Монголын барилгын зураг төсөл, Шинжлэх ухаан
Барилга байгууламжийн зураг төсөл нь олон салбар шинжлэх ухааныг өөртөө шингээж, урт хугацааны тооцоо судалгаа, шинжилгээний үндсэнд архитектурыг бий болгож, улсын төсөв хөрөнгийг шийдэхэд тулгуур болдог шинжлэх ухааны бүтээгдэхүүн юм. Барилгын шинэ материал, хийц, бүтээц, шинэ технологи, барилгын ажлын үйлдвэржүүлэлт, механикжуулалт өндөр бүтээмжтэй техник хэрэгсэл бүгд зураг төслөөр дамжин барилгын үйлдвэрлэл болдог. Иймд нь зураг төслийг оюун ухаан, барилгын материал, үйлдвэрлэлийг холбогч шинжлэх ухааны гүүр гэж үздэг.
Манай улсын зураг төслийн байгууллага Ардын хувьсгалтай зэрэг шахуу байгуулагдсан. Ардын засгийн газар байгуулагдсан даруйдаа орон нутгийн төв сууринг байгуулж, улс орны эдийн засгийн чухал ач холбогдолтой үйлдвэр, орон сууц, олон нийтийн барилга байшин барьж, архитектурын бүтээн байгуулалтыг эхлүүлсэн. 1924 онд хуралдсан МАХН-ын III их хурал эл бүтээн байгуулалтыг дэмжиж “Улсын дотор байгуулж буй орон байшингийн маягийг Монгол соёл, уран барилгын үндэсний өв уламжлалтай уялдуулан гаргаж байх” шийдвэр гаргасан бөгөөд уг шийдвэрийг үндэслэн Ардын Засгийн Газрын тогтоолоор зураг төслийн анхны байгууллагыг байгуулсан байдаг.
Зөвлөлтийн засгийн газраас энэ байгууллагыг дэмжиж 1927 онд өөрсдийн инженер техникийн ажилтнаар бэхжүүлэн барилгын зураг төслийн контор, хагас жилийн дараа “Барилгын инженер техникч нарын улсын товчоо” болгон өргөжүүлжээ. Энэ үеэс цэмбэ, шир, булигар, гутал үйлдвэрлэх аж үйлдвэрийн цогцолбор цахилгаан станц, тоосгоны завод, төмрийн завод, Налайхын нүүрсний уурхай зэрэг аж үйлдвэр, Эрчим хүч, сургууль, соёл, орон сууц, нийгмийн үйлдвэрлэл үйлчилгээний 30 гаруй барилгын зураг төсөл боловсруулж, 100 гаруй сая төгрөгийн барилга угсралтын ажил гүйцэтгэжээ. Мөн Заяын хүрээг – Арвайхээр, Мөрөнгийн хүрээг–Мөрөн, Санбэйсийн хүрээг-Чойбалсан, Улаамгомын хүрээг-Улаамгом , Засагт хааны Арын хүрээг-Алтай, Цэцэн хааны хүрээг- Өндөр хаан гэсэн 6 хот байгуулсан.
Энэ үед өрнөдийн орнуудад Урбанизм, Деурбанизмын архитектурын урсгалын нөлөөнд орсон сүрлэг том барилга байгууламжийн архитектур болон “Агаар, гэрэл, эрүүл мэнд” гэсэн уриалга дэлхийн олон улс орны архитектурт эрчимтэй нөлөөлж байлаа. Ийм нөлөөнд орсон ЗХУ-ын хот төлөвлөлтийн норм, дүрэм 1925 онд манай улсад нэвтэрч, зураг төсөл болсноор Монголын ирээдүйн хот суурины орон зайн архитектурын нүүр царайг тодорхойлсон.
- Хот суурины нутаг дэвсгэрийн нягтралыг нэмэгдүүлж, “цомхон орон зайд барилгажуулсан ТӨВЛӨРСӨН СИСТЕМ”-тэй. Мандалговь, Даланзадгад, Баянхонгор, Улаамгом, Өлгий, Зуун мод, Алтай хотууд
- Хотын дундуур урссан гол мөрөн болон төмөр зам, авто зам зэрэг сунаж тогтсон тэнхлэгийг дагуулан сунгаж барилгажуулсан “ШУГАМАН СИСТЕМ”-тэй. Арвайхээр, Цэцэрлэг, Сүхбаатар, Улаанбаатар хотууд
- Хот байгуулалтын ТӨВЛӨРСӨН БОЛОН ШУГАМАН” системүүдийн огтлолцол, тэнхлэг дээр үүссэн “ЦАЦРАГ” системтэй. Улиастай, Баруун урт, Мөрөн, Баянхонгор, Дархан, Чингис, Сайншанд, Булган хотууд үе шатаар үүсэж хөгжсөн түүхтэй. Энэ бүтээн байгуулалт нь Монголын орчин үеийн социалист системийн архитектурын үүсэл хөгжлийн эхлэл болсон төдийгүй барилга хот байгуулалтын шинжлэх ухааны анхны суурь нь уг норм дүрэм болсон гэж үзэж болох юм.
Монголын архитектур, хот байгуулалтын эхлэл үүгээр хязгаарлагдсангүй, дэлхийн архитектурын түүхнээ гарсан модерн конструктивизмын шинэ урсгалын нөлөөгөөр Төв банк, Дотоодыг хамгаалах яам, Кино үйлдвэрийн барилга, аж үйлдвэрийн комбинатын цогцолбор, Ардын цэнгэлдэх хүрээлэн, Радиогийн хэрэг эрхлэх хороо зэрэг өөр хоорондоо зохицоогүй эрс тэс ялгаатай элементүүдээс тогтсон архитектуртай 20 гаруй барилгаар архитектурын түүхээ баяжуулжээ.
Мөн барилгын зураг төсөл төлөвлөхөд тооцох шаардлагатай газар хөдлөл, усны хайгуул, геологи, орон нутгийн барилгын материал, барилгын уур амьсгал, цаг, агаарыг судлах явдал байлаа. Үүнтэй зэрэгцэн ЗХУКН-аас санаачилсан “Шинэ эргэлтийн бодлого” гэгчээс болж, үндэсний уран барилгын сор болсон 700 гаруй томоохон сүм хийдийг бүхэлд нь устгасан эмгэнэлт явдал нь Монголын архитектурт нөхөшгүй гарз болсон юм.
МАХН-ын Х хурлаас улс орныг мал аж ахуйн орноос ХАА-үйлдвэрийн орон болгох, нийгэм эдийн засгийн социалист зорилтын хүрээнд атар газар эзэмших, мал аж ахуйг нийгэмчлэх их ажил үйлс өрнөж хэрэгжсэн он жилүүд байлаа. Зураг төслийн бодлого ч үүнд чиглэгдэж 1936 онд байгуулагдсан “Зураг төлөвлөгөө үйлдэх инженерийн анги” гүйцэтгэж байгаад 1940 оноос Аж үйлдвэрийн яамны дэргэдэх аж ахуйн тусгай тооцоотой зураг төслийн газар үргэлжлүүлэн хийх болж Дуурь бүжгийн театр, Багшийн сургууль, Намын дээд сургууль, Сангийн яам, Залуучуудын ордон, Төв больниц, Улаанбаатар зочид буудал, Элдэв очир кино театр, Алтай зочид буудал, Хотын намын хороо, 36,27 айлын орон сууц, Улсын төв номын сан, Засгийн газрын ордон, (одоогийн багшийн дээд сургууль). Гадаад яамны барилгын зураг төслийг боловсруулж барилгууд нь баригджээ.
Гадаад яамны барилга
Сүхбаатарын талбайн /хуучин нэрээр/ ерөнхий төлөвлөгөө боловсруулах ажилд манай ууган архитектор Б.Чимэд оролцож Монгол уламжлалаараа өмнө зүг рүү харуулж Богд уулын ногоон бүсийг оролцуулсан “ЛАНДШАФТЫН АРХИТЕКТУР”-ын нээлттэй орон зай үүсгэхээр төлөвлөсөн байдаг. Гэвч төлөвлөлтийн энэ санаа барилгажилтаар таслагдан хэрэгжээгүй боловч талбайн өнөөгийн ерөнхий цар хэмжээ, барьсан барилга байгууламжуудынх нь орон зайн зохиомж, чимэглэл урлагийн хэрэгсэл, өнгө будаг, гэрэл сүүдрийн ялгарал нь өнөөдөр ч хотын төвийн архитектурын орон зайн органик чанарыг хадгалж байна.
1950-аад оны дундаас улс орон даяар өрнөсөн атар газар эзэмших их үйлсэд зураг төслийн байгууллага оролцож Атар, Зэлтэр, Угтаал, Дархан, Орхон, Ингэт толгой, Ерөө зэрэг сангийн аж ахуйнууд болон 10 гаруй сумдын ерөнхий төлөвлөгөөг боловсруулж барилгажилт нь хийгджээ. Ингэж орон нутагт хөдөөгийн хүн амын нийгэм, улс төр, соёл боловсролын үндсэн нэгж сум, нэгдэл, сангийн аж ахуйн төвүүд үүсэж хөдөөд урбанизац буюу хотжилт эхэлсэн юм. Үүнийг дагаад орон даяар их хэмжээний тариа тарьж ХАА-н үйлдвэрлэлийг хөгжүүлэх шаардлага ч гарав. Баян-Өлгий, Баянхонгор, Дундговь, Сүхбаатар аймгууд байгуулагдаж, Булган, Хөвсгөл, Архангай, Өвөрхангай, Завхан, Хэнтий, Ховд, Дорнод аймгуудын хүнсний үйлдвэрийн цогцолборуудын зураг төсөл хийгдэж барилга нь баригдав.
Энэ маягаар орон нутагт ХАА-н үйлдвэрлэлийн социалист сектор үүсэн тогтож, ард иргэдийн өдөр тутмын хэрэгцээний хүнс боловсруулах төрөл бүрийн үйлдвэр, гурилын үйлдвэрүүд Чойбалсан, Улаангом, Булган аймгуудад байгуулагдав. Харин хөдөө орон нутгийн сууринд хүн ам цөөн, газар тариалан мал аж ахуй эрхлэдэг учраас зөвхөн хэрэгцээнд нь зохицсон орон сууц, засаг захиргаа, сургууль, цэцэрлэг, улаанбулан, эмнэлэг, зочид буудал, худалдаа ахуйн үйлчилгээний байшин барилга барсан ч тэнд орон зайн дорвитой архитектур үүсэх нөхцөл бүрдэхгүй байсаар өнөөдрийг хүрч байна. Энэ үеийн зураг төслийг 1955 оны 3-р сараас Ардын СнЗ-ийн дэргэдэх архитектур төлөвлөлтийн газар 1958 оноос Барилгын урлаг төлөвлөлтийн газар боловсруулж байгаад 1959 оноос Барилгын зургийн институт гүйцэтгэж, 1960-1990 онд шилжсэн.
Монголын хот байгуулалт архитектурын түүхэнд энэ үед гарсан амжилт бол хотжилт байлаа. Мэдээж ийм том бүтээн байгуулалт зураг төслийн техникийн нэгдсэн бодлогогүйгээр хийгдэхгүй. Энэ үүднээс 1963 онд байгуулагдсан улсын барилгын зургийн институтийг өргөтгөн 1972 онд Улсын барилгын зургийн төв институтийг байгуулсан. Удалгүй тус институтээс ХААБЗ институт, зам гүүр, эрчим хүч, усны хайгуулын салбар институт, орон нутагт техникийн нэгдсэн бодлогыг цаг алдалгүй явуулах зураг төслийн товчоо 6 аймагт байгуулсан. Энэ л үеэс иргэн, орон сууц, үйлдвэрийн болон хөдөө аж ахуй, усны барилга байгууламж, аймаг, хотуудын төвлөрсөн дулаан, цахилгаан, усан хангамж, зам гүүр, зэрэг тусгай барилга байгууламжийн зураг төслийг эх орныхоо нийгэм эдийн засаг, байгаль цаг уурын нөхцөлд тохируулан бие даан хийх, төрөлжсөн 17 байгууллагыг хамарсан зураг төслийн цогц салбар бий болж, шинжлэх ухааны үндэстэй зураг төсөл боловсруулах бодлогоо тодорхойлсон. Бодлогын анхны алхам нь барилгад олонтаа хэрэглэгддэг хийц эдлэлүүдийг модулийн системд оруулан ижилтгэж, төрөлжүүлсэн хийц бүтээцийн 1000 гаруй, хийц эдлэлийн 300 гаруй нэр төрлийн цуврал цомог гаргаж, Монголдоо үйлдвэрлэж эхэлсэн.
Зөвхөн улсын барилгын зургийн төв институт л гэхэд Болгар, Орос, Чех, Герман Унгар гээд гадаадын мэргэжилтнүүд ажилладаг үндэсний 1000 гаруй мэргэжилтэнтэй эрийн цээнд хүрсэн айл байлаа. Ийнхүү 1925 оноос 50 жил зураг төслөөр дамжсаны эцэст сая 1975 онд Улсын барилгын төв институтэд 5 хүний бүрэлдэнхүүнтэй эрдэм шинжилгээний секторын зохион байгуулалтад орж архитектурын шинжлэх ухаан нь шинжлэх ухаан, технологийн улсын бодлогын системд хамрагдах болов. Ингэснээр барилгажих талбайн хөрсний зүй тогтлыг бүсчлэн судлаж, Улаанбаатар Хэрлэнгийн сав газрын том хэмхдэст хөрсний норматив, Сэлэнгийн раойны суулттай хөрсний нормативыг тогтоов. Мөн олон жилийн цэвдэг хөрсний тархалтын зураглал, хот суурины газар хөдлөлийн бичил мужлал, нийслэл, томоохон хот, аймгийн төвүүдийн нутаг дэвсгэрийн 30 хувийг 1:25000-ын, 50 хувийг 1:50000-ын инженер геологийн том машстабын зураглал болон нийт хот суурины нутаг дэвсгэрийг 1:100000-1:1000000-ын машстабын байр зүйн зурагтай болгож орчин үеийн GPS технологиор монгол улсын геодезийн сүлжээг шинэчлэх, үндэсний эллипсиодыг сонгох, солбилцлын тогтолцоог байгуулах суурь ажлууд хийгджээ.
Цаашлаад гровиметрийн I, II ангийн сүлжээг байгуулж нутаг дэвсгэрийн нормаль өндрийн тогтолцоонд шилжүүлсэн байна. Тухайн үед мөрдөж байсан газар хөдлөлтийн эсрэг норм норматив орчин үеийнхээ шинжлэх ухааны төвшнөөс ихээхэн хоцорч байлаа. Иймээс 1990-ээд оны эцсээр Дэд бүтцийн хөгжлийн сайдын тушаалаар газар хөдлөлт, техникийн магадлалын албыг байгуулж нийслэл аймаг, хот сууринд барьсан барилга байгууламжид газар хөдлөлт тэсвэрлэлтийн судалгаа хийж паспортжуулах, гамшгийн эрсдэлийг судлах, зураг төсөл зохиох, норм дүрмийг шинэчлэх, судалгаа туршилтын лаборатори байгуулах, газар хөдлөлтийг тооцох инженерийн тооцооны программ хангамж бий болгох, сургалт зохион байгуулах зэрэг тодорхой ажлуудыг хийсэн нь багагүй үр дүнд хүрсэн.
Аймаг, сум, хот суурины нутаг дэвсгэрт байгаль, экологи, эдийн засаг хот байгуулалтын иж бүрэн үнэлгээ өгч, хот сууринг инженерийн нэгдсэн шугам сүлжээгээр хангагдсан ерөнхий төлөвлөгөөтэй болгох, үйлдвэрлэх хүчний хөгжил байршлын хэтийн төлөв, хүн амын нутагшил суурьшлын ерөнхий төсөл энэ л үед хийгдсэн. Ингэснээр зураг төсөл боловсруулах шинжлэх ухааны үндэслэл бодитой болж нутаг дэвсгэрийн бүтцийг оновчтой болгох, хот суурин хоорондын нийгэм эдийн засаг, соёл аж ахуйн холбоог сайжруулж, хүрээлэн буй орчныг хамгаалах зураг төсөл боловсруулж эхэлсэн. Өнөөдөр манай улсад барилга байгууламжийн зураг төсөл зохиох 400 гаруй барилгын норм ба дүрэм, 600 гаруй стандарт мөрдөгдөж байна. Бидний боловсруулсан норматив баримт бичигт суурь судалгааны, мэдлэгийн, орчуулгын, хайхрамжгүйн гээд олон алдаа дутагдал бий. Энэ дутагдал өнөөдөр ч үргэлжилсээр. Иймд гадны хүний ухааныг монгол ухаанаар сольж, шинжлэх ухааны ажил гүйцэтгэх залгамж үеэ цаг алдалгүй бэлдэж, үндэсний шинжлэх ухаан, үндэсний норматив баримт бичгийн суурь баазтай болох ёстой. Энд төрийн бодлого үнэхээр дутагдаж байна.
Өнөөдөр барилгын материал, зураг төсөл, шинжлэх ухааны талаар надаас эхлээд өөрийн үзэл бодлоор бичигчид олон ч сайжруулах үндэслэл арга зам гарах үр дүнг хэлэх нь тун ховор. 1960-1990 онд зураг төслөөр дамжсан барилгын шинжлэх ухааны техникийн зарим бодлогыг товч дурьдахад нэг талаар барилгын зураг төсөл боловсруулах түвшинг дэлхийн жишигт ойртуулах алхам болсон. Нөгөө талаар зураг төсөл зохиоход мөрдөх шинжлэх ухаан технологийн тулгуур үндэслэл сайжирч, хот суурины аюулгүй орчинд хүн ам ажиллаж амьдрах архитектур орон зайн асуудал зохиох түвшинд төлөвшсөн. Эндээс үзэхэд шинжлэх ухааны үндэстэй зураг төслөөр босч байгаа барилга, орон зайн архитектур нь зөвхөн хэрэгцээ төдийгүй олон салбар шинжлэх ухааны уулзварын үндсэнд босож өндийдөг, урлаг, хэрэгцээний соёл хослосон, амьдрах гоо сайхны орчинг буй болгодог болох нь улам бүр тодорч байна.
1960-1990 онд ЗХУ-д боловсруулсан Улаанбаатар хотын I, II, III Ерөнхий төлөвлөгөөг хэрэгжүүлэх нөр их ажил өрнөж Энхтайвны гудамжийг тодотгосон I-II дөчин мянгат, 50 мянгатын орон сууцны хорооллууд баригдсан. Цаашлаад орон сууцны 120, 220 мянгатын хороололууд болон II, XV, XIX, XVI, IV, V, X, XI, XIII, VI хорооллууд ашиглалтад орсон. Орон сууцны V, VI, X, XI, XIX хорооллуудын 5, 9, 12 давхар сууцыг эргэлтийн системтэй орон зайн архитектурын орчин үүсгэн барьсан.
Мөн III, IV хорооллын барилгажилтыг хана маягаар зээглэн байрлуулж нэгдүгээр давхартаа үйлчилгээний цэг салбартай 12 давхар сууцны барилгуудыг нь алгаслуулан Богд уул талруу нээлттэй байршуулсан зэрэг нь архитектур орон зайн сонирхолтой силуэт болсон юм. ЗХУ-аас хуучнаар манай улсад хэрэгжүүлсэн энэ том бүтээн байгуулалт нь манай орны байгаль цаг уур, нийгэм эдийн засгийн онцлогийг тооцсон “Нэгдсэн техникийн нөхцөл” шинжлэх ухааны баримт бичигт тулгуурласан шинжлэх ухааны үндэстэй зураг төслийн дагуу хийгдсэн гэдэгтэй хэн ч маргахгүй.
Хорооллуудын барилга бүрийн архитектур хоорондын харьцаа, эгнээний хэмнэл, фасадын хуваалтын төрөл, барилгын цонхны хэлбэр, фасадын гоо зүйн элементүүд болох лодж, такт, эркер, фасадын нааш цаашаа орсон байдал, тэдгээрийн сүүдэрлэлт, хэрэглэсэн материал, өнгө, гадаргуугийн бүтэц зэргийг тооцож барьсан нь хотын өвөрмөц орон зайн архитектур, хотын төрхийн харагдах байдалд тодорхой нөлөө үзүүлж байгааг ч үгүйсгэх аргагүй. Гэхдээ эдгээр элементүүдэд жанцан, ганжир, цонх, тагт, хээ угалз, өнгө будаг гээд монгол үндэсний архитектурынхаа урлагийн элементүүдийг нэмэгдлээр оруулсан бол бүр л төгс төгөлдөр үндэсний архитектур бий болох байлаа. Хорооллын барилгуудыг хэдийгээр “ШҮДЭНЗНИЙ ХАЙРЦГАН” архитектуртай уйтгартай орчин үүсгэсэн гэж ярьдаг ч ад үзэх аргагүй. Хотын орчин үеийн орон зайн архитектуртай, сүрлэг том дүр төрхтэй харагдах байдлыг үнэхээр эдгээр л хорооллуудын сүрээр олсон шүү дээ.
Өөр нэг ноцтой дутагдал нь эдгээр хорооллуудын орон зайд блокчилсон, эгнээ ба кластер хэлбэрийн хаалттай, нээлттэй нэг төрлийн болон холилдсон, тэгш өнцөгт ба угалзарсан зэрэг өөр хоорондоо зохицоогүй, хил зааггүй, сэтгэлд хоногшихгүй гудамж, талбай бүхий эмх замбараагүй нэмэгдэл суурьшлууд бий болж хорооллуудын орон зайн архитектурын утгыг бүрэн алдагдуулж байна. Гэвч угсармал орон сууцны эдгээр байшингийн нүүр царайг яаж өөрөөр шийдэх вэ, үндэсний уламжлал шинэчлэлийг тусгасан хот төлөвлөлтийн онолын баримт бичгээ шинэчлэх замаар яаж монголжуу хот байгуулах вэ гэдэг олон асуудлууд хариу хүлээсэн хэвээрээ л байна.
Ийнхүү улс оронд социализмын материал техникийн бааз байгуулж аж үйлдвэр ХАА-н орон болгох энэ түүхэн үеийн зураг төслөөр баригдсан хотжилтын архитектурын орон зайн хөгжлийн онцлог нь: Нэгд. Хотжилт эрчимжиж, орчин үеийн архитектуртай орон сууц, нийгэм эдийн засаг, үйлдвэрлэл үйлчилгээний олон зуун барилга байгууламжууд баригдсан. Хоёрт. Улс орныг үйлдвэржүүлэх, байгалийн баялаг ашигт малтмалуудын орд газруудыг нээн ашиглах, амралт сувилал, зам тээврийн сүлжээг хөгжүүлэх, өргөн цар хүрээтэй ажил хийгдэж а/. Алт, жонш, нүүрс болон бусад ашигт малтмалыг олзворлох Шарын гол, Хажуу улаан, Бэрх зэрэг уул уурхайн архитектурын жижиг хэлбэрийн суурингууд олноор байгуулагдсан. б/. Төмөр замын болон хилийн дамжин өнгөрүүлэх боомт, Замын-Үүд, Зүүнбаян, Шарын гол, Мандал зэрэг өвөрмөц архитектуртай суурин шинээр бий болсон. в/. Байгалийн баялаг, гол мөрөн ойн нөөцийг олзворлох үйлдвэр бүхий ой модны болон загасны аж ахуйн эрхлэх Хөвсгөлийн цагаан нуур, Буйр, Түнхэл, Дулаан хаан зэрэг өөрийн гэсэн архитектурын ондлогтой суурингууд үүссэн. г/. Рашаан ус амралт сувилалын Хужирт, Жанчивлан зэрэг жуулчны бааз суурингууд байгуулагдсан.
Гуравт. Ардын аж ахуйтныг хоршоолсноор орчин үеийн гэж болох орон сууц, соёл ахуй үйлчилгээний барилга байгууламжууд бүхий хөдөө аж ахуйн үйлдвэрлэлийн олон зуун САА сум суурин байгуулагдсан.
Энэхүү агуу бүтээн байгуулалтад гар бие оролцон жинтэй хувь нэмэр оруулсан барилга зураг төслийн салбарын түүхнээ мөнхрөн үлдэх манай ууган архитектор Б.Чимэд, гавъяат барилгачин Б.Дамбийням, А.Хишигт, архитектор Б.Мишиг, Б.Уртнасан инженер Б.Мотоо, Б.Лхамсүрэн тэдний залгамж үеийхэн болох 1960-1990 оны барилгын зураг төсөл боловсруулах ажилд бүтээлчээр оролцсон Монгол улсын гавъяат барилгачин архитектор С.Мөнхжаргал, Д.Чойжилжав, Г. Лувсандорж, Д.Өлзийхишиг, Ж.Шархүү, Г.Жадамбаа, Б.Эрдэнэ-Очир, Л.Нямсүрэн, архитектор, М.Оргил, Цэлмэг, О.Пүрэв, Д.Бат, Э.Цогт, Балдан, Ш.Самбалхүндэв, Д.Цэвэлмаа, Г.Мягмар, Хорлоо, Н.Гамтөмөр, Б.Цэдэнпүрэв Инженер Б.Лхагвасүрэн, С.Чулуунбат, Ч.Шуушингаа, Ц.Шараа, Б.Шажинбат, Б.Багаа, Чойбалсан, Б.Баасан гээд зураг төслийн салбарын түүхнээ мөнхрөн үлдэх энэ үеийн бүтээн байгуулалтын жинхэнэ эзэд нь болох нэрийг нь дурьдаж чадаагүй олон арван архитектор инженерүүдийг энд тэмдэглэх ёстой. Тэд тухайн үедээ барилгачдын хийж чадахгүй юм зурлаа гэж зэмлүүлж, хэт шахагдсан төлөвлөгөөтэй зургийн үйлдвэрлэлд дарагдаж явсан ч оюуны хөдөлмөр уран бүтээлээ орхиогүй харин ч үндэсний архитектурын уламжлалыг бүтээлчээр судлаж орчин үеийн архитектурт тусгах талаар тодорхой чиг зорилготой ажилласан нэгэн үеийнхэн.
Гэтэл сүүлийн үед үндэсний урлаг шингэсэн гоё сайхан архитектуртай барилга байшингийн зураг төслийг яаж хийх вэ гэж бодохоосоо өмнө тэр энэ захиалагч гүйцэтгэгчийн таашаалд нийцүүлэх тухай бодож, зураг төслөө боловсруулдаг өөрөөр хэлбэл захиалагч гүйцэтгэгчийн зургийн техник болдог архитектор, бидний дотор мэр сэр үзэгдэх боллоо. Энэ нь эцэстээ хотын орон зайд архоизм буюу эрлийз архитектур бий болгож байна. Архитектурын урлагт ийм сэтгэлгүй хандаж байгаа зохисгүй ажиллагааг газар авхуулж хэрхэвч болохгүй. Өнөөдөр манайд уран бүтээлээ чөлөөтэй туурвих архитекторын эрх зүйн орчин бүрдээгүй байна.
Зургийн эзэн архитектор өөрийнх нь зохиосон зургийг зөрчиж гаж буруу барьсан барилгыг болиулах, дахин бариулах, барьсан хойно нь үнэлэлт, дүгнэлт өгдөг олон улсын архитетокторуудын эдэлдэг хууль эрх зүйг эдлэх эрхгүй байна. Иймд байвал зохих хууль эрхзүйн орчныг улсаараа нэвтрүүлэх учиртай. Ингэвээс архитекторын эрх үүрэг, нийгмийн хариуцлага эрс сайжирч, энэ асуудал цэгцэрнэ. Манай архитекторуудын сэтгэл санаанд уламжлал шинэчлэл, олон үндэстний болон үндэснийхээ уран барилгын хэв шинжийг хослуулах хүсэл эрмэлзэл уяатай байдаг ч чадвараа бүрэн ашиглахгүй, хөгжүүлэхгүй байна. Тооны хувьд манайд архитектор хангалттай. Бүр илүүддэг. Гэтэл зармынх нь “чадал тэнхээ” тун тааруу дутмаг байна.
Архитекторууд санал бодлоо солилцох, бие биеэсээ суралцах, архитектурын онол, судалгаа, мэргэжлийн шүүмжлэлийг хөгжүүлэх, барилгын бүтээлээ олон түмнээр шүүн хэлэлцүүлж занших, оюуны хоцрогдлоосоо салах талаар хэлэлцэж ажил хэрэгч шийдвэр гаргах асуудал хоцронгуй л байна. Архитекторууд зөвхөн мэргэжлийн төдийгүй улс орны нийгмийн хөгжлийг дор хаяж 50 жилээр харсан онол, улс төр, эдийн засгийн гүн мэдлэгтэй болох эрмэлзэлтэй байх нь чухал. Ингэснээр уран бүтээлийн уйгагүй эрэлхийлэгч, нийгмийн хэрэгцээг соргогоор мэдрэгч уламжлал шинэчлэлийг хослон урлагийн шүтэлцээг уран сайхны өндөр түвшинд бүтээн туурвигч болж чадна. Энэ цагт монголын архитектур хот байгуулалт үндсээрээ сайжирч ахиц гарах нь дамжиггүй.
Улаанбаатар хотын архитектурын орон зайн шийдлийг доройтуулсан бас нэг алдаа нь үйлдвэр аж ахуйн объектуудыг зөвхөн Улаанбаатар хотод төвлөрүүлэх салбарын бодлого гэгч эрч хүчтэй явагдаж барилгажуулсан явдал. Энэ нь хөдөөгийн хүн ам Улаанбаатар хот руу дайжин цувж, хөдөөг хоосруулсан. Эцэстээ хот хөдөөгийн архитектурын хөгжлийн ялгааг ойртуулах биш бүр холдуулж орон нутгийн хот сууринг архитектургүй болгоод зогсоогүй Улаанбаатарт албан бус ядуусын суурьшил үүсэн нэг хэсгийнхний нийгмийн амьдралын чанарыг алдагдуулсан. Энэ байдал өнөөдөр ч үргэлжилсээр. Ер нь манай орны хот байгуулалтад өнөөдөр илт үгүйлэгдэж байгаа гол зүйл бол орчин үеийн байшин барилга, хот суурингийн Монгол архитектурт үндэсний онцлог өв уламжлалыг тусгаж, түүгээр дамжин илэрхийлэгдэх үндэсний бахархлын асуудал юм.
Өнөөдөр хотуудын ялангуяа Улаанбаатар хотын орон зайн босоо хэвтээ тэнхлэгүүдийг зоригтой шинэчилж, төвлөрлийг задлаж, хот байгуулалтад оршиж буй “Стереотип”-ийг бодитой өөрчлөсөн хот төлөвлөлтийн шинэ шинэ технологиуд хотын орон зайн архитектурт нэвтэрч өргөн уудам зам талбай, чөлөөт орон зай зохиомол цэцэрлэгт ландшафтын архитектур үүсгэж байна. Ингэснээр хотын элементүүдийн авцалдаа сайжирч иргэд эрүүл аюулгүй орчинд амьдрах амжиргааны чанарт тавигдах үндсэн хуулийн болон олон улсын хот байгуулалтын шаардлага баталгаажсан хотын өвөрмөц хэмнэл, силуэт бүхий орон зайн архитектур үүсгэж байна. Иймч учраас удирдлагынхаа амыг хардаг архитекторууд эрс цөөрч, хаана ямар байшин барихыг хүртэл заадаг тэр цаг үе түүх болон үлдэх цаг үе ирж байна хэмээн бодогдо боллоо.
Академич, Монгол Улсын Зөвлөх Архитектор Д.Хайсамбуу