III-р зуун. Үйлдвэрлэх хүчний хөгжил нэн доод түвшинд байсан манай эрины III зууны үеэс Монголчуудын уран барилгын түүх эхэлдэг. Монголын нутаг дэвсгэрт 300-аад эртний хот суурин, 4000 гаруй сүм дуган, 770-аад хүрээ, хийд оршиж байсныг археологчид, түүхчид тогтоосон байдаг.

         ХIII-XVII зуун. Энэ үед монголын, нүүдэлчдийн өвөрмөц архитектурыг бий болгож, барилга, байгууламжийг нэгэн шинэлэг эрин үед аваачсан юм. Энэ үед алдарт “Хар хорум” хот сүндэрлэж монгол хаад дэлхийд ноёрхож байсан билээ. Монгол хаадын ноёрхол дуусахтай зэрэгцэн дорнын архитектурын нөлөөн дор барилга байшин тэр дундаа сүм хийд одоогийн монголын нутагт дэлгэрсэн. Түвдийн уран барилгын нөлөөгөөр XVII зууны дунд үеэс хоёр гурван давхар барилга баригдах болов. Түвд барилга нь өөрийн онцлог хийц архитектурын шийдэлтэй, тэр нь зонхилон тэг дөрвөлжин хэлбэртэй бөгөөд түвд барилгын нүүр тал нь энгийн боловч дээвэр, оролцсон чимэглэл нь сүрлэг үзэсгэлэнтэй, ханыг нь голдуу цагаан өнгөтэй хийж байжээ. Түвд барилгыг ихэвчлэн чулуу, тоосгоор барьдаг байв. Монгол, Түвд уран барилгын сонирхолтой дурсгалууд бол Бэрээвэн хийдийн их дуган, Эрдэнэзуу лаврин /1654 он/, Амарбаясгалант хийд /1728-1735/, Манзушир хийдийн гол сүм /1733 он/, Заяын хүрээний Гүшиг дацан зэрэг болно.

Монголын үндэсний уран барилга, түүний цулын байгууламж техтоник нь дараах үндсэн хэлбэрүүдээр хөгжиж ирсэн хэмээн академич, Монгол Улсын зөвлөх архитектор Д.Хайсамбуу үзжээ. Үүнд:

           1900-1921 он. Монгол Улс Манжийн эрхшээлээс гарч, нийгмийн сэргэн мандалт эрчимжиж шашин, төрийг хослон барих Богд Жавзандамбаар удирдуулсан шинэ тулгар түр засгийн газраа байгуулсан нь Монголын уламжлалт архитектурын хөгжлийн эхлэл байв. Тухайн үед сүм хийдийн барилгын оройг бүрхүүл маягаар барьж барилгын ерөнхий дүр төрхийг хавтгай биш ташуу, шугамын болон тэгш бус, хөнгөн чөлөөтэй орон зайн зохиомжоор шийдэж байжээ. Да хүрээнээс уламжлагдан үлдсэн Гандантэгчилэн хийд /1838он/, Гэсэр сүм, Чойжин ламын сүм /1903-1906/, хийд, Богд хааны ордон музейн цогцолбор /1903он/, Дамбадаржаалин хийд зэрэг архитектурын бүтээлүүд нь орон зайн байгууламж юм. Эдгээрийг Монгол хүний архитектур-хот байгуулалтын сэтгэлгээний хөгжилд хоногшиж үлдсэн том амжилт гэж үзэх учиртай. 1921 оны ардын хувьсгал ялсны дараа Ардын засгийн газраас улс орноо соёл иргэншлийн шинэ замд оруулах зорилтоо хэрэгжүүлэхэд улс ардын бүхий л салбарыг цоо шинээр эхлэх хэрэгтэй байсан бөгөөд тэр бүхний эхлэл нь “барилга” байв.

         1923 он. МАН-ын 1923 онд хуралдсан II хурлаар “Аливаа банз, мод хөрөөдөх, тоосго хийх, шохой шатаах зэрэг ажлуудыг хятад иргэд хийж барилгад нийлүүлж байгаа нь үнэ өртөг өндөртэй байгаа тул дээрхи ажлыг улсын сангаас эрхлэн гүйцэтгэх газар байгуулах нь чухал” гэж үзээд 1925 онд барилгын ажлыг улсын хяналтанд авчээ. Энэ дагуу Аж ахуйн явдлын яам, харилцан туслалцах хоршоолол, Монгол Банкийг түшиглэн “Монголын барилгын хувь нийлүүлсэн хоршоог”-г буман төгрөгийн хөрөнгөтэйгээр 1926 онд байгуулж, барилгын ажлыг байнга дагнан гүйцэтгэх болсон нь Монголын барилгын үүсэл байв.

         1926-1930 он. Барилгын байгууллага цогцоороо үүсэн бий болсон жилүүд байлаа.1926 оны аравдугаар сард хуралдсан Ардын Засгийн газрын хурлын 40-р тогтоолоор Аж ахуйн явдлын яамны дэргэд “Барилгын хэлтэс” байгуулж, барилга барих, барилгын материал үйлдвэрлэх, зураг төсөл зохиох ажлыг эхлүүлсэн байна. Аж үйлдвэрийн комбинатын барилга дээр ЗХУ-ын мэргэжилтнүүд монгол ажилчдыг сургахын зэрэгцээ 130-аад хүнийг ЗХУ-д сургав. Энэ үед “Монголын барилгын хувь нийлүүлэгчдийн хоршоолол” нь 9,5 сая төгрөгийн ажил гүйцэтгэсэн байна.

           1931-1945 он. Барилга улс ардын аж ахуйн салбар болж хөгжив. 1936 онд Худалдаа аж үйлдвэрийн яамны дэргэд   “Барилгын техникийн хэрэг эрхлэх газар”-ыг байгуулав. Тус газрыг 1937 оны 12-р сарын 17-ний өдрийн Сайд нарын Зөвлөлийн 33-р тогтоолоор “Улсын барилгын тресст” болгон өөрчилжээ. Тресст нь 500 орчим ажилчидтай, жилдээ 2 сая гаруй төгрөгийн барилга угсралтын ажил хийдэг байв. Ингээд 1940 онд “Улсын барилгын тресст”-ийг Дотоод явдлын яамны мэдэлд шилжүүлэв. Дайн дуусаж бүтээн байгуулалтын ажлууд эрчимтэй хийгдэх шаардлага гарч тухайн үед олзлогдсон Япон цэргүүдийг ашиглах зорилгоор 1945 онд “Олзлогдсон цэргүүдийн хэрэг эрхлэх газар”-ыг байгуулж, дагнан барилга дээр ажиллуулж байсан байна. 1941-1945 оны үед улсын хэмжээгээр барилгын ажил 116 сая төгрөгт хүрчээ. Социализмын үзэл баримтлалын бүтээн байгуулалт Орос улсын туршлагад бүрэн дэмжлэг туслалцаанд суурьлан монголын хөрсөнд цэцэглэн хөгжих болов.

Тухайлбал, Засгийн газрын ордон /1930он/, Улсын дуурь бүжгийн эрдмийн театр /1931он/, Цахилгаан дулааны станц /1932он/, Монгол Улсын Их Сургууль /1942он/, Гадаад хэргийн яам /1945он/ зэрэг барилгууд Улаанбаатарын өнгө төрхийг илтгэсээр байна.



1930-аад он
Чойжин ламын сүм нь 1904-1908 оны хооронд баригдсан. 1938 оны их хэлмэгдүүлэлтийн үед хаалгаа барьсан юм.



2011 оны 6-р сар
Чойжинламын музейн ард талд “Блю скай” зочид буудал
 

Б.Баясгалан "Ulaanbaatar Then And Now" номноос...