Монголын Архитектур хот байгуулалтын сэтгэлгээний хөгжлийн тойм
Манай эрины III зууны үеэс монголчууд өөрийн архитектураа бий болгож хөгжүүлсээр 1921 оны ардын хувьсгалтай золгоход эртний 300-гаад хот суурин, 4000 гаруй сүм дуган, 770-аад хүрээ, хийдтэй болсон байв. Архитектур нь хүнд нүсэр хөдөлмөрийн үр дүнд бий болж үндэсний соёл урлагийн өндөр түвшинг илтгэсэн өөрийн хэлбэр төрх, хэллэгээрээ хүнд гоо сайхны таашаал өгч хүнийг хүмүүжүүлдэгээрээ урлагийн нэг төрөл болдог. Суут хүмүүс ч “Архитектурыг чулуунд шингэсэн хөгжим” гэж хэлсэн байдаг. Архитектур нь нийгмийн түүх, улс үндэстний соёлын өвүүдийг өөртөө шингээдэг. Монгол улс Манжийн эрхшээлээс гарч, нийгмийн сэргэн мандалтын эхлэл болж, 1911 оны XI сард Түр засгийн газраа байгуулаад XII сард Монгол улсыг сэргээн тунхаглаж, Богд Жавзандамбыг шашин төрийг хослон барих эзэн хаанд өргөмжилсөн. 1900-1921 оны үеийг Монголын өнөө цагын архитектурын үүсэл хөгжлийн эхлэл гэж үздэг. Энэ үед Монголд Буддын шашинд суурилсан нийгмийн тогтолцоогоо дагасан хүрээ маягийн суурин, шилтгээн, сүм хийд, орд харш баригдаж байжээ.
Богдын засгийн газраас Их хүрээний “ГАНДАН ТЭГЧИЛЭН” хийдийн орон зайд 1911-1913 онд улс орны тусгаар тогтнолын билэгдэл болгон Монгол гэрийн эзэлхүүнд тулгуурласан “МЭГЖИД ЖАНРАЙСАГ” сүм босгосон. Энэ сүм нь Хятад-Түвд хийцийн байгууламж бөгөөд Хятад-Түвд уран барилгын хоёр өөр хийц өөрөөр хэлбэл Түвд барилгын сүрлэг том цагаан суурин дээр Хятад суварган оройтой хөнгөн хээнцэр модон дээвэр хийсэн архитектуртай сүмийн төлөөлөл юм. Сүмийн архитектур, уран сайхны хэлбэр дүрс, зохиомжийн даац нь бүхэл бүтэн нэгэн зууны туршид шинэчлэн байгуулагдаж ирсэн Улаанбаатар хотын нутаг дэвсгэр орон зайн системд үнэ цэнээ алдалгүй тогтвортой хадгалагдан үлдэж өнөөдрийг хүртэл үндэсний архитектурын нэгэн өв гэх үүрэг гүйцэтгэсээр байна. Үүнийг XX зууны туршид Монгол хүний архитектур – хот байгуулалтын сэтгэлгээний хөгжилд хоногшиж үлдсэн том амжилт гэж үзэх учиртай. .
Монголчууд сүм хийд, хүрээ суурины байршил архитектурын хэлбэр дүрийг сонгохдоо нүүр талыг өмнө зүг рүү, салхины дагуу харуулан нарны гэрлийн хэмжээ, тусгалтын зам, орон зайн зохицолтой нь уялдуулан тогтоодог байжээ. Ингэснээр сүм хийдийн гадаад дотоод орон зайн зохицлыг яруу тод, өв тэгш, ер бусын болгож ялангуяа дотор нь байгаа алтадсан бурхдын дүрийг өнгөлөг жавхаатай харагдуулдаг. Архитектурын энэ дүрслэлийг пластик дүр хэлбэрийг илтгэсэн уран зургийн хэллэг, өнгө гэрэл сүүдрийн ялгарлыг чадмаг илтгэж зохицуулсан архитектурын шийдэл гэж үзнэ.
Буддын шашин ноёрхож байсан үеийн монгол архитектурын уран барилгын хийц бүтээц, арга барилын зонхилон үзэх онцлог нь: а). Монгол гэр барих арга ухаан хүрээ хийд барихад үндэслэл уламжлал болсон. б). Гэрийн хийц, хэсэглэлийг суурьшмал аж амьдралд тохирсон орон байрны хэв шинж, хэлбэр төрхийг бий болгоход зохицуулах болсон. в). Гэр дуганууд, гэрийн хийц маягаас санаа авч мод, тоосго, чулуугаар барьсан төрөл бүрийн барилга хүрээ хийдүүд бий болсон. г). Гэрийг шалтай болгож унь, тооно, хана, эсгийний оронд банзан дээвэр, модон буюу тоосгон, бетонон хана хийх болсон. д). Гэр барилгын овор хэмжээ, тойрог томорсонтой уялдаж оройд нь тооновчин мод, тулгуур багана зэрэг нэмэлт хийц хийх болсон е). Гэрийн дугариг хэлбэр аажимдаа өөрчлөгдөж олон талтай болон дөрвөлжин болж, орой нь бөмбөгөр асар маягтай. ж) Хожим нийгмийн үйлдвэрлэл үйлчилгээний зориулалттай дэлгүүр хоршоо зэрэг барилга байшингууд олноор баригджээ. Энэ мэтээр бүтээн байгуулалт үргэлжилсээр фёодалын улс төр, эдийн засгийн бүх хэвшлийг устгаж, ардын ардчилсан төр улсыг байгуулах зорилтыг хэрэгжүүлэх 1921-1940 онтой учирсан. Энэ хугацаанд Монгол улсыг Бүгд Найрамдах Монгол Ард Улс хэмээн нэрлэж, Улсын нийслэлийг Улаанбаатар гэж нэрийдэн эдэлбэр газрыг нь 104 га байхаар тогтов. Мөн Хиагт, Ховд, Улиастай зэрэг суурингуудыг монгол улсын хот болгож, томоохон 115 хүрээ сууринд аймаг сумын засаг захиргаа соёлын асуудлыг төвлөрүүлэх тогтоол гаргажээ. Энэ нь суурин соёл иргэншлийн нэг хэлбэр хот суурин барьж байгуулах үзэл баримтлалын анхны хууль эрх зүйн баримт бичиг болсон юм.
Үүний үр дүнд: Хот суурины барилгажилтыг улам бүр нягтруулж нутаг дэвсгэрийн ашиглалтыг сайжруулах, хүн ам олноор суурьшиж засаг захиргаа, соёл боловсрол, эмнэлгийн барилга байгууламжууд баригдсан. Дэлхийн хотжилтын түүхэнд гарсан онолын үзэл баримтлал ЗХУ-ын архитектур, хот байгуулалт, хот төлөвлөлтийн үндэсний норм дүрмийн түвшинд шууд нөлөөлж тэр нь эцэстээ 1925 онд монголд хэрэгжиж эхэллээ. ЗХУ-ын архитектур хот байгуулалтын норм дүрмээр дамжин монголын хот суурин, архитектурын хэв маяг орон зайн зохиомжид тусгалаа олсон түүхтэй. Ингэснээр монголын хот суурины архитектур орон зайн зохиомж дараах тогтолцоог олсон.
Нэгд: Хот суурины нутаг дэвсгэрийн нягтралыг нэмэгдүүлж, “цомхон орон зайд барилгажуулах явдал юм.
“ТӨВЛӨРСӨН СИСТЕМ”- Манай орны тухайд Мандал говь, Даланзадгад, Баянхонгор, Улаамгом, Өлгий, Зуун мод, Алтай хотууд энэ зохиомжид тохирно.
Хоёрт: Хотын дундуур урссан гол мөрөн болон төмөр зам, авто зам дагуулан сунгаж барилгажуулах.
“ШУГАМАН СИСТЕМ”- Арвай хээр, Цэцэрлэг, Сүхбаатар, Улаанбаатар хотууд энэ зохиомжид хамаарна.
Гуравт. Хот байгуулалтын “ТӨВЛӨРСӨН БОЛОН ШУГАМАН” системүүдийн огтлолцол, үйлчилгээгээр үүссэн “ЦАЦРАГ” систем. Энэ төлөвлөлтөд Улиастай, Баруун урт, Мөрөн, Баянхонгор, Дархан, Чингис, Сайншанд, Булган хотууд хамаарна. Үүнтэй уялдаж Ардын засгийн газраас 1926 онд барилгын хоршоо байгуулж, харьяанд нь зураг төслийн групп, гар бааюу бүхий тоосгоны дөрвөн завод, шохой шатаах хэд хэдэн бааюу, бас альбастрын үйлдвэрүүдийг хамруулсан байдаг. Энэ үетэй давхцан монгол улсын нийгэм эдийн засгийн хөгжлийн программуудын хүрээнд улс орныг үйлдвэржүүлэх бодлогыг хэрэгжүүлэх ажил ид өрнөж Цэнгэлдэх хүрээлэн, Хараагийн спирт завод зэрэг 30-аад байгууламжуудыг барьсан. Ийнхүү монголын орчин үеийн архитектур, хот байгуулалтын их бүтээн байгуулалтын түүх эхлэн, дэлхийн архитектурын түүхнээ гарсан модерн конструктивизмын урсгалын нөлөөнд орж Төв банк, Дотоодыг хамгаалах яам, Кино үйлдвэрийн барилга, Аж үйлдвэрийн комбинат, Төв цахилгаан станц, Хөдөө аж ахуйн яам, Радиогийн хэрэг эрхлэх хороо зэрэг өөр хоорондоо зохицоогүй эрс тэс ялгаатай элементүүдээс тогтсон барилга байгууламжууд баригдаж эхэлсэн. Ийм замаар социалист системийн хот суурины барилгажилтын эхлэл тавигджээ. Үүнийг дагаад үндэсний аж үйлдвэрийн суурь тавигдсанаар ажилчин анги үүсч, тэдний нийгмийн асуудлыг шийдэх зайлшгүй зорилт гарч ирсэн. Гэтэл энэ үетэй давхцан ЗХУКН-аас “Шинэ эргэлтийн бодлого” гэгчийг санаачлан хэрэгжүүлж эхэлснээр лам нараа тойрон бүсэлж, устгаад зогсоогүй үүний хамгийн ноцтой үр дагавар нь үндэсний уран барилгын сорууд нь болсон 700 гаруй томоохон сүм хийдийг устгаж хэзээ ч нөхөшгүй үндэстний эмгэнэлт түүх болон үлдсэн. Устгагдсан барилгууд нь улс орны нийгэм улс төрийн байгуулалт, үзэл суртал, ард олны шашин шүтлэг, аж амьдрал, ёс заншил, соёлын өв уламжлалыг шингээсэн мод чулуу, тоосгоор барьж босгосон хийц бүтээц, архитектуртай дөрвөлжин, дугуй олон талт хэлбэрийн тансаг сүм дуган, шилтгээн, хийдийн байгууламжууд байжээ.
Хэлмэгдэлтэй залгаад монгол архитектур социалист хувьсгалын шатанд шилжсэн 1940-1960 оны үетэй учирсан. МАХН-ын Х хурал 1940 онд хуралдаж, Үндэсний цөөнхийн эрх ашиг, нутаг дэвсгэрийн зохистой байдлыг харгалзан Баян-Өлгий, Баянхонгор, Дундговь, Сүхбаатар, аймгуудыг байгуулсан. БНМАУ-ын тусгаар тогтнолыг 1945 онд олон улсын түвшинд баталгаажуулж, 1950 иад оноос нэгдэлжих хөдөлгөөний үр дүнд нүүдлийн мал аж ахуй эрхэлж байсан хүн амын нилээд хэсэг нь хот, жижиг сум суурин газарт тогтвортой суурьших болсон түүхт үе юм. Энэ хүрээнд Булган, Хөвсгөл, Архангай, Өвөрхангай, Завхан, Хэнтий, Ховд, Дорнод аймгуудад хүнсний үйлдвэрийн комбинат байгуулагдаж орон нутагт ХАА-н үйлдвэрлэлийн социалист сектор үүсэж тогтжээ. Үүнийг дагасан суурин соёл иргэншлийн системтэй хот маягийн суурингийн анхдагч нэгж болох сум, нэгдэл, сангийн аж ахуйн төвүүд бий болжээ.
1940-өөд оны дундаас Улаанбаатар хотын Ерөнхий төлөвлөгөөг боловсруулсан байна. Энэ ажилд монголын ууган архитектор Б.Чимэд оролцож, 1950-иад оны эхнээс хэрэгжүүлэх ажлыг нь удирдсан гэж үздэг. Тэрээр талбайн орон зайг бүхэлд нь Монгол уламжлалаа баримтлан нар ивээсэн өмнө зүг Богд уул талруу салхиных нь дор нээлттэй орхиж Богд уулын ногоон бүс, Засгийн газрын ордон, Бунхант индэр, Сүхбаатарын хөшөө бусад сонгодог архитектурын барилга байгууламжууд оролцсон амралт, зугаалгын орчин үүсгэсэн хотын төвийн орон зайн бичил уур амьсгалыг зохицуулан өөрчлөх “ЛАНДШАФТЫН АРХИТЕКТУР”-ын иж бүрэн цогцолбор байхаар санал дэвшүүлсэн гэдэг. Үүнтэй зэрэгцэн Чингисийн талбайн /хуучин Д. Сүхбаатарын талбай/ орон зайн архитектурыг зөв бүтэцтэй шийдэхийн тулд Маршал Х.Чойбалсангийн даалгавраар судлаачид Парисын зөвшилцлийн 250х250 метрийн талбайнаас (Конкорд) санаа авч Сүхбаатарын талбайг 250х250 метрийн хэмжээтэй байхаар санал өгчээ. Энэ ёсоор Талбайн хойморт голлуулан Засгийн газрын ордны барилгыг Д.Сүхбаатар, Х.Чойбалсан нарын бунханы хамт байрлуулж талбайн төв хэсэгт Сүхбаатарын хөшөөг барихаар тооцож, баруун талд нь Үйлдвэрчний эвлэлийн байшинтай зэрэгцүүлэн Алтай зочид буудал, Элдэв-Очирын нэрэмжит кино театр, баруун урд нь Драмын театр, зүүн хойд талд нь МУИСургууль, зүүн талаар нь Хэвлэх үйлдвэртэй зэрэгцүүлэн Улсын төв театр (Г.Козал Герман,архи), зүүн урд талд нь Гадаад явдлын яамны барилгуудыг барихаар төлөвлөжээ.
Монголын орчин үеийн архитектур ийнхүү хөгжил дэвшлийг олж явсаар Монгол улс НҮБ, ЭЗХТЗ-д гишүүнээр элсэж, социалист системийн хот суурин үүсч хөгжсөн 1960-1990 он буюу шинэ эргэлтийн бодлогын үетэй учирсан. Хот байгуулалт архитектурын хөгжилд 1960 оноос хойш гарсан нэг том амжилт бол хотжилт юм. Энэ үе нь ЗХУ-д боловсруулсан Улаанбаатар хотын I, II, III Ерөнхий төлөвлөгөөг хэрэгжүүлэх он жилүүд байлаа. Энэ хүрээнд Энхтайвны гудамж түүнийг тодотгосон 40-50 мянгатын орон сууцны хороолол мөн Улаанбаатар хотын орон сууцны 120, 220 мянгатын хорооллууд, хожуухан орон сууцны II, XV, XIX, XVI, IV, V, X, XI, XIII, VI хорооллуудыг барьж ашиглалтад оруулжээ. Хорооллуудын барилга бүрийн архитектурын хоорондын харьцаа, эгнээний хэмнэл, фасадын гоо зүйн элементүүд болох лодж, такт, эркер, сэхээвч хэрэглэсэн материал, өнгө, гадаргуугийн бүтэц зэргийг тооцож барьсан нь өнөөдрийн хотын орон зайн архитектур, хотын төрхийн харагдах байдалд тодорхой нөлөө үзүүлж байгааг ч үгүйсгэх аргагүй. Энэ үед архитектур орон зайн зарчим нь адилхан 5-9 давхар барилгатай орон сууцны иж бүрэн 13 хороолол Дархан, Чойбалсан хотуудад бас баригджээ.
Улаанбаатар, Дархан, Эрдэнэт хотуудын орон зайн төлөвлөлтиийн өөр нэг онцлог нь Зайсан дахь Зөвлөлтийн дайчдын хөшөө, Лениний музей, Идэр техникчдийн ордон, Залуучуудын соёлын төв, МҮЭ-ийн соёлын төв, Хувьсгалчдын музейн цогцолбор, Соёлын төв өргөө, Гэрлэх ёслолын ордон, Хүүхдийн төв цэцэрлэгт хүрээлэн, Зөвлөлтийн шинжлэх ухаан, техникийн ордон, Дархан хотын залуу техникчидийн ордон, Драммын театр, Төмөр замын вокзал, Эрдэнэт хотын дугуй ресторан зэрэг барилга байгууламжийг хотын зангилаа цэгүүдэд оноож байршуулсан нь тухайлсан орон зайн архитектурын сонирхолтой өвөрмөц шийдэл болжээ. Энэ хугацаанд архитектурт сөрөг үр дагавар авчирсан нэг асуудал бол 1960-аад оны дунд үеэс орон нутгийн байгаль цаг уур, хүний гоо зүйн эрэлт хүсэлтийг харгалзахгүйгээр хот суурин газрыг нэг хэв загварын зураг төслөөр эрчимтэй барилгажуулсан. Ингэснээр архитектурын уран сайхны зохиомж нь уйтгартай байдалд орж орон сууц, олон нийтийн барилгуудын дүр төрх, архитектур ердийн энгийн “ХАЙРЦГАН” архитектурын хэлбэрт орсон нэгэн алдаатай түүх эхэлдэг. Гэхдээ энэ үеийг социалист улсын хөгжлийг хурдасгасан сүр хүчийг илтгэх хотууд өргөжиж, хотын орон зайн архитектурыг тодорхой геометрийн дүрс бүхий эмх цэгцтэй нэгдсэн дүр төрхтэй болгосон гэж үздэг. Өөр нэг асуудал нь хот төвлөрөлийн алдаатай бодлогоос үйлдвэр аж ахуйн бүх л объектуудыг зөвхөн Улаанбаатар хотод төвлөрүүлэх салбарын бодлого хүчтэй явагдаж хүн ам Улаанбаатар хот руу дайжин цувж, хөдөөг хоосруулсан. Энэ нь хот хөдөөгийн хөгжлийн ялгааг ойртуулах биш бүр холдуулж орон нутгийн хот сууринг архитектургүй болгон Улаанбаатарт албан бус ядуусын суурьшил үүсгэж, нийгмийн амьдралын чанарыг алдагдуулсан явдал байв.
Ийм байдалтайгаар улс орон зах зээлийн эдийн засагт шилжлээ. Энэ үеэс Улаанбаатар, Дархан, Эрдэнэт хотуудын орон зайн архитектурыг хотын иргэд нь биш гадаад дотоодын хөрөнгийн зах зээл эзэмшигчид авч явах боллоо. Энэ нь эдийн засгийн хүчийг илтгэсэн компаниудын засаглал ноёрхож урьд хожид байгаагүй , бараг эздийн нэрээр нь нэрлэсэн, өвөрмөц хийцтэй, тансаг архитектуртай барилгуудыг техникийн хүчээр барьж босгох болсноор эрэн үеүдийн байшин барилгуудад хуучралт явагдаж, бүтээн байгуулалтын шинэ үе ирж байна.
Мөнгөтэй хэн бүхэн л үйл ажиллагаа нь дийлдэхгүй болж архитектургүй дурын барилгаа барих болов. Энэ бүгдийг хотын архитектурын нэгдсэн бодлогод цаг алдалгүй оруулах учиртай. Өнөөдөр хотуудын ялангуяа Улаанбаатар хотын орон зайн босоо хэвтээ тэнхлэгүүдийг зоригтой шинэчилж, төвлөрлийг задалж, зохиомол цэцэрлэг ландшафтын орон зайн архитектур бий болгож байна. Үүнтэй зэрэгцэн дээд удирдлагынхаа амыг хардаг архитекторууд эрс цөөрч хаанаа ямар байшин барихыг хүртэл заадаг тэр цаг үе түүх болон үлдэх үе рүүгээ орж байна уу даа гэж бодогдох боллоо.
Академич, Монгол Улсын Зөвлөх Архитектор Д.Хайсамбуу
Богдын засгийн газраас Их хүрээний “ГАНДАН ТЭГЧИЛЭН” хийдийн орон зайд 1911-1913 онд улс орны тусгаар тогтнолын билэгдэл болгон Монгол гэрийн эзэлхүүнд тулгуурласан “МЭГЖИД ЖАНРАЙСАГ” сүм босгосон. Энэ сүм нь Хятад-Түвд хийцийн байгууламж бөгөөд Хятад-Түвд уран барилгын хоёр өөр хийц өөрөөр хэлбэл Түвд барилгын сүрлэг том цагаан суурин дээр Хятад суварган оройтой хөнгөн хээнцэр модон дээвэр хийсэн архитектуртай сүмийн төлөөлөл юм. Сүмийн архитектур, уран сайхны хэлбэр дүрс, зохиомжийн даац нь бүхэл бүтэн нэгэн зууны туршид шинэчлэн байгуулагдаж ирсэн Улаанбаатар хотын нутаг дэвсгэр орон зайн системд үнэ цэнээ алдалгүй тогтвортой хадгалагдан үлдэж өнөөдрийг хүртэл үндэсний архитектурын нэгэн өв гэх үүрэг гүйцэтгэсээр байна. Үүнийг XX зууны туршид Монгол хүний архитектур – хот байгуулалтын сэтгэлгээний хөгжилд хоногшиж үлдсэн том амжилт гэж үзэх учиртай. .
Монголчууд сүм хийд, хүрээ суурины байршил архитектурын хэлбэр дүрийг сонгохдоо нүүр талыг өмнө зүг рүү, салхины дагуу харуулан нарны гэрлийн хэмжээ, тусгалтын зам, орон зайн зохицолтой нь уялдуулан тогтоодог байжээ. Ингэснээр сүм хийдийн гадаад дотоод орон зайн зохицлыг яруу тод, өв тэгш, ер бусын болгож ялангуяа дотор нь байгаа алтадсан бурхдын дүрийг өнгөлөг жавхаатай харагдуулдаг. Архитектурын энэ дүрслэлийг пластик дүр хэлбэрийг илтгэсэн уран зургийн хэллэг, өнгө гэрэл сүүдрийн ялгарлыг чадмаг илтгэж зохицуулсан архитектурын шийдэл гэж үзнэ.
Буддын шашин ноёрхож байсан үеийн монгол архитектурын уран барилгын хийц бүтээц, арга барилын зонхилон үзэх онцлог нь: а). Монгол гэр барих арга ухаан хүрээ хийд барихад үндэслэл уламжлал болсон. б). Гэрийн хийц, хэсэглэлийг суурьшмал аж амьдралд тохирсон орон байрны хэв шинж, хэлбэр төрхийг бий болгоход зохицуулах болсон. в). Гэр дуганууд, гэрийн хийц маягаас санаа авч мод, тоосго, чулуугаар барьсан төрөл бүрийн барилга хүрээ хийдүүд бий болсон. г). Гэрийг шалтай болгож унь, тооно, хана, эсгийний оронд банзан дээвэр, модон буюу тоосгон, бетонон хана хийх болсон. д). Гэр барилгын овор хэмжээ, тойрог томорсонтой уялдаж оройд нь тооновчин мод, тулгуур багана зэрэг нэмэлт хийц хийх болсон е). Гэрийн дугариг хэлбэр аажимдаа өөрчлөгдөж олон талтай болон дөрвөлжин болж, орой нь бөмбөгөр асар маягтай. ж) Хожим нийгмийн үйлдвэрлэл үйлчилгээний зориулалттай дэлгүүр хоршоо зэрэг барилга байшингууд олноор баригджээ. Энэ мэтээр бүтээн байгуулалт үргэлжилсээр фёодалын улс төр, эдийн засгийн бүх хэвшлийг устгаж, ардын ардчилсан төр улсыг байгуулах зорилтыг хэрэгжүүлэх 1921-1940 онтой учирсан. Энэ хугацаанд Монгол улсыг Бүгд Найрамдах Монгол Ард Улс хэмээн нэрлэж, Улсын нийслэлийг Улаанбаатар гэж нэрийдэн эдэлбэр газрыг нь 104 га байхаар тогтов. Мөн Хиагт, Ховд, Улиастай зэрэг суурингуудыг монгол улсын хот болгож, томоохон 115 хүрээ сууринд аймаг сумын засаг захиргаа соёлын асуудлыг төвлөрүүлэх тогтоол гаргажээ. Энэ нь суурин соёл иргэншлийн нэг хэлбэр хот суурин барьж байгуулах үзэл баримтлалын анхны хууль эрх зүйн баримт бичиг болсон юм.
Үүний үр дүнд: Хот суурины барилгажилтыг улам бүр нягтруулж нутаг дэвсгэрийн ашиглалтыг сайжруулах, хүн ам олноор суурьшиж засаг захиргаа, соёл боловсрол, эмнэлгийн барилга байгууламжууд баригдсан. Дэлхийн хотжилтын түүхэнд гарсан онолын үзэл баримтлал ЗХУ-ын архитектур, хот байгуулалт, хот төлөвлөлтийн үндэсний норм дүрмийн түвшинд шууд нөлөөлж тэр нь эцэстээ 1925 онд монголд хэрэгжиж эхэллээ. ЗХУ-ын архитектур хот байгуулалтын норм дүрмээр дамжин монголын хот суурин, архитектурын хэв маяг орон зайн зохиомжид тусгалаа олсон түүхтэй. Ингэснээр монголын хот суурины архитектур орон зайн зохиомж дараах тогтолцоог олсон.
Нэгд: Хот суурины нутаг дэвсгэрийн нягтралыг нэмэгдүүлж, “цомхон орон зайд барилгажуулах явдал юм.
“ТӨВЛӨРСӨН СИСТЕМ”- Манай орны тухайд Мандал говь, Даланзадгад, Баянхонгор, Улаамгом, Өлгий, Зуун мод, Алтай хотууд энэ зохиомжид тохирно.
Хоёрт: Хотын дундуур урссан гол мөрөн болон төмөр зам, авто зам дагуулан сунгаж барилгажуулах.
“ШУГАМАН СИСТЕМ”- Арвай хээр, Цэцэрлэг, Сүхбаатар, Улаанбаатар хотууд энэ зохиомжид хамаарна.
Гуравт. Хот байгуулалтын “ТӨВЛӨРСӨН БОЛОН ШУГАМАН” системүүдийн огтлолцол, үйлчилгээгээр үүссэн “ЦАЦРАГ” систем. Энэ төлөвлөлтөд Улиастай, Баруун урт, Мөрөн, Баянхонгор, Дархан, Чингис, Сайншанд, Булган хотууд хамаарна. Үүнтэй уялдаж Ардын засгийн газраас 1926 онд барилгын хоршоо байгуулж, харьяанд нь зураг төслийн групп, гар бааюу бүхий тоосгоны дөрвөн завод, шохой шатаах хэд хэдэн бааюу, бас альбастрын үйлдвэрүүдийг хамруулсан байдаг. Энэ үетэй давхцан монгол улсын нийгэм эдийн засгийн хөгжлийн программуудын хүрээнд улс орныг үйлдвэржүүлэх бодлогыг хэрэгжүүлэх ажил ид өрнөж Цэнгэлдэх хүрээлэн, Хараагийн спирт завод зэрэг 30-аад байгууламжуудыг барьсан. Ийнхүү монголын орчин үеийн архитектур, хот байгуулалтын их бүтээн байгуулалтын түүх эхлэн, дэлхийн архитектурын түүхнээ гарсан модерн конструктивизмын урсгалын нөлөөнд орж Төв банк, Дотоодыг хамгаалах яам, Кино үйлдвэрийн барилга, Аж үйлдвэрийн комбинат, Төв цахилгаан станц, Хөдөө аж ахуйн яам, Радиогийн хэрэг эрхлэх хороо зэрэг өөр хоорондоо зохицоогүй эрс тэс ялгаатай элементүүдээс тогтсон барилга байгууламжууд баригдаж эхэлсэн. Ийм замаар социалист системийн хот суурины барилгажилтын эхлэл тавигджээ. Үүнийг дагаад үндэсний аж үйлдвэрийн суурь тавигдсанаар ажилчин анги үүсч, тэдний нийгмийн асуудлыг шийдэх зайлшгүй зорилт гарч ирсэн. Гэтэл энэ үетэй давхцан ЗХУКН-аас “Шинэ эргэлтийн бодлого” гэгчийг санаачлан хэрэгжүүлж эхэлснээр лам нараа тойрон бүсэлж, устгаад зогсоогүй үүний хамгийн ноцтой үр дагавар нь үндэсний уран барилгын сорууд нь болсон 700 гаруй томоохон сүм хийдийг устгаж хэзээ ч нөхөшгүй үндэстний эмгэнэлт түүх болон үлдсэн. Устгагдсан барилгууд нь улс орны нийгэм улс төрийн байгуулалт, үзэл суртал, ард олны шашин шүтлэг, аж амьдрал, ёс заншил, соёлын өв уламжлалыг шингээсэн мод чулуу, тоосгоор барьж босгосон хийц бүтээц, архитектуртай дөрвөлжин, дугуй олон талт хэлбэрийн тансаг сүм дуган, шилтгээн, хийдийн байгууламжууд байжээ.
Хэлмэгдэлтэй залгаад монгол архитектур социалист хувьсгалын шатанд шилжсэн 1940-1960 оны үетэй учирсан. МАХН-ын Х хурал 1940 онд хуралдаж, Үндэсний цөөнхийн эрх ашиг, нутаг дэвсгэрийн зохистой байдлыг харгалзан Баян-Өлгий, Баянхонгор, Дундговь, Сүхбаатар, аймгуудыг байгуулсан. БНМАУ-ын тусгаар тогтнолыг 1945 онд олон улсын түвшинд баталгаажуулж, 1950 иад оноос нэгдэлжих хөдөлгөөний үр дүнд нүүдлийн мал аж ахуй эрхэлж байсан хүн амын нилээд хэсэг нь хот, жижиг сум суурин газарт тогтвортой суурьших болсон түүхт үе юм. Энэ хүрээнд Булган, Хөвсгөл, Архангай, Өвөрхангай, Завхан, Хэнтий, Ховд, Дорнод аймгуудад хүнсний үйлдвэрийн комбинат байгуулагдаж орон нутагт ХАА-н үйлдвэрлэлийн социалист сектор үүсэж тогтжээ. Үүнийг дагасан суурин соёл иргэншлийн системтэй хот маягийн суурингийн анхдагч нэгж болох сум, нэгдэл, сангийн аж ахуйн төвүүд бий болжээ.
1940-өөд оны дундаас Улаанбаатар хотын Ерөнхий төлөвлөгөөг боловсруулсан байна. Энэ ажилд монголын ууган архитектор Б.Чимэд оролцож, 1950-иад оны эхнээс хэрэгжүүлэх ажлыг нь удирдсан гэж үздэг. Тэрээр талбайн орон зайг бүхэлд нь Монгол уламжлалаа баримтлан нар ивээсэн өмнө зүг Богд уул талруу салхиных нь дор нээлттэй орхиж Богд уулын ногоон бүс, Засгийн газрын ордон, Бунхант индэр, Сүхбаатарын хөшөө бусад сонгодог архитектурын барилга байгууламжууд оролцсон амралт, зугаалгын орчин үүсгэсэн хотын төвийн орон зайн бичил уур амьсгалыг зохицуулан өөрчлөх “ЛАНДШАФТЫН АРХИТЕКТУР”-ын иж бүрэн цогцолбор байхаар санал дэвшүүлсэн гэдэг. Үүнтэй зэрэгцэн Чингисийн талбайн /хуучин Д. Сүхбаатарын талбай/ орон зайн архитектурыг зөв бүтэцтэй шийдэхийн тулд Маршал Х.Чойбалсангийн даалгавраар судлаачид Парисын зөвшилцлийн 250х250 метрийн талбайнаас (Конкорд) санаа авч Сүхбаатарын талбайг 250х250 метрийн хэмжээтэй байхаар санал өгчээ. Энэ ёсоор Талбайн хойморт голлуулан Засгийн газрын ордны барилгыг Д.Сүхбаатар, Х.Чойбалсан нарын бунханы хамт байрлуулж талбайн төв хэсэгт Сүхбаатарын хөшөөг барихаар тооцож, баруун талд нь Үйлдвэрчний эвлэлийн байшинтай зэрэгцүүлэн Алтай зочид буудал, Элдэв-Очирын нэрэмжит кино театр, баруун урд нь Драмын театр, зүүн хойд талд нь МУИСургууль, зүүн талаар нь Хэвлэх үйлдвэртэй зэрэгцүүлэн Улсын төв театр (Г.Козал Герман,архи), зүүн урд талд нь Гадаад явдлын яамны барилгуудыг барихаар төлөвлөжээ.
Монголын орчин үеийн архитектур ийнхүү хөгжил дэвшлийг олж явсаар Монгол улс НҮБ, ЭЗХТЗ-д гишүүнээр элсэж, социалист системийн хот суурин үүсч хөгжсөн 1960-1990 он буюу шинэ эргэлтийн бодлогын үетэй учирсан. Хот байгуулалт архитектурын хөгжилд 1960 оноос хойш гарсан нэг том амжилт бол хотжилт юм. Энэ үе нь ЗХУ-д боловсруулсан Улаанбаатар хотын I, II, III Ерөнхий төлөвлөгөөг хэрэгжүүлэх он жилүүд байлаа. Энэ хүрээнд Энхтайвны гудамж түүнийг тодотгосон 40-50 мянгатын орон сууцны хороолол мөн Улаанбаатар хотын орон сууцны 120, 220 мянгатын хорооллууд, хожуухан орон сууцны II, XV, XIX, XVI, IV, V, X, XI, XIII, VI хорооллуудыг барьж ашиглалтад оруулжээ. Хорооллуудын барилга бүрийн архитектурын хоорондын харьцаа, эгнээний хэмнэл, фасадын гоо зүйн элементүүд болох лодж, такт, эркер, сэхээвч хэрэглэсэн материал, өнгө, гадаргуугийн бүтэц зэргийг тооцож барьсан нь өнөөдрийн хотын орон зайн архитектур, хотын төрхийн харагдах байдалд тодорхой нөлөө үзүүлж байгааг ч үгүйсгэх аргагүй. Энэ үед архитектур орон зайн зарчим нь адилхан 5-9 давхар барилгатай орон сууцны иж бүрэн 13 хороолол Дархан, Чойбалсан хотуудад бас баригджээ.
Улаанбаатар, Дархан, Эрдэнэт хотуудын орон зайн төлөвлөлтиийн өөр нэг онцлог нь Зайсан дахь Зөвлөлтийн дайчдын хөшөө, Лениний музей, Идэр техникчдийн ордон, Залуучуудын соёлын төв, МҮЭ-ийн соёлын төв, Хувьсгалчдын музейн цогцолбор, Соёлын төв өргөө, Гэрлэх ёслолын ордон, Хүүхдийн төв цэцэрлэгт хүрээлэн, Зөвлөлтийн шинжлэх ухаан, техникийн ордон, Дархан хотын залуу техникчидийн ордон, Драммын театр, Төмөр замын вокзал, Эрдэнэт хотын дугуй ресторан зэрэг барилга байгууламжийг хотын зангилаа цэгүүдэд оноож байршуулсан нь тухайлсан орон зайн архитектурын сонирхолтой өвөрмөц шийдэл болжээ. Энэ хугацаанд архитектурт сөрөг үр дагавар авчирсан нэг асуудал бол 1960-аад оны дунд үеэс орон нутгийн байгаль цаг уур, хүний гоо зүйн эрэлт хүсэлтийг харгалзахгүйгээр хот суурин газрыг нэг хэв загварын зураг төслөөр эрчимтэй барилгажуулсан. Ингэснээр архитектурын уран сайхны зохиомж нь уйтгартай байдалд орж орон сууц, олон нийтийн барилгуудын дүр төрх, архитектур ердийн энгийн “ХАЙРЦГАН” архитектурын хэлбэрт орсон нэгэн алдаатай түүх эхэлдэг. Гэхдээ энэ үеийг социалист улсын хөгжлийг хурдасгасан сүр хүчийг илтгэх хотууд өргөжиж, хотын орон зайн архитектурыг тодорхой геометрийн дүрс бүхий эмх цэгцтэй нэгдсэн дүр төрхтэй болгосон гэж үздэг. Өөр нэг асуудал нь хот төвлөрөлийн алдаатай бодлогоос үйлдвэр аж ахуйн бүх л объектуудыг зөвхөн Улаанбаатар хотод төвлөрүүлэх салбарын бодлого хүчтэй явагдаж хүн ам Улаанбаатар хот руу дайжин цувж, хөдөөг хоосруулсан. Энэ нь хот хөдөөгийн хөгжлийн ялгааг ойртуулах биш бүр холдуулж орон нутгийн хот сууринг архитектургүй болгон Улаанбаатарт албан бус ядуусын суурьшил үүсгэж, нийгмийн амьдралын чанарыг алдагдуулсан явдал байв.
Ийм байдалтайгаар улс орон зах зээлийн эдийн засагт шилжлээ. Энэ үеэс Улаанбаатар, Дархан, Эрдэнэт хотуудын орон зайн архитектурыг хотын иргэд нь биш гадаад дотоодын хөрөнгийн зах зээл эзэмшигчид авч явах боллоо. Энэ нь эдийн засгийн хүчийг илтгэсэн компаниудын засаглал ноёрхож урьд хожид байгаагүй , бараг эздийн нэрээр нь нэрлэсэн, өвөрмөц хийцтэй, тансаг архитектуртай барилгуудыг техникийн хүчээр барьж босгох болсноор эрэн үеүдийн байшин барилгуудад хуучралт явагдаж, бүтээн байгуулалтын шинэ үе ирж байна.
Мөнгөтэй хэн бүхэн л үйл ажиллагаа нь дийлдэхгүй болж архитектургүй дурын барилгаа барих болов. Энэ бүгдийг хотын архитектурын нэгдсэн бодлогод цаг алдалгүй оруулах учиртай. Өнөөдөр хотуудын ялангуяа Улаанбаатар хотын орон зайн босоо хэвтээ тэнхлэгүүдийг зоригтой шинэчилж, төвлөрлийг задалж, зохиомол цэцэрлэг ландшафтын орон зайн архитектур бий болгож байна. Үүнтэй зэрэгцэн дээд удирдлагынхаа амыг хардаг архитекторууд эрс цөөрч хаанаа ямар байшин барихыг хүртэл заадаг тэр цаг үе түүх болон үлдэх үе рүүгээ орж байна уу даа гэж бодогдох боллоо.
Академич, Монгол Улсын Зөвлөх Архитектор Д.Хайсамбуу