Барилгын материалын чанар, сорилтын лабораторийн талаар бас нэг санал
“Барилга. МН ” сэтгүүл барилгын материалын чанар түүнийг батламжилдаг лабораторийн чадавхийн талаар удаа дараа нийтэлж байгаад талархахын зэрэгцээ энэ салбарт ажлын гараагаа эхэлж, өдийг хүртэл хоёргүй сэтгэлээр зүтгэж ирсэний хувьд үзэл бодлоо илэрхийлэхээр шийдлээ. Миний бие барилгын салбарын шинжлэх ухаан эрчимтэй хөгжиж байсан 1980 –аад оны эхээр Барилгын Үйлдвэрлэл, Эрдэм Шинжилгээний Институт /БҮЭШИ/-д анх ажилласандаа баяртай байдаг. 1965 онд Монгол улсад барилгын салбарын эрдэм судлалын ажлын анхны суурийг тавьсан тус байгууллага өдгөө 50 насны босгон дээр ирээд байна.
1991 оноос Шинжлэх ухааны салбарт эрдэм шинжилгээний ажлыг төслийн хэлбэрээр гүйцэтгэх болж санхүүжилт хаанаа ч хүрэхгүй, аж ахуйн газар, үйлдвэрүүд шинэ зүйл нэвтрүүлэх нь бүү хэл өөрсдийгөө авч явах чадахгүйд хүрсэн. Олон үйлдвэрүүд хаалгаа барьсан гашуун үнэнийг тэр үед ажиллаж байсан ахмадууд санаж байгаа. Энэ хүнд үед мэргэжилдээ үнэнч хэсэг нь үлдсэн юм.
Засгийн газрын тогтоолыг үндэслэн 1997 оноос Барилгын хүрээлэн, Архитектур хот байгуулалтын хүрээлэн, Барилгын ул хөрс, суурь байгуулалтын шинжлэх ухаан үйлдвэрлэлийн нэгдэл гэсэн гурван эрдэм шинжилгээний байгууллагыг нэгтгэж Барилга Архитектур Корпораци болгон менежментийн гэрээгээр ажиллуулж, улмаар 2007 онд хувьчилсан. Энэ үед барилгын салбарын болоод бусад салбарын 9 корпорацийг хувьчилсан бөгөөд Төр хувьчилсан байгууллагуудаа ямарч хараа хяналт, дэмжлэггүй орхиснооор тэдгээрийн зарим нь устаж үгүй болж 1-2 байгууллага л хуучин ажил үйлчилгээгээ явуулж, оршин тогтнохын тулд аж ахуйн гэрээт болон захиалгат ажил гүйцэтгэх, мэргэжлийн байгууллагуудтай хамтран шинэ технологи нэвтрүүлэхэд дэмжлэг үзүүлэх, зөвлөх , сорилт шинжилгээ хийж ирсэн. Барилга Архитектур Корпораци нь БСШУЯ-нд 2010 оноос хойш 3-4 шинжилгээ судалгаа дэвшүүлсэн ч нэг ч удаа нааштай хариу ирээгүй нь Төрөөс шинжлэх ухааны байгууллагыг огт дэмжихгүй байгаагийн жишээ юм.
Лабораторийн үйл ажиллагаанд тохиолддог алдаа оноо барилгын материалын чанар, цаашид юу анхаарах талаар дараах хэдэн зүйлийг онцлоё.
1.Сорилтын лабораторийн ур чадвар, чадавхийг ОУ-ын стандартын дагуу үнэлдэг бөгөөд лабораторийн их, бага, өмчийн хэлбэрээс үл хамааран бүх лабораторид хамаарахыг зааж удирдлагын болон техникийн хэд хэдэн шаардлагуудыг тавьдаг. Эдгээр шаардлагуудыг манай итгэмжлэгдсэн лабораториуд бүрэн хангаж байгаа эсэхэд эргэлзээ төрдөг. Сорилтын лабораторийн удирдлага болон ажиллагсад нь ажлын чанарт сөрөг нөлөө үзүүлж болох дотоодын болон гадны санхүү эдийн засгийн зохисгүй дарамтаас ангид байх нэг үгээр хэлбэл бие даасан хараат бус үйл ажиллагаа явуулах шаардлагыг тавидаг ч биелэлээ олох нь ховор л байна.
2. Барилгын салбарын итгэмжлэгдсэн гэх төрийн, төрийн бус байгууллагын хувийн хэвшлийн лабораториуд (9 лаборатори) -ын үйл ажиллагаанаас харахад тогтвортой бие даасан үйл ажиллагаа явуулж байгаа нь ховор. Зарим нь боловсон хүчний хомсдолтой, мэргэшээгүй шинжээчтэй, эсвэл сорилт туршилт явуулах тоног төхөөрөмж бүрэн бус ажиллагаатай. Гадаад орноос өндөр үнэтэй, орчин үеийн багаж төхөөрөмж худалдаж авчихаад ажиллуулах мэргэжилтэн байхгүйгээс үхмэл хөрөнгө болгон хадгалж байгаа тохиолдол ч байна.
Материалын шинж чанарт иж бүрэн үнэлэлт өгөхийн тулд физик-механик шинж чанараас гадна, эрдэс-химийн шинж чанар найрлагын талаарх цогц өгөгдөл шаардагддаг. Гэтэл манай лабораториуд ийм түвшинд судалгаа явуулах нөхцөл бололцоо тун тааруу. Жишээ нь: Барилгын хөгжлийн төвийн Барилгын материалын сорилт шинжилгээний лабораторид л гэхэд атом шингээлтийн спектрометр/AAS/, индукцийн холбоост плазм/ISP/, хийн хроматограф – масс спектрометр /GC-MS/ зэрэг эрдэс химийн судалгааны орчин үеийн иж бүрэн төхөөрөмжүүд байдаг гэх боловч энэ төхөөрөмжүүд бүрэн ажиллаж, үр дүн гаргаж чадахгүй байна. Материал , түүхий эдийн эрдсийн судалгааг хоцрогдсон гэж шүүмжлэдэг ч химийн уламжлалт арга, рентгендифрактометр, дериватографын төхөөрөмжүүдийг ашиглан ислүүд болон эрдсүүдийг тодорхойлж судалгаа туршилтын ажилд хэрэглэж байна. Эндээс харахад сорилтын лабораторийн ажлыг тусгайлан мэргэшсэн дадлага туршлагатай боловсон хүчин л хийж чадах юм. Иймээс боловсон хүчний сонголт, сургалт, мэргэшүүлэх тал дээр хувийн, төрийн гэхгүйгээр нэгдсэн бодлого явуулах цаг болсон.
3. Сорилтын лабораторийн гүйцэтгэж буй сорилт шинжилгээний үнэн зөв, найдвартай байх нөхцлийг хангадаг бас нэг чухал хүчин зүйл нь арга аргын баталгаажуулалт буюу олон улсын, бүс нутгийн, үндэсний стандартууд/байгууллагын стандарт ч байхыг зөвшөөрдөг/ байх ба хамгийн сүүлийн хүчин төгөлдөр стандартыг хэрэглэх шаардлага тавьдаг. Олон улсын стандартыг өөрийн орны нөхцөлд зохицуулан боловсруулдаг гэх боловч үнэндээ стандартыг шууд орчуулан хэрэглэхэд нь шаардлага тэр бүр хангадаггүй. Үг үсгийн хадмал орчуулга, утгын сонголт, мэргэжлийн үг хэллэг дутмаг байдаг нь бас л мэргэжлийн байгууллагуудын уялдаа холбоо муу, мэргэжлийн судлаач, үйлдвэрлэгч, хэрэглэгч нараас санал авах талаар дутмаг, стандарт хянах боловсруулах ажлыг ямар ч системгүй явуулж байгаатай холбоотой.
Хар замаск болон плита, хөөсөнцөр наах цавуу зэргийг 2013 онд шинээр боловсруулсан MNS 6424:2013 “Барилгын ажилд хэрэглэх цавуу” стандартыг мөрдөж эхэлсэн. Энэ стандартын хамрах хүрээнд “Стандарт нь барилга байгууламжийн гадна, дотор хананд дулаалгын, өнгөлгөөний, бусад материалыг суурь болон өнгөн үенд наахад ашиглах, барьцалдуулах, тэгшилгээний зориулалттай,хуурай жингийн 5%-иас ихгүй полимер нэмэлт агуулсан хуурай цавуун зуурмагийг үйлдвэрлэх хэрэглэх, түүнд тавигдах техникийн шаардлага, турших арга, хадгалах, тээвэрлэхэд хамаарна” гэсэн тодорхойлолтод “ хуурай цавуун зуурмаг “ гэж нэрлэчихээд стандартын нэр томъёоны тодорхойлолтод “цавуу” гэдгээ хуурайгаар хольж найруулсан бүтээгдэхүүн буюу “хуурай хольц” гэж тодорхойлсон нь бүтээгдэхүүний нэрнээс эхлээд л зөрчилдөж байгаа юм.
Энэ стандартад мөн цавуун зуурмагийн үндсэн үзүүлэлтийн /шахалт,гулзайлтын бат бэх, барьцалдалт г.м/шаардлагагыг 28 хоногийн бэхжлийн дараах үзүүлэлтээр тавьсан нь мэргэжлийн дүгнэлт гаргахад бас л цаг хугацаа их шаардаж, хэрэглэгчдийг бухимдуулдаг нэг жишээ юм. Энэ тохиолдолд цемент, бетон шиг эхний хоногуудын /3,7хоногууд/ үр дүнг ашиглан урьдчилсан дүгнэлт хийх боломжтой. Гэвч шинжилгээ судалгааны үр дүнг үндэслэн стандартад тусгасны дараа энэ боломж бүрдэнэ.
4. Барилгын үйлдвэрийн бүтээгдэхүүний чанарт тавих хяналт нь үйлдвэрлэгчийн дотоод хяналтаас л эхлэх ба энэ ажлыг гүйцэтгэх, лабораторийг бэхжүүлэх боловсон хүчний чадавхийг дээшлүүлэх тал дээр анхаарах цаг болсон. Үйлдвэрлэгч, борлуулагч бүтээгдэхүүнийхээ чанарыг хариуцаж, захиалагч, худалдан авагч хяналт тавьдаг механизм тун хангалтгүй байгаагаас бүтээгдэхүүний чанарын гэрчилгээг хөндлөнгийн лабораторийн шинжилгээний үр дүнгээр орлуулах явдал газар аваад байна. Хөндлөнгийн лабораторийн хүчин чадал нь бүх үйлдвэрлэлийн бүтээгдэхүүний шинж чанарыг цогцоор илэрхийлэх чадамжгүй юм. Эдгээр нь эцсийн дүнд бүтээгдэхүүнийг заавал хийгдэх шинж чанарын хяналтад бүрэн хамруулахгүй, чанарын үнэлгээний магадлалыг бууруулах улмаар үйлдвэрлэгч, хэрэглэгч болон захиалагчийн хариуцлагыг сулруулж байгаа юм.
Сүүлийн үед үйлдвэрлэгчид энэ тал дээр нилээд анхаарч байгаа нь сайшаалтай ч барилгын материалын үйлдвэрлэлийн зарим компаниуд орчин үеийн тоног төхөөрөмжөөр тоноглогдсон лабораторийг оруулж ирсэн ч бүрэн хүчин чадлаар нь ашиглаж чадахгүй өнөө л мэргэжлийн боловсон хүчний асуудал хөндөгддөг. Барилгын материалын үйлдвэрийн дэргэдэх лабораториудыг тогтмол ажиллагаанд оруулан түүхий эд материал, бүтээгдэхүүний өдөр тутмын чанарын хяналтыг гүйцэтгүүлэх чиглэлээр итгэмжлэх үйл явц эхлэл төдий байгааг төрөөс анхаарч дэмжиж энэ ажлыг эрчимжүүлэх шаардлага зүй ёсоор тавигдаж байна.
Барилгын материал, түүхий эдийн чанар хангалтгүй байгаа нь барилгын үйлдвэрлэлд хэрэглэж байгаа түүхий эд материал, хийц эдлэхүүний чанарт тэр бүр анхаарахгүй үйлдвэр, технологийн дамжлага дахь бүтээгдэхүүний чанарт тавих хяналт орхигдсон, хоцрогдсон технологи ашиглах, зөвхөн хямд материалаар барилга барьж, ашиг олох сонирхол давамгайлж байгаатай холбоотой.
Манай улсад чанарын хяналтын эрх зүйн тогтолцоо ямар нэг хэмжээгээр бүрэлдсэн ч хэрэгжилт хангалтгүй байгаа нь дээрх сөрөг үзэгдэл газар авахад нөлөөлөх талтай юм. Сүүлийн үед барилга барьж байгаа байгууллага, аж ахуйн нэгж, хувь хүний үйл ажиллагаанаас харахад гүйцэтгэгч нар нь өөрийн бүтээгдэхүүний чанарын хяналтыг захиалагч, хяналтын байгууллага, сорилтын лаборатори зэрэг аль нэг хөндлөнгийн этгээдэд даатгаж тэдний үнэлэлт, саналыг хардаг нийтлэг дутагдал газар авчээ. Барилгын гүйцэтгэгч тухайн барилга байгууламжийг барихдаа цутгасан бетон, өрсөн тоосгоноос ганц хоёр удаа сорьц авч шинжлүүлснээр, барилгын материал үйлдвэрлэгчид нь хэрэглэсэн түүхий эд, бүтээгдэхүүндээ жилд ганц нэг удаа сорилт шинжилгээ хийлгэснээ чанарын хяналт мэт ташаа ойлгож байна. Иймээс чанарын хяналтыг бүрэн төлөөлөлтэй, тогтмол, системтэй хийх олон удаагийн сорилт шинжилгээний үр дүнд ажиглалт хийж тухайн үзүүлэлт хир зэрэг жигд байж шаардлага хангасан эсэхэд дүгнэлт өгөх учиртай. Үйлдвэр дээр түүхий эд материалын, технологийн, бүтээгдэхүүний чанарын хяналтыг тогтмолжуулж, чанарыг түвшин бүрээр тогтоож гологдол гарахаас урьдчилан сэргийлэх бүрэн боломжтой юм.
Барилгын материалын үйлдвэрлэгчдээс 2010,2012,2014 онуудад БАК-ын нэгдсэн лабораториор гүйцэтгүүлсэн бетоны үндсэн түүхий эд туслах материалуудын/элс, хайрга,цемент, арматур / сорилтын үр дүнгээр гаргасан чанар хангалтын судалгааг хүснэгтээр үзүүлэв.
1-р хүснэгт
| Үзүүлэлтийн нэр | Дээжийн тоо | Чанар хангалт,% | |||||
| 2010он | 2012 он | 2014он | 2010он | 2012он | 2014он | ||
| А. Элсний шинж чанар | |||||||
| 1.Тоос, шавар шорооны хольц,% | 198 | 445 | 604 | 52,0 | 71,2 | 71,5 | |
| 2.Ширхэгийн модуль | -“- | -“- | 604 | 91,9 | 95,9 | 99,2 | |
| 3.5 мм-ээс том хэсэг,% | -“- | -“- | 604 | 10,7 | 15,1 | 42,8 | |
| Б.Хайрганы шинж чанар | |||||||
| Тоос, шавар шорооны хольц,% | 207 | 748 | 808 | 96,8 | 95,9 | 99,1 | |
| Ширхэг-лэлийн бүрэлдэ-хүүн,% | >40мм | -“- | -“- | -“- | 3,3 | 91,3 | 96,0 |
| 20-40мм | -“- | -“- | -“- | 2,3 | 3,3 | 33,3 | |
| 10-20мм | -“- | -“- | -“- | 3,0 | 3,3 | 6,3 | |
| 5-10мм | -“- | -“- | -“- | 0,0 | 0,7 | 7,3 | |
| В.Цементийн шинж чанар | |||||||
| 28 хоногийн дараах шахалтын бат бэх, МПа | 437 | 545 |
710 | 81,0 | 84,0 | 93,9 | |
| Г.Ган туйвангийн шинж чанар | |||||||
| Урсалтын хязгаар,/Н/мм/ харьцангэй суналт /%/-ын аль нэг үзүүлэлтээр | 390 | 605 | 1186 | 98,4 | 99,2 | 99,6 | |
Хүснэгтээс харахад элсний бохирдол, дайрга, хайрганы ширхэглэлийн үзүүлэлт тэр бүр стандартын шаардлага хангахгүй байна. Чанар хангалтын үзүүлэлт жилээс жилд бага багаар өсч байгаа нь сайшаалтай ч барилгын ажилд хэрэглэж байгаа элсний 50-иас дээш хувь нь хайрганы агууламж өндөртэй, том дүүргэгч материалын 90-ээс дээш хувь нь ширхэглэлийн бүрэлдэхүүний шинж чанараар хангалтгүй байгаа нь бэлтгэсэн бетоны бат бэхийн хэлбэлзэл, бүтээц эдлэхүүний бат бэх, нягт, халуун, хүйтэн тэсвэрлэлт зэрэг ашиглалт, эдэлгээний шинж чанарт сөргөөр нөлөөлдөг. Дүүргэгч материал үйлдвэрлэгчид бүтээгдэхүүнийхээ чанарыг сайжруулахад анхаарч, чанарын доривтой өөрчлөлт гаргахгүй байгаа нь судалгаанаас харагдаж байна.
Харин бетон хольц, бетон, төмөр бетон үйлдвэрлэгчид чанарын шаардлага хангахгүй дүүргэгч материал хэрэглэж байгаагаас бетоны төслийн бат бэхийг хангахын тулд цементийн орцыг ихэсгэх, химийн төрөл бүрийн нэмэлт хэрэглэх, дүүргэгчийг дахин шигшиж ялгах зэргээр нэмэлт арга хэмжээ авч байгаа ч үр дүнтэй шийдэл биш юм. Иймд бетоны дүүргэгч материал үйлдвэрлэгчид, хэрэглэгчдэд тавих шаардлагыг өндөржүүлэх цаг болжээ. Харин бетоны үндсэн барьцалдуулагч материал болох цементийн хувьд чанар хангалтын үзүүлэлт 81- 93,9 % байгаа бөгөөд жилээс жилд энэ үзүүллэлт өсч байна.
Харин бетон хольц, бетон, төмөр бетон үйлдвэрлэгчид чанарын шаардлага хангахгүй дүүргэгч материал хэрэглэж байгаагаас бетоны төслийн бат бэхийг хангахын тулд цементийн орцыг ихэсгэх, химийн төрөл бүрийн нэмэлт хэрэглэх, дүүргэгчийг дахин шигшиж ялгах зэргээр нэмэлт арга хэмжээ авч байгаа ч үр дүнтэй шийдэл биш юм. Иймд бетоны дүүргэгч материал үйлдвэрлэгчид, хэрэглэгчдэд тавих шаардлагыг өндөржүүлэх цаг болжээ. Харин бетоны үндсэн барьцалдуулагч материал болох цементийн хувьд чанар хангалтын үзүүлэлт 81- 93,9 % байгаа бөгөөд жилээс жилд энэ үзүүллэлт өсч байна.
2010-2014 онд лабораторт шинжлүүлсэн төмөр бетон бүтээцийн ган туйвангийн 0,4-1,6 хувь нь стандартын шаардлага хангаагүй бөгөөд эдгээр арматур нь гол төлөв хувийн жижиг үйлдвэрийн бүтээгдэхүүн байв. Иймээс хувийн жижиг үйлдвэрийн ган туйван, бүтээгдэхүүний чанарын хяналтын тогтолцоог бий болгох, үйлдвэрийн технологийн шинэчлэл хийж, евро болон олон улсын стандартын түвшинд хүргэх шаарлагатай байна.
Барилгын ханын дулаалгын зориулалтаар хэрэглэж байгаа хийт болон хөөсжүүлсэн гулдмайн үйлдвэрлэл сүүлийн үед нилээд өргөжиж байгаа ч энэ төрлийн бүтээгдэхүүний шинж чанарын үзүүлэлт /бат бэх, дулаан дамжуулалт/ ихэнх тохиолдолд хангалтгүй байгаа нь хэрэглэж буй түүхий эд болох элс, шохой, цементийн чанараас хамаарч байна. Хийт бетоны үйлдвэрлэлд өргөн хэрэглэгддэг шохойн идэвх бага /75%-иас бага/, тунах температурын хугацаа хэт богино /3-5 мин/ зэрэг нь хөнгөн бетоны үйлдвэрлэлийн технологид хүндрэл учруулж, бүтээгдэхүүний шинж чанарыг бууруулах үндсэн нөхцөл болж байна. Мөн 2010-2014 онд шинжилгээнд хамруулсан нийт цонхны загварын 38 -40 хувь нь л орон сууц, олон нийтийн барилгад хэрэглэх шаардлага хангасан нь чанарын маш доогуур үзүүлэлт юм. Гэхдээ барилгын материал үйлдвэрлэгчдийн материал, бүтээгдэхүүнээ шинжилгээнд хамруулах үүрэг, хариуцлага өсөн нэмэгдэж байгаа нь жил ирэх тусам шинжилгээний тоо өсөж байгаагаас харагдана.
Эцэст нь дүгнэхэд барилгын материалын чанарыг дээшлүүлэхэд улсын хэмжээнд чанарын хяналтын болон мэргэжлийн байгууллагын уялдаа холбоог сайжруулж, үйл ажиллагааг тогтмолжуулах шаардлага зүй ёсоор тавигдаж байна. Мөн итгэмжлэгдсэн лабораториуудын уялдаа холбоог сайжруулж, техник технологийн шинэчлэлт хийх, материаллаг баазыг бэхжүүлэх, боловсон хүчний хангалтыг анхаарч, тэдгээрийн итгэмжлэлийн хүрээнд хийж буй шинжилгээ сорилтын чанарыг дээшлүүлэх, итгэмжлэлийн хүрээнд тодорхойлох үзүүлэлтээ бүрэн хийж чадаж байгаа эсэхэд зохих хяналт тавьж анхаарах нь чухал юм.
Барилга архитектур корпорацийн нэгдсэн лабораторын эрхлэгч, МУ-ын зөвлөх инженер Доктор Б. Өлзийбүрэн