зэрэг нь улс орон болгонд байхгүй, хязгаарлагдмал зүйл. Эдгээр эх үүсвэрүүд цөөн хэдхэн орны эзэмшилд байдгаас эдийн засгийн зөрчилдөөн, элдэв мөргөлдөөн гарахад хүргэдэг.

Дэлхий дээр гарч буй сөргөөлдөөн, элдэв дайн дажингийн гол шалтгаан нь эцсийн дүндээ эрчим хүчний эх үүсвэр-хий, газрын тос, байгалийн нөөц баялгийн төлөөх тэмцэл байгаа шүү дээ. Украйн, Ойрх Дорнодын зарим орнуудад болж буй сөргөлдөөнүүд газрын тос, хий зэрэгтэй холбоотой. Гэтэл нар, салхи болон сэргээгдэх эрчим хүчний бусад эх үүсвэр дэлхийн аль ч өнцөг булан, улс оронд бий шүү дээ. Сэргээгдэх эрчим хүчийг хөгжүүлж, ашиглаж чадвал эрчим хүчний хараат бус, бие даасан байдал сайжирч, өөрийн эх үүсвэртэй болно. Сэргээгдэх эрчим хүчийг хөгжүүлэх нь ялангуяа хөгжиж буй орнуудын хувьд эрчим хүчний хангамжийн бүтцээ өөрчлөн шинэчилж, хөгжлийн шинэ шатанд шилжих, сэргэн мандах маш том боломж.

  
- Нар, салхины цахилгаан станцыг байгуулах, ажиллуулах өртөг хэр байдаг вэ?

- Сэргээгдэх эрчим хүчний станц нь өндөр технологийн тоног төхөөрөмжүүдийг ашигладаг, маш нарийн судалгаанд тулгуурладаг учир харьцангуй өндөр үнэтэй. Эхний хөрөнгө оруулалтын хэмжээ нь өндөр ч, ашиглалтын зардал нь маш бага. Гэхдээ жил ирэх тусам сэргээгдэх эрчим хүчний шинэ технологи нэвтэрч, өртөг зардал нь хурдтай буурсаар байна. Сүүлийн тавхан жилд нарны эрчим хүчний тоног төхөөрөмжийн үнэ бараг хоёр дахин буурлаа. Дараагийн таван жилд нар, салхины эрчим хүчний өртөг уламжлалт эх үүсвэрийн зардалтай өрсөлдөх түвшинд хүрнэ гэж мэрэгжилтнүүд үзэж байна. Миний бодлоор, ойрын 5-10 жилийн дараа нарны эрчим хүчийг ашиглан үйлдвэрлэсэн нэг киловатт цахилгааны үнэ нүүрс, газрын тос, хийгээр ажилладаг эрчим хүчний үүсвэрээс хямд өртөгтэй болох боломжтой.

- Дарханы Нарны цахилгаан станцыг хэдийнээс төлөвлөж, эхлүүлсэн бэ?

- Өндөр хүчин чадлын нарны цахилгаан станцыг эх орондоо байгуулах санаа бараг 20 жилийн тэртээгээс эхэлсэн. Сүүлийн арав гаруй жил дэлхийн говь, цөл газруудад хүчин чадал ихтэй нарны цахилгаан станц байгуулах боломжийг судлан, энэ талаар өргөн цар хүрээтэй судалгаа хийсэн. Судалгаанд оролцож явсан олон хүний мөрөөдөл өнөөдөр биеллээ оллоо. Мөрөөдөл үнэхээр биелдэг юм байна. Монгол улсын анхны мегасолар нарны станц амжилттай ашиглалтад орлоо.

Сэргээгдэх эрчим хүчний тухай хууль гарснаар нар, салхины станцаас гарсан цахилгааныг өндөр үнээр төвийн сүлжээнд авах урамшууллын орчинг бүрдүүлж өгсөн. Байгаль орчинд сөрөг нөлөөгүй, хүлэмжийн хий ялгаруулдаггүй эрчим хүчний цэвэр эх үүсвэрийг хөгжүүлэх үүднээс баталсан уг хуулийн заалт нь хөрөнгө оруулалтыг татах хамгийн том дэмжлэг болсон. Үүний үр дүнд Дарханы станцыг байгуулахад Японы "Sharp” корпораци болон "Shigemitsu Shoji” компани хөрөнгө оруулалт хийсэн. Дархан хотын Нарны цахилгаан станцын хүчин чадал нь 10МВт. Тус хотод төмрийн үйлдвэр нь дангаараа 25-30МВт-ын хэрэглээтэй, харин Дархан хотын өөрийн хэрэглээ нь 8-9МВт орчим байдаг. Тэгэхээр энэхүү станц нь тус хотыг бүхэлд нь цахилгаанаар хангахуйц хүчин чадалтай гэсэн үг.
 

- Төрөөс энэ тал дээр ямар дэмжлэг үзүүлэв?

- Нарны цахилгааны станцыг байгуулвал үйлдвэрлэсэн цахилгааныг нь төвийн эрчим хүчний сүлжээнд урамшуулалтай үнээр нийлүүлэх нөхцөлийг бүрдүүлж өгсөн нь Засгийн газраас үзүүлж буй бодлогын маш том дэмжлэг. Мөн Нарны цахилгаан станцын бүх тоног төхөөрөмжийг гааль болон НӨАТ-ын татвараас чөлөөлсөн нь хоёр дахь том дэмжлэг байлаа.

- Энэ чиглэлээр хийх дараагийн төлөвлөсөн ажлынхаа талаар ярихгүй юу?

- “Солар Повер Интернейшнл” ХХК-иас гадна өөр олон компаниуд нарны цахилгаан станц барихаар идэвхтэй ажиллаж байна. Ойрын жилүүдэд нар, салхины цахилгаан станцууд хэд хэдээр баригдах төлөвтэй байна. Монгол улсын эрчим хүчний хангамж, бүтэц сэргээгдэх эрчим хүч рүү шилжих замд орж эхэллээ шүү дээ.  

Миний хувьд ойрын хугацаанд Улаанбаатар хотын агаарын бохирдлыг бууруулах асуудалтай холбогдуулан төвлөрсөн том нарны цахилгаан станц биш, харин айл өрхүүдийн хэмжээний нарны жижиг хэмжээний нарны эх үүсвэрүүдийг нэмэгдүүлэх тал дээр анхаарч ажиллах бодолтой байна. Өнөөгийн нөхцөлд өрх болгон зөвхөн цахилгааны хэрэгцээгээ биш, дулаанаа хүртэл нарны эрчим хүчийг ашиглан өөрсдөө хангадаг болох нь чухал. Ийм технологийн шийдэл ч бэлэн бий. АНУ-д “Тесла” компанийн үйлдвэрлэсэн нарны үүсгүүр их эрэлт хэрэгцээтэй байна. Өвлийн нөхцөлд байгаль орчин, хотын агаараа бохирдуулахгүйгээр халаалтын асуудлаа хэрхэн шийдэх нь одоогийн тулгамдсан асуудал болоод байна шүү дээ. Тиймээс сурч мэдсэн мэдлэг, туршлагаа энд зориулах болно.

Гэр хорооллын айл өрхүүд, хотын захын цэцэрлэг, сургуулиуд, жижиг аж ахуйн нэгж байгууллагуудыг сэргээгдэх эрчим хүчний технологи ашигласан эх үүсвэрээр хангавал хотын утааг багасгахад том алхам болно. Нарны цахилгаан станцын төвлөрсөн биш тархмал эх үүсвэрүүдийг байгуулвал энэ зах зээл хөгжих боломж нь өндөр. Ийм нарны эрчим хүчний тархмал эх үүсвэрийг дэлхийн бусад улс орнуудад өргөн ашиглаж, үр дүнгээ өгсөөр байна.

Түүнчлэн нүүрс шатаахын оронд нарны гэрлийг төвлөрүүлэн өндөр даралттай халуун уур, ус гаргадаг дулааны станц байгуулах суурийг тавих, үйлдвэр, аж ахуйн газруудын дулааны хэрэгцээг нарны эрчим хүчээр хангах нөхцөлийг бүрдүүлэх ажлуудыг хийхээр төлөвлөж байна. ХАА, барилга, хүнс, эмийн үйлдвэр гэх мэт аж үйлдвэрийн газруудад өргөн хэрэглэдэг халуун уур, халуун усыгч ч сэргээгдэх эрчим хүчний технологиор шийдэж болно.  

- Манайд нэвтрээгүй байгаа нарны зайн олон төрөл бий байх даа?

- Гадны улс орнуудад хэдийн өргөн хэрэглээ болчихсон нарны зайгаар ажилладаг олон төрлийн бүтээгдэхүүнүүд байна. Нарны зай үндсэндээ барилгын материалын нэг  болчихсон. Шилэн барилгын фасад, цонх, дээвэр гээд барилгын олон төрлийн эд ангийг нарны зайгаар хийж байна. Нарны зайг ашиглахгүй, хэрэглэхгүй зүйл гэж бараг үгүй болжээ. Өнгөрсөн долоо хоногт манай эрчим хүчний салбарынхан Абу Даби хотод болсон Ирээдүйн эрчим хүчний чуулга уулзалтад оролцсон. Үзэсгэлэн дээр сонирхолтой олон төрлийн бүтээгдэхүүнийг танилцуулсан.

Жишээлбэл, нар руу харахад автоматаар эрчим хүч хурааж, түүгээрээ утас болон жижиг хэмжээний хэрэгслээ цэнэглэх боломжтой нарны зайгаар хийсэн нүдний шил хүртэл байсан нь манай малчид, аялагчдад их хэрэгтэй эд шиг санагдсан. Мөн нарны зайгаа өөрөө хурааж, эрчим хүчээ хангаж чаддаг зөөврийн компьютер, гар утас ч гээд нарны зайтай маш олон төрлийн бүтээгдэхүүн дэлхийн зах зээлд гарсныг Монголдоо нэвтрүүлж, ашигладаг болмоор байна. Ялангуяа манай барилгын салбарынханд хэрэгтэй технологи их байна.

Ярилцлагын дэлгэрэнгүйг "Барилга.МН" сэтгүүл №81-ээс уншина уу.