Монголын уламжлалт сүм дуган, уран барилгын бүтэц, түүний сэргээн засварлалт
Үйлдвэрлэх хүчний хөгжил нэн доод төвшинд байсан манай эриний III зууны үеэс Монголчуудын уран барилгын түүх эхэлдэг. Нийт 300-гаад эртний хот суурин, 4700 гаруй сүм дуган, хүрээ, хийд бий. Үүний дийлэнх нь буюу дөрвөн мянга нь сүм, хийдийн барилга байв. Тухайн үеийн шилтгээн, сүм, хийдүүдийн орон зайн архитектур гэдэг нь зөвхөн тусгайд нь ганц нэгээр барьж босгосон барилга байгууламж бус бүхэл бүтэн суурин түүний гудамж талбай, цэцэрлэг, соёл амралтын хүрээлэн, ногоон байгууламж, усан оргилуур, гүүр, зам гарц, баримал, хөшөө дурсгалаас бүрдсэн барилга байгууламжийн иж бүрэн нэгдэл юм. Тэдгээрийн сэргээн засварлалт гэдэг тусгайлсан арга, техник технологитой. Иймд сүм дуган болон уран барилгын бүтэц, түүний сэргээн засварлалтыг хэрхэн хийх арга аргачлалын талаар Гандантэгчилэн хийдийн дэргэдэх Шашны дээд сургуулийн Урлахуйн ухааны багш Ц.Шийрэвчогдоноос зөвлөмж авлаа.
Шашны дээд сургуулийн Урлахуйн ухааны багш Ц.Шийрэвчогдон
Монголд дэлгэрсэн сүм хийд нь дорно дахины уламжлалт сүм хийдийн төрөлд хамрагдах бөгөөд хэлбэр, хийц, материал, ашиглагдах бүтээгдэхүүн нь ч мөн адил өвөрмөц онцлогтойд багтдаг. Сүм хийдийн материал нь яс мод, багана, нуруу, унь мод, шүрэн шүтээн, дээвэр /үйзэн хуруу хэлбэртэй/, хана, тааз, цонх, хаалга, суурь индэр, шал, зам талбай, хашаа хүрээ зэрэг 14 зүйлээс бүрдэнэ. Тухайлбал, яс мод нь сүм дуганы сууринд тулгуурлан угсарсан багана, нуруу, унь мод, ноён нуруу зэргийг хооронд нь барилдуулан зангидсан хэлхээсийг хэлнэ. Энэхүү угсарсан яс моднууд нь дуганы их биеийг бүтээж буй юм. Энэ нь байгалийн үзэгдэлд тэсвэрлэх чадамжтай болгодог.
Сүм хийдийн уран барилгад өнгө будгийн ажил хийхийн тулд модон хийцийнхээ чимэглэл хийх хэсгийн ан цавыг дарж, өө сэвийг нь чигжин, жигдхэн гөлгөр цэвэрхэн гадаргуутай болгоно. Энэ нь модны барьцалдах чадварыг сайжруулах ба будгийн тогтцод ч сайн нөлөөтэй. Ингэж бэлтгэсний дараа шунхан улаан эсвэл, зосон улаан өнгөөр суурилан нийтэд нь эсвэл зосон улаан суурь өнгөөр будна. Ер нь хаад ноёдын орд, харшид улаан болон зосон улааныг голчилж, ногоон, хөх өнгийг суурь болгон хэрэглэдэг. Тухайлбал, Унийг хөх ногооноор солбин үелж, суурь өнгө тавина. Хана бол цагаан, зосон улаан байх бол хөх тоосгонд тэр хэвээр будагдана. Эдгээрийг хот мандлын онолын өнгө лүгээ уялдуулан чимэглэж ирсэн байдаг.
Үүнд:
- Махбодын хээ угалз
- Амьтны язгуур лугаа барилдсан хээ угалз
- Өлзийт бэлгэ тэмдэг лүгээ барилдсан хээ угалз
- Ургамал байгаль лугаа барилдсан хээ угалз
- Үсгийн язгуур лугаа барилдсан хээ угалз гэх мэтээр тухайн сүмийн язгуур лугаа зохилдуулан өнгө уусгах, хүүлэн дагнах, бичиж дагнах, шавшин дагнах, сийлэх, сүмбэрлэх гэх мэт аргаар алт, мөнгө есөн эрдэнэ, торго дурдан ашиглан чимэглэдэг байна. Мөн оройн чимэг болох төрөл бүрийн ганжир, жанцан дуаз, тэрсүүдийг номхтгосон хар туг, номын хүрдэн буюу хорол, бодь гөрөөс гэх мэт шашны уламжлалт билэг дэмбэрэл, ёс жаягийг агуулна.
- Дээврийн чимэг болох вааран дээвэр, хонх, матар тэргүүтэн элдэв амьтны дүрстэй паалан өнгөлгөөтэйгээр чимэглэж ирсэн байдаг.
/Төв аймаг “Өвгөний ам”/
/Аглаг хийд/
/Төв аймаг өвгөний ам / Сүм хийдийг сэргээн засварлахын өмнө тухайн сүмийн гол тулгуур яс мод болох багана, нуруу, хана, тааз болон дээврийн эвдрэл тэдгээрийн даац, өнгө будаг, хээ хуарыг нь фото зураг, бичлэг хэмжилт зэргээр баримтжуулж, судалгаа хийх хэрэгтэй. Үүний дараа эвдэрч муудсан яс моднуудыг шаардлагатай гэвэл хэв шинжийг алдагдуулахгүйгээр сайн чанарын хатаасан модоор солих ба цуурсан ялзарсан хэсгийг нь нөхөх, цавуутай давуугаар ороож, хэлбэр гарган цардах гэх мэтээр хамгаална. Хамгийн гол нь гадна суурийг нь маш мөлгөр болгон цэвэрлэж, зүлгэх хэрэгтэй байдаг.
Дээр үед томоохон хүрээ хийд дотроо тоосго, вааран дээвэр хийх болон шатаах зуух, пааландах гэх мэт үйлдвэр, мужааны цехүүдтэй байсан. Ихэвчлэн хар мод, цуулбарт хар мод, нарс, хуш, хус модыг ашиглаж ирсэн бөгөөд хатаалт дээр маш сайн анхаардаг байсан юм. Түүнчлэн хуучны сүм хийдийн ханыг сайн чанарын шавраар хэлбэр гарган шатааж, хөх тоосго үйлдвэрлэн ашиглаж ирсэн. Мөн хавтгай хэлбэрийн чулуунууд өрж, хооронд нь шавж хана босгодог ба зарим хэсэгт нь төмрөөр тоноглож, нурахаас хамгаалдаг. Иймд эвдэрсэн цуурсан ханийг нөхөн шавардаж, орчин үеийн замаск, эмульс ашиглан сэргээх боломжтой.
Суурь өнгө будаг нь хуйларч хагарсан, хөндийрсөн бол сайтар зүлгэн, цэвэрлэж, байгалийн эрдэс шороон будгийг нунтаглан буталж, олон дамжлагаар шүүн боловсруулан, малын арьс ширнээс гарган авсан шар цавуутай холин найруулна. Дараа нь суурь болон чимэглэлийн өнгө будгийг хуучин хэвээр нь сэргээн хээлнэ. Ер нь сүм хийдийн хээ чимэглэлийг хурц тод өнгөөр бус жинтэй хирнээ гэгээлэг өнгөөр хийвэл тохиромжтой. Шороон будгийн өнгө зүс, эдэлгээ чанарыг нь бат бөх байлгах, байгалийн хүчин зүйлсээс хамгаалахын тулд гадуур маажиндах буюу бэхжүүлнэ.