Би 40-өөд онд сумын төвийн сургуулийн дан, шавар байшинг харсанаар гэрээс өөр “дөрвөлжин юм” байдгийг мэдэж, улмаар аймгийн төвөөр дамжин Улаанбаатарт нүүж ирэхдээ тийм олон дөрвөлжин байшингууд нийлээд “Хот” болдог гэж бодсон болов уу. Цаг хугацаа улиран өнгөрсөөр, өсөхөөс өтлөх хүртэл миний туулсан зам эцсийн эцэст энэ “Орон зайтай” бие сэтгэлээрээ холбогдох хувь заяатай байжээ. Зураг төслийн байгууллага, барилгын байгууллага Монголд үүсэж хөгжсөнөөс хойш 90-ээд жилийг туулж, хүнээр бол мөнхрөх шахтлаа өтөлсөн насны ойгоо 2016 онд тэмдэглэх гэж байна.
Хүн их юм бодохоор санаа төөрч, олон юм харахаар нүд мууддаг байх. Өнгөрсөн нийгэмийн юмыг хуучирсан гэж устгах, өнөөгийн юмыг шинэ гэж гадаадыг хуулах хандлага газар авч, өөрчлөлт шинэчлэлийг ухаалга барилга, ухаалга зам, ухаалга хот гэх мэтээр нэрлэх атал нөгөө "ухаалга хүн" гэдэг нь  яригдах ч үгүй, харагдах ч үгүй юм.
 
         Миний төсөөлөл ба төөрөгдөл

       Бага байхад хар, шар гэсэн тодотголтой “феодал”гэдэг үгийг бүрэн сайн ухаарахгүй, ядуу хүний нуруун дээр асар том шуудайтай гурил будаа, хонь мал ачаад, өөрөө дээр нь суусан, гэдсээ дүүртэл идсэн баян тарган  хүнээр дүрслэн боддог байж билээ. Феодалийн гэх тэр нийгэмийг нь ямар харсан биш. Хар хувцастай, нүдний хар шилтэй, хар шляпан малгайтай, их мөнгөтэй баян нэгнийг “Капиталист” гэж нэрлэж, ядуу хүний нуруун дээр сууснаар "дүрслэн зурдаг" байж билээ. Капитализмын гэх тэр нийгмийг нь бас л харсан биш, дээгүүр нь харайчихсан юм чинь. Хүүхэд насаа гэж юм мэддэггүй, ойлгодоггүй болохоороо л тэднийг тэгэж төсөөлөөд үзэн ядаад, муу хэлээд, сайн талыг  нь олж харах чадваргүй явсан юм байхдаа.
 

 
Харин “Социализмд” бүтэн биеэрээ, бүх насаараа амьдарчихсан болохоор түүнээс сайхан юмгүй, “цэнгэлийн манлайд жарган” явлаа даа. Хүн гэдэг ер нь над шиг иймэрхүү л "амьтад" юм уу даа? Өнгөрсөнөө муулж үгүйсгэж, сүйтгээд маргааш юу болохыг үл төсөөлөн, үл анзааран, үл тоон, дээгүүр харж пээдийн алхаж, тухайн үедээ л жаргана.
Нэгэн ухаантай хүн нэг сэтгүүлд...Ноёд маягийн дээл, малгайгаар гоёж, таахаг таахаг алхлан, үнэтэй хөөрөг зөрүүлсэн... гэж бичсэнийг уншаад инээд хүрч, ямартаа л гаднаа гяланцаг дотроо паланцаг, зээл, хулгай хоёроор “баячууд” нэр зүүсэн, нөгөө л “феодал”-уудын адил дүр зураг санаанд буухав.

Өнөөдөр улс орон минь дутуугаа гүйцээж, дундуураа дүүргэхээр шийдэж, дээгүүр нь харайн гарсан нийгэмрүүгээ буцаж, хөрөнгөтний ардчилалын зовлонг туулах замд оровуу даа. Ямар ч л байсан миний төсөөлж байсан ардчиллаас өөр юм. Миний мэтийн үеэ өнгөрөөж яваа, хүн амын цөөнхүүд өнөөдрийг хүртэл бүтээн босгох гэж будилж явсан болохоос, өнгөрсөнийг буулгаж нурааж явсан нь үгүй. Өнгөрсөнийг эргээд харахаар улсын маань түүх он жилтэйгээ үйл явдалтайгаа сэтгэлд бууж, нүдэнд харагддаг юм.
 
Тэртээ манай он тооллоос хэдэн зуун жилийн өмнө бүрэлдэн тогтсон нүүдэлчдийн ур ухаанаар бүтээгдэн, олон зууны туршид хувьсан хөгжсөөр өнөөдрийг хүрсэн “Монгол гэр” монголын түүхийн гайхамшигт биет баримт. Хүн төрөлхтөний байгуулсан олон нийгмийг дамжихдаа устаж үгүй болоогүйгээр барахгүй, хэлбэр загвараараа дэлхийн сонгодог архитектурын “прототип” болсон гайхамшигт “уран барилга” билээ. Харин 30-иад оны их хэлмэгдүүлэлтээр сүм хийдийг лам хуваргатай нь устгаж, монголын түүхэнд эдгэршгүй шарх үлдээсэн “улс төрийн" том үйлдлийг юу гэх вэ? Хүний ухаан, ухамсар, соёлтой шууд холбоотой энэ хар, цагаан хоёр жишээ өнөө цагт эрүүл хүний ой тойнд тусмаар...
 
Барилга, хот суурин гэдгийг монгол хүн бүр эрх биш ойлгодог болсон цаг. Нүүдлээс сууришаад хэдэн зууныг дамжив, нийслэл хот үүсээд хэдэн зуун жил болов. Ингээд бодохоор хүн л цөөдөөгүй юм бол хугацаа нь багадаагүй дээ. Гэтэл өнөөдөр дээр дооргүй буудилсаар л. Чаддаг нь мэдэн будилаад, чаддаггүй нь тэнэгтэж будилаад, хот минь зураг болж, түүх нь домог болж үлдэх вий дээ гэсэн айдас төрөхийн учир ийнхүү улиглаж суухчух даа.
 

 
      Хот суурин, түүний бүрдэл болсон барилга, байгууламжууд юу л байна бүгд зөвхөн хүний хэрэглээнд зориулагдсан биет орчин. Дэлхий дахинаа үүнийг “архитектур” хэмээгдэх урлаг, техник хослуулсан шинжлэх ухаан юм. Хүн кино үзэж сэтгэлийн таашаал авах, сайхан дуу сонсож дагаж баясах, уран зураг үзэж нүд сэргэж, уран зохиол уншиж ухаанаа цэнэглэдэг бол архитектур бол хүн төрөлхтөний ажил амьдралын их орон зай, улс орны үүсэл хөгжлийн түүхэн биет баримтууд гэдгийг дахин дахин дурьдмаар. Энэ утгаараа газар дээр босоод гандаж бууралтавч зогсоогоороо байж, тус нь дуусавч түүхээ өгүүлэх учиртай нэг ч суурин, нэг ч барилга байгууламжийг нураах эрх хувь хүнд олгогдоогүй. Архитектурт байгалийн өршөөлгүй сүйрэл дайны зэрлэг үйлдэл хоёроос өөр бусад аюул гамшиг үгүй. Харин хүн үүнийг үйлдвэл нүглийн хар нүгэл болой.
 
Гэтэл бас Монгол хүн чинь өөрийгөө тойруулж хашиж авбал санаа нь амардаг болж.
 
Завсар зайгаар нь шагайж хардаг-банзан хашаа
За яахав, хашлага л юм- сэргэр хайс
Зэвхий дааж бусдаас далдалсан-блокон хашаа
Зиндаа зааж хээлж гоёлсон-төмөр хашаа
Тал нь манайх тал нь танайх-хамар хашаа
Түүж бөглөсөн, төмрийн цуглуулага-саргар хайс
Тал талаасаа нэвт задгай-торон хашаа
Түмнээс тасархай, алтан соёмбот-төрийн хашаа

                                                                             * * *

Өнөөдөр барилга гэдгийг том, өндөр, олон давхар гэсэн ойлголтоор дүрслэн шийдэх болж. Энэ  үгийн агуулга нь хэрэгцээндээ хир нийцдэг бол. Улс юм чинь өргөмжлөгдсөн хаантай байлгүй л яахав. Хүн ам нь хэдэн арав, зуун саяар тоологддог, нутаг дэвсгэртээ багтаж ядсан дэлхийн том хотууд хэдэн зуун давхар барилгаар өрсөлдөн хөгжил баянаараа гайхуулдаг болж дээ. Гурван сая хүнтэй, бараг тал хувь нь хүүхэд хөгшид эзэлдэг, өргөн уудам газар нутаг, баялагтай манайд орон сууц, оффис, зочид буудал, нэртэй 20, 30, 40 давхар өндөр барилга, хэрэглээнээсээ хэтэрсэн талбай, бараа болсон их дэлгүүр худалдааны төвүүд хэнд, хэзээ хэрэг болж хаанахийн хүн эзэмших бол гэж бодохоос хардах сэтгэл төрөх юм. Үүний цаана “хэн”, “юу” хоёр байгаа нь ив илхэн. Тэгээд бас хөрөнгө оруулах нэрээр гадны таарах, таарахгүй зураг төсөл, бараа таваар оруулж, иргэдийг хуурч баяждаг, ял шийтгэл хүлээлдэггүй хулгайч олшрохыг төр дэмжсээр  байна. Ухаандаа өндөр барилгаар ард түмнээ хангаж хотоо чимж, хөгжлөө харуулах юм биздээ. Юу л бол доо.

Нураагаад л байх уу ...

      Сүүлийн үед "өөрчлөлт – шинэчлэлийн" нэрээр түүх соёлын дурсгалыг нураах, буулгах нь ихсэж үгүй гэхдээ уламжлалт нэрийг нь хүртэл өөрчлөх болж, монголын түүх танагдаж эхэллээ. Энд социализмын үед барьж, босгосон бүхнийг магтаж, муугий нь нууж, хамгаалах гэсэндээ бус, тэр үеийн буруу зөрүү юм багагүй бий. Төрөө засаж, улсаа удирдаж дээр нь жоохон юм олчих гэж үйл лайгаа эдлэж яваа төр засгийн өндөрлөгүүдээ ч муулах гээд байгаа юм биш. Харин “Адуу пижигнэхээр илжиг дагаж тожигноно” гэгчээр сурсан, мэддэг, чаддагаа хийгээд мөрөөрөө явахын оронд томчуудыг дагаж, навсагнаж, түүх дурсгал руу шүлс үсчүүлэн нураах, зөөх, өөрчлөх гэж дайрч давшилдаг, нэр хүнд хөөцөлдөгчид, бузар аргаар хөрөнгөжиж, зиндаархсан буруу номтонгууд олширч байгаад л сэжиг төрж, залбирах юмдаа.  Яалтай ч билээ.            
  

 
Гадныханд харуулж, өөрсдөө бахархаж явах ганц хот минь одоохондоо монголын нийслэл Улаанбаатар юмсан. Энд нураах нь байтугай шөргөөж ч болохгүй, түүхийн үнэт дурсгалт барилга, хөшөө дурсгалууд олон бий. Тэдгээрийг барьж босгосон түүхэн цаг үе бий. Нийгмийн бодлого, улс төр, үзэл суртал, салбаруудын хөгжлийн түвшин, бүтээн босгохын ур чадвар оюун санаа, түүхэнд амьдарч, ажиллаж байсан нэр нь мөнхөрсөн хүмүүсийн дүр төрх, орон зайгаар оролдох нь хамгийн соёлгүй, ухамсаргүй, бүдүүлэг явдал.

Төрийн тэргүүнүүдийнхээ бараа зүсийг харж баяр хүргэх гэж индрийн өмнүүр жилдээ хоёр удаа жагсаж, хөшөөгий нь тойрч амарч, цэнгэж байсан Жанжин Сүхбаатарын талбай, түүний ажиллаж байсан, монголын соёлын анхны хэвлэх үйлдвэр, өндөр хоршоо, шар дэлгүүр, хуучин Ард кино театр, баруун зах гээд тэр үеийн одоо байгаа, байхгүй олон дурсгалт барилгуудыг миний үеийн Улаанбаатарынхан дурсахгүй байх аргагүй.
 
Миний бие Чингис хааны талаар өөрийн төсөөлөлтэй хүн. Их хааныгаа өргөмжлөн хүндэтгэх нь монгол түмний зүй ёсны хэрэг, бахархал. Харин түүний нэрийг юм болгонд наагаад, янз бүрээр зурсаныг өөрөө харвал яасан их хилэгнэх бол оо. Та бидний хэн нь ч тэр хүнийг хараагүй, зүс танихгүй. Үгүй тэгээд таньдаг хүнийхээ нэрийг зүс үзээгүй хүний нэрээр заавал солих хэрэг байна уу даа. Хотынхоо аль нэг аятайхан газрыг сонгоод захирамж гаргаад түүхт хааныхаа сүрлэг хөшөөг босгоод, хүний өөрийнгүй цуглардаг, хурдаг, баярладаг, хүндэтгэдэг талбай байгуулж, нэр булаацалдалгүйгээр алдаршуулж болохгүй гэж үү. Улааныг үзэж урвана, шарыг харж шарвана гэгчээр магтахын дээдээр магтаж, хүндэтгэхийн дээдээр хүндэтгэж, тусгаар тогтнолоо нэртэй нь холбож, түмэн олноороо Багшаа гэж аялан дуулж, хоймороо залж, залбирч мөргөж, өөд болоход нь уйлан хайлж байгаад өнгөрсөн хойно нь харааж зүхэж, нурааж устгах нь хувь хүнтэй тэмцэх хэлбэр бус, түүх соёлд хандсан болчимгүй үйлдэл авай.
 
Цаашилбал, одоо нурааж устгах гээд зэхээд, яриад байгаа Урт цагаан, Байгалийн музей 60,70-аад оны орон сууцнууд, олон нийтийн гэх мэт барилгуудын хувь заяа, нийслэлийн төдийгүй Монголын түүхийг тасалдуулах вий гэж өчүүхэн би сэтгэлээ зовооно.
 
Хуучныг сэргээн засварлах, хайрлан хадгалах гэдэг сэтгэлд өег сайхан нэр томъёо байдаг. Хуучны барилга байгууламжаа сэргээн засаж үлдээдэг нь хөгжилтэй улс оронд зайлшгүй байдаг. Үүнийг зөвхөн мэргэжлийн хүмүүс төдийгүй, ард иргэд нь ойлгодог, ухамсарладаг, түүний төлөө тэмцэж чаддаг байх юм. Бид уг нь бусдыг дуурайх дуртай даа, үүнийг л дуураймаар. Жишээ нь: Хамгийн ойр, хойт хөршийн Иркутск, Улан-үдэд жижиг гэлгүй хуучин мод, тоосгон сууцаа бүлэг, /квартал/ гудамжаар нь анх байсан байдлаар нь сэргээн засаж, хадгалдаг. Барууны хотууд хуучин хотоо хадгалан үлдээж, шинэ хотоо залган хөгжүүлж байна. Тэр ч байтугай байгалийн гамшигт сөнөж булагдсан хотоо ухаж гарган түүх болгон сэргээн үлдээсээр.
 
Бодит жишээ олныг дурдаж болох боловч, бусдын цагийг хэмнэх үүднээс зориг хүрсэнгүй.
                                                                                      * * *
Эцэст нь "Төрийн төлөө оготоно боож үхнэ" гэгчээр бас нэг юм санаа зовоогоод байна. АСЕМ гэж нэг том юм ирэх онд болох гэж одооноос бөөн ажил, зардлын асуудал тулгарч байгаа бололтой. За яахав эрийн гурван наадам, дуу, хуур гээд аргалах юмнууд бий. Харин хотын хөгжил, түүх соёлын асуудал юу болдог бол. Дээр үед гадны хүнээс муу юмаа их нуудаг, хамаагүй явуулдаггүй байж билээ. Буруу ч байгаагүй байх. Одоо ч гэсэн нуух хаах юм зөндөө л байх шиг.
 

 
За өнгөцхөн харвал хот гэж нэг иймэрхүү... Залуус минь түүхээ мэдэхгүй, үнэлэхгүй бол өнөөдрийг ойлгохгүй, маргаашийг төсөөлөхгүй. Залуу насны алдааг өтөлсөн хойноо засаж болдоггүй сэтгэлийн зовлон эдэлдэг юм.
 

Хянасан: С.Баярмаа