Улс эх орны эдийн засаг дампуурлын хэмжээнд хүрлээ, улс төрчид нь өөрсдөө хүлээн зөвшөөрлөө гэх мэдээлэл  2014 оны сүүлчээр иргэдэд нээлттэй болж, саяхнаас нэлээд эрчимтэй яригдах болов. Энэ талаар сэтгэл зовж, “төрийн төлөөх боож үхэх хулгануудын” нэг болж байгаагийн хувьд барилгын салбарын үйлдвэрлэл эрхлэгч, энэ салбарт ажиллаж амьдардаг хэн бүхэнд Монголын орны эдийн засгийн өнөөгийн нөхцөл байдлын талаарх нэгэн ярилцлагыг хүргэж байна.

Эдийн засагч Х.Батсуурьтай  цаг үеийн асуудлаар ярилцлаа.

-Эдийн засгийн хямрал бараг дампууралд хүрч буйг эдийн засагчид, улстөрчид хэлж байна. Ер нь хямрал юунаас үүдсэн гэдэгт олон янзын онош тавьдаг. Харин та юу гэж үздэг вэ?
-Шийдвэр гаргагчид, биднийг төлөөлж буй намчирхсан эдийн засагчдын тайлбарыг авч үзвэл гадаадын хөрөнгө оруулалт буурснаас үүдэлтэй гэж үздэг. Гадаадын хөрөнгө оруулалт нь “урт нэртэй” хуулиас болж буурсан гэдэг. Ийм буруу ойлголтыг олон нийтэд өгч байна. Эдийн засаг нь гадаадын хөрөнгө оруулалтаас хамаатай байх ёстой юм шиг, гадаадын хөрөнгө оруулалтгүй л бол улс орон хөгжихгүй юм шиг сэтгэхүйг бий болгоод байгаа нь маш харамсалтай. Ингэж хэллээ гээд би гадаадын хөрөнгө оруулалтыг үгүйсгэж буй хэрэг огт биш юм. Зүй зохистой хэрэгжвэл эдийн засагт ашиг тустай эд, гэвч буруу гольдролд орвол эдийн засгийг сүйрүүлдэг, улс орныг далд колончлолд оруулдаг мөн чанартай бөгөөд олон улсын төвшинд ийм жишээ дурдана гэвэл илүүц биз ээ.
Гадаадын хөрөнгө оруулалтад дулдуйдсан, тэндээс хамааралтай эдийн засаг бол зүй зохистой, хэвийн үйл ажиллагаатай эдийн засаг биш юм. Монгол Улс урт хугацааны тогтвортой хөгжлийг харъя гэвэл дотоод нөөц бололцоондоо тулгуурлаж хөгждөг эдийн засагтай байх ёстой. Манай улсын нэртэй нийтлэлч нэг нөхөр Засгийн газарт зөвлөгөө өгдөг юм шиг байна. Ерөнхий сайд Ч.Сайханбилэг парламентад хоёр удаа үг хэлсэнтэй нийтлэлчийн санаа яв цав нийцсэн нь миний анхаарлыг  татсан. Нийтлэлч өөрийн сэтгэхүйгээр бичсэн үү гэдэг хардлага надад төрүүлсэн. Гадаадын өндөр хөгжилтэй улс орнуудаас, тэр дундаа тэдний үйл ажиллагааны тулгуур болсон олон улсын санхүүгийн байгууллагуудаас гаргадаг хөгжлийн загвар гэж бий. Тэр заалтууд нийтлэлд орсон байгаа юм.
Ерөнхий сайд Ч.Сайханбилэг парламентад хоёр удаа үг хэлсэнтэй нийтлэлчийн санаа яв цав нийцсэн нь миний анхаарлыг  татсан. Нийтлэлч өөрийн сэтгэхүйгээр бичсэн үү үгүй юу гэдэгт надад хардлага төрүүлсэн. Гадаадын өндөр хөгжилтэй улс орнуудаас, тэр дундаа тэдний үйл ажиллагааны тулгуур болсон олон улсын санхүүгийн байгууллагуудаас гаргадаг хөгжлийн загвар гэж бий. Тэр заалтууд нийтлэлд орсон байгаа юм. Гэвч төрөөс нийгэмд хандуулдаг халамж тэтгэмжийг багасга, тана, өр тавь, төрийн оролцоог багасга гэх мэт Африкийн орнуудад туршигдаж, элгээр нь мөлхүүлсэн шинэ колончлолд оруулсан ийм бодлого нийтлэлчийн зөвлөмжид явж байна. Үүнд нухацтай хандах хэрэгтэй.
-Та нийтлэлч Баабарыг хэлж байна уу?
-Олны дунд хүлээн зөвшөөрөгдсөн, Засгийн газарт зөвлөдөг том нөхөр бол Баабар. Тэр “Өрийн тааз тэдэн хувиас хэтэрвэл улс сөнөнө гэсэн уран сайхны үлгэр ярихаа зогсоомоор юм. Төлж чадах чадвартай л бол өрийн тааз хэдэн хувь ч байж болно. Монгол баян, асар их баялаг бидэнд бий” гэж бичсэн байна. Цээжний бангаар ингэж хэлж болохгүй. Уг нь өрийн таазыг Засгийн газарт зөвлөдөг нийтлэлчийн дагадаг олон улсын байгууллагууд гаргадаг. Манайх шиг хөгжилтэй, болхи эдийн засагтай улсын хувьд өрийн тааз нь ДНБ-ий 40 хувьтай тэнцэнэ гэдгийг заасан. Мөн манайхны  шүтэн биширдэг Харвардын их сургуулийн багш, АНУ-ын нэртэй эдийн засагч Кеннет Рогофф бас тодорхойлсон. Хоёр эх сурвалж байгаа биз дээ. Үнэхээр өрийн тааз нь үлгэр юм бол Харвард, Дэлхийн банкиндаа очиж хэл. Эдийн засагчид эдийн засгаа, улстөрчид нь улс төрөө яримаар байна. Сэдэв хэлбийж болох ч ингэж цээжний бангаар бичиж болохгүй.
-Уг нь Ерөнхий сайдын эдийн засгийн зөвлөх нь сайн банкир шүү дээ?
-Сайн гэж хэлж чадахгүй. Суурь тогтолцооны бодлогоо өөрчлөхгүйгээр ямар ч том зөвлөх байгаад эдийн засгийн хямралаас гарна гэхэд итгэхгүй байна.
-Нийтлэлчийн зөвлөж буйгаар өр бол зүгээр л тоо юм биш үү?
-Бидэнд асар их өрийн дарамт байна. Ер нь Хөгжлийн банк, “Чингис”, “Самурай” бондын гурван том зээл бий. Манай улс жилд 120 сая ам.долларын зээлийн хүү хариуцана. Тэгээд 2017 онд Хөгжлийн банкны 600 сая ам.долларыг буцааж өгнө. 2018 онд “Чингис” бондын 500 сая ам.доллар, 2022 онд “Чингис” бондын нэг тэрбум ам.долларыг буцааж өгөх учиртай. Энэ их мөнгийг төлөх чадвар манай эдийн засагт алга. “Сүх далайтал үхэр амар” гэдэг шиг 2017 он болтол зээл тавиад л яваад байхаас. Тэрнээс хойш хэн нь төрд гарахыг мэдэхгүй.
-Тэгвэл таныг Ерөнхий сайдад зөвлө гэвэл ямар зөвлөгөө өгөх вэ?
-Одоогийн байдлаар гэвэл өнгөцхөн зөвлөгөө өгөхөөр байна. Суурь тогтолцооны бодлого руугаа эргэж орох хэрэгтэй гэж хэлнэ. Өөрөөр хэлбэл, хил гаалийн бодлого дээр анхаарна, үндэсний үйлдвэрлэгчдээ дэмжинэ, гадаад худалдааны татварын хувийг нэлэнхүйд нь таван хувь биш ялгавартай тогтоож өгөх хэрэгтэй. Мөн банк санхүүгийн салбараа хяналтдаа авч, зээлийн хүүг бууруулах хэрэгтэй. Эдийн засгийг өсгөхгүй байгаа гол шалтгаан нь банкны зээлийн өндөр хүү. Түүнчлэн төрийн оролцоотой банк байх хэрэгтэй, дээр нь Төвбанк бодлогыг нь зангидах ёстой. Эдийн засгийн үндсэн бодлого нь гажуудалтай учраас  засахаас нааш эдийн засгийн байдал угаараа сайжрах бололцоогүй. Бид бага хэмжээний өр зээл тавиад сонгуулиас сонгуулийн хооронд яваад байж болох ч цаашид дампууралд хүрнэ. Дампуурах боломж нь нээгдэж, магадлал нь өндөр байна.
-Арай ч дамипууралд хүрэхгүй байлгүй дээ. Эдийн засагчид өөрөөр хараад байна уу?
-Миний бодлоор дампуурах учиргүй юм. Яагаад гэвэл сүүлийн хоёр жилийн дотор Монголын түүхэнд байгаагүй их хэмжээний төсөвтэй байлаа. Нэгдсэн төсвөөс гадна төсөв байсан. Төсөв зургаан их наяд төгрөг байсан бол, түүнээс гадуур эргэлдсэн мөнгө нь есөн их наяд байх жишээтэй. Нийт 13-15 их наяд төгрөг Монголын эдийн засагт эргэлдэж байжээ.
-Яагаад ийм их мөнгөтэй байсан хэрнээ эдийн засаг хямарч дампуурлын ирмэгт ирэв?
-Хаана юунд зарцуулсан нь нарийн тодорхой байдаггүй. Зарцуулсан хүмүүс нь нарийн тайлбарлаж хэлэх болов уу.
-Тэгвэл хямралын гарц нь юу вэ. Ерөнхий сайд bailout-ийн аргачлалыг Монголд хэрэглэж хямралаас гарна гэсэн бол та тохирохгүй тухай нэгэн нийтлэлдээ бичсэн нь олны анхааралд нэлээд өртжээ. Энэ тухай тодруулж ярина уу?
-Хувийн компаниуд маш эрсдэлтэй бизнес хийгээд, түүнийгээ үл тоон их хэмжээний алдагдалд орж дампуурхаараа төр засагт ханддаг. Төрөөс их хэмжээний зээл тэдэнд олгодог. Зээл нэрийн дор эргэж төлөгдөхгүйгээр замхардаг. Тэр их мөнгийг төр татвар төлөгчдийн мөнгөнөөс гаргана, эсвэл хэвлэж гаргана. Мөнгө хэвлэж, татвар төлөгчдийн мөнгөөр хувийн компаниудад зээл олгож хямралаас гарсан ч гэсэн үргэлжилнэ. Мөн хувийн компаниудын хувьд Moral hazard гэдэг зүйлийг үүсгэдэг. Энэ нь төрөөр дамжуулж мөнгө аваад дампуураад байх бололцоотой юм байна гэсэн үзэл яваад л байдаг. Энэ бол АНУ-д туршигдсан арга. Хувийн компаниуд нь төрөөсөө мөнгө аваад л яваад байдаг.
-Америк энэ аргыг ашиглаж хямралаас гарсан юм биш үү. Тэгэхээр сайн арга болж таарах нь ээ?
-Би тэгж үзэхгүй байна. АНУ бол онцгой шүү дээ. АНУ-ын доллар дэлхийн гол валют. Олонх улс орнууд валютынхаа нөөцөөр долларыг сонгодог нь онцлог юм. Тэгэхээр долларын эрэлт хэрэгцээ мөнхөд байдаг учраас хэвлэж гаргаад өөрсдийн хэрэгцээгээ хангах бололцоотой байдаг. Энэ арга инфляци үүсгээгүй учраас хямралаас гарахад зохих үр дүнгээ өгсөн байх. Гэхдээ нийгэмд нь маш их дургүйцлийг хүргэсэн, эсэргүүцлийн хөдөлгөөн гаргасан. Хувийн компаниудыг ард түмний мөнгөөр тэжээсэн нь ихээхэн дургүйцлийг хүргэсэн. Харин Монголд ийм арга хэрэгжих ямар ч үндэслэл байхгүй. Манай төгрөгийг хэвлэлээ гэхэд ганцхан Монголдоо хэрэглэнэ, өөр хаана хэн ч худалдаж авахгүй. Ер нь энэ аргыг Монгол аль хэдийнэ хэрэглэчихсэн. Мөнгө хэвлэсэн гэж болно. Сүүлийн хоёр жилийн дотор ДНБ-ний 25-30 хувьтай тэнцэх хэмжээний мөнгийг зах зээлд нийлүүлсэн байна.  Тэгэхээр гадаадын хөнгө оруулалтаас болсон хямрал биш байгаа биз. Гол нь бид гурван  их наяд төгрөгийг зах зээлд хэвлэж гаргасантай холбоотой юм. Ингэснээр бодит байдал дээр мөнгөний ханш суларч ам.долларын ханш хоёрхон жилийн дотор хурдтай өслөө. Хямралын гол шалтгаан нь энэ. Хөрөнгө оруулалтад тулгуурсан эдийн засаг угаас буруу байсан. Хамгийн сүүлд Монголбанкны мэдээгээр аваад үзэхэд  манай улсын гадаад валютын нөөц шавхагдсан. 1.2 тэрбум ам.доллар буюу 4-5 долоо хоногийн нөөцтэй байна.
-Хямрал яагаад бий болсноос илүүтэй хэн буруутай тухай сүүлийн үед их ярьж байна. Бид бүгд буруутай гэсэн эрх мэдэлтнүүдийн хэлсэн үг  их дургүйцлийг хүргэлээ?
-Баабарын нийтлэлд буруутанг хайя гэвэл бид бүгдээрээ, тэгэхээр энэ тухай ярихаа больё гэсэн байгаа юм. Ерөнхий сайд ч гэсэн ингэж хэлсэн. Тэгээд хариуцлагыг нь хамтдаа үүрье, авгай хүүхнүүд нь ээмэг бөгжөө ч өгч болно гэсэн юм хэлж байна лээ. Дайны хямралын үед Солонгос, АНУ-д тэгж байсан. Тэрийг л дурдсан байлгүй дээ.
-Монголд арай ч ээмэг, бөгжөө тайлж өгөх болоогүй байх аа?
-Уучлаарай, Ерөнхий сайдын хэлж байгаагаар тийм зүйл үүсчихсэн юм биш үү. Дайн болоогүй байтал дайны үеийн хямрал шиг юм ярьж бүгд буруутай гэж хэлж болохгүй байх. Ажлаа хийж яваа жирийн иргэд, хичээлдээ явж буй оюутан, хилчид, малчид буруугүй биз дээ. Хэрэв хямралын буруутныг хайгаад байгаа юм бол өөрсдөөсөө хай гэж хэлэх байна. Ард түмэн ямар ч буруугүй. Сүүлийн хэдэн жил хэдхэн улстөрчид эрх барьж байгаа шүү дээ. Хэдхэн хүний буруугаас болж хямарсан эдийн засгийг аврахын тулд ард түмэн ээмэг, бөгжөө зарах шаардлага байхгүй.
-“Хямрал нэг л өдөр өргөс авчихсан юм шиг эдгэнэ” гэж Хөрөнгийн биржийн захирал ярьж байсан.  Түүний хэлснээр Оюутолгойн хөрөнгө оруулагчидтай  хэл амаа ололцчихвол эдийн засаг өргөсгүй болно гэж. Та санал нийлэх үү?
-Би итгэхгүй байна. Хямрал битгий хэл дампуурлын ирмэгт хүрсэн гэдэгт Ерөнхий сайдтай харин санал нэг байна. Болчихсон байхад болоогүй гэж зүтгэж байснаа одоо хүлээн зөвшөөрсөн. Энд гадаад өрийг ярих хэрэгтэй. Нийт гадаад өр 21 тэрбум ам.доллар. Үүнээс Засгийн газрынх таван тэрбум гэсэн албан ёсны тоо бий. Үлдсэн 16 нь хувийн хэвшлийнх болох нь. Эдийн засагчид Засгийн газрын өр хэд байгаад эргэлздэг. Таван тэрбумаас илүү болов уу. Засгийн газрын гадаад өр ДНБ-ий 40 хувиас хэтрэхгүй гэсэн олон улсын байгууллагуудын дүгнэлт бий. Бодит байдал дээр илүү байгаа болов уу.
-Бодит байдалд 55 хувьд хүрсэн гэж төсвийн тодотголыг хэлэлцэх үеэр УИХ-ын гишүүдийн дунд асуудал үүсгэлээ. Та бид хоёрыг энд ярилцаж байхад Төрийн ордонд энэ тооноос үүдсэн маргаан хоёр том намын дунд үүсч улс төрийн нөхцөл байдал бас л таагүй болчихлоо?
-МАН засагт орох болзолдоо өрийн таазыг нэмэхгүй гэсэн боловч одоо өөрсдөө 70 хувь болгох гэж буй нь намуудын ялзрал, хувийн эрх ашгийн төлөө улс орноо золиосолж буйн илрэл юм. 50 байна уу, 55 байна уу ямар ч байсан хууль зөрчсөн нь тодорхой. Зөвхөн Засгийн газрын өрийг яриад л байдаг. Монголын эдийн засаг  хувийн хэвшлээс ихээхэн хамаатай гэдэг юм бол тэдний өрийг ярих хэрэгтэй. Эдийн засагт асар их дарамт болж байна. Үсрэнгүй хөгжилтэй улс орнуудын түүхээс үзвэл төрийн компаниудаараа, төрийн бодлогын зохицуулалтаараа хөгжиж ирсэн. Сингапурын хувьд зах зээл нь төрийн зохицуулалтаар явдаг. ДНБ-ий 23 хувийг улсын компаниуд эзэлдэг. Солонгос ДНБ-ий 25-30 хувь нь төрийн компаниуд эзэлдэг. Монгол 15-20 хувийн үйлдвэрлэлийг төрийн компани эзэлж байна. Энэ тооноос харвал манайх хөрөнгөжсөн орон байгаа биз.
Мөн сүүлийн үед Ерөнхий сайд хувьчлалын тухай их ярьж, Баабар бичдэг болжээ. Яаж ч бодсон боловсрол, эрүүл мэндийн байгууллага хувьчлагдах ёсгүй. Өнөөгийн Монголд хувьчлал гэдэг нь хуульчлагдсан авлигын хэлбэр юм. Хүний гараар бүтээгээгүй зүйлийг хувьчилж болдоггүй. Барьсан байшин, тоо толгойг нь өсгөж маллаж буй малыг хувьчилж болно. Газрыг хэн бүтээсэн юм бэ, ард түмний энэ өмчийг хувьчилж болохгүй.
-Та түрүүнд хөрөнгө оруулалтад суурилсан эдийн засаг байж болохгүй гэлээ. Гэхдээ Оюутолгой нэлээд хөдөлгөөнд орсон онуудад эдийн засаг их өссөн шүү дээ?
-Би тэгж үзэхгүй байна. Оюутолгой Монголд асар их эрсдэл авчирч байгаа. Тухайн үед мөнгө их орж ирсэн, жам ёсны асуудал. Хувь хүний тухайд цалин авсан өдөр түрийвч дүүрэн, сэтгэл санаа өөдрөг, хөргөгч дүүрэн байдаг бол сарын сүүлд өөр байдалд ордог. Үүнтэй төстэй ч гэлээ Оюутолгойн мөнгө манай цалин биш. Гэрээ нь ч маш муу. Монголд ашиг байтугай алдагдалд оруулсан. Роялти л төлдөг, баланс нь манайхаас авлагатай гардаг. Хэдий хэмжээний баяжмал хилээр гардаг хэдэн төгрөгөөр зарагддаг, роялтиг зохих хэмжээгээр авч чадаж буй эсэх нь эргэлзээтэй.
-Мөнгө хэмнэж, халамж танана гэж Ерөнхий сайд мэдэгдсэн. Эдийн засгийг ингэж хумиснаар хямралаас гардаг жишиг байна уу?
-Үгүй. Энэ бодлого угаас буруу. Хямралын үеийн эдийн засгийн бодлого олонх улс оронд тэлдэг. Төрөөс нийгэмд оруулах мөнгийг нэмдэг. Харин хямраагүй үед бага зэрэг хумих бодлого явуулдаг. Эдийн засаг тэлсэн үед улам тэлэх бодлого явуулсны уршигаар тэрийгээ одоо татаж авч чадахгүй, мөнгөний ханш унаж, инфляци өссөн байна.
-Эдийн засгийг аврах бас нэг гарц нь Тавантолгойн хөрөнгө оруулагчаар үндэсний компани оролцсон корпораци тодорсныг онцлох хүмүүс бий. Хэлэлцээр нь энэ долоо хоногт үргэлжилж байна. Энэ тухайд та юу хэлэх вэ?
-Хөрөнгө оруулагчдын бүтцийг нь харахад боломжийн. Хоёр дахь зах зээлийн хоёр орны төлөөлөл орсон. Ямархуу гэрээ хийгдэх вэ гэдэг анхаарах асуудал. Оюутолгойн анхны ТЭЗҮ-ээс гаргасантэй тэнцэх хэмжээний их хөрөнгө оруулах юм билээ. Яаж гэрээ хийхийг би анхааралтай ажиглаж байгаа.
 “Зууны мэдээ” сонин