Хотжилт гэдэг нь хүн ам олноор цуглан суурьших үзэгдэл юм. Нэгэнт хүн үй олноороо төвлөрөн суурьших бол тэр нь өсөн үржих мөн тэрхүү хотод гаднаас шилжин ирэгсэд нэмэгдэн суурьших зэргээс хүн амын өсөлт ямагт өсөх прогрессоор явагдана. Тэр хэмжээгээр орон сууц, амьдрах байр , амьдрах арга нь болох үйлдвэр, худалдаа, ахуй үйлчилгээ, эмнэлэг, сургууль, харилцаа холбоо, эрчим хүч, тээвэр, дэд бүтэц, засаг захиргаа гээд хүний амьдралын зайлшгүй хэрэгцээ шаардлагаар хотын барилга бүтээн байгуулалт бас л өнөөх прогрессоор явагдана. Гэтэл тэр өсөлтийг хязгаарлах хүчин зүйл нь байгалийн нөөц боломж буюу газар. Ундны усны хангамжаас эхлэн авч үзнэ.
         Монголын малчин өрхийн хот айл шиг дуртай цагтаа нутаг сэлгэн нүүж болдоггүй. Хотжилт гэдэг суурьшсан газраа олон зууныг элээж улмаар “Мөнх” суурьшил болдог. Иймээс аливаа томоохон хотын оршин тогтнол нь хүн амын үе улиран эрүүл аюулгүй орчинд тав тухтай амьдрах боломжийг нь үндэслэл болгож маш их алсыг харсан, хот төлөвлөлтийг онцгой ухаалаг, оновчтой хувилбараар бодож, боловсруулан сонгож түүнийгээ ямагт хатуу мөрдлөг болгож хэрэгжүүлснээр тухайн хотын хүн ам өнө удаан хугацаанд амьдрах нөхцөл боломжийг бүрдүүлдэг байна. Энэ нь аль ч хотод мөрддөг “амьдралын хууль” ажээ.
       Гэтэл үүнийг мөрдөөгүйн уршиг юунд хүргэдгийг өнөөгийн Улаанбаатар хот маань “Бодит тод жишээ” болж байна. Үнэндээ дөнгөж 1921 оноос л хотжих эхлэл тавигдсан гэгдэх Улаанбаатарын маань хөгжлийг 90 гаруйхан жил гэдэг дэлхийн улс орнуудын олон зууны настай, олон сая хүн амтай буурал хотуудын дэргэд дэндүү залуу бас харьцангуй цөөхөн хүн амтай боловч өнөөгийн утаа, түгжрэл, орчингийн тохижилтгүй, барилга байшингийн дэндүү шигүү чигжсэн шаваас, ундны ус, эрчим хүчний хомсдол гээд над захын олон бэрхшээл зовлонгоо халаглан тоочиж, бухимдан бужигналдаж байгаа билээ.
       Тиймээ, энэ алдаагаа нэгэнт мэдэрч амсаж байгаа болохоор цааш залруулах ажилдаа цаг алдалмааргүй. Одоо Нийслэлийн дахин төлөвлөлт, хаяа, дагуул хотуудын ирээдүйг оновчтой тооцож, харсан төлөвлөлт болоод аймгийн төвийн ойр хэтийн төлөвлөлт /үүнд сум сууринг орхихгүй байх/ -ийг ч зөв, оновчтой шийдэж, түүнийгээ хууль болгож мөрдмөөр байна. Ер нь газрыг хувьд өмчлүүлсний хариуд хотын нийтийн болоод ирээдүй хойчийн эрх ашигт харшлахуйц байдлаар газраа хэт өндөр үнэлэхийн тухайд болон ер нь Улаанбаатар хотын оршин байх онцлог, хүн амын аюулгүй орчинг хангах үүднээс хотын иргэдийн эрх бас хүлээх үүрэгтэй холбогдсон гэх мэт Улаанбаатарын зарим асуудлаар “Хотынхоо хууль”-тай ч болмоор.
       Улс дотроо муж, хот нь өөрийн хуультай байгаа жишээ, туршлага гадаад орнуудад зөндөө л байгаа шүү дээ. Ингээд Нийслэл хот хот нь 1921 онд анхны сууриа тавиад өнөөдөр уг хот ямар байдалд байгаа нэгэн сайхан жишээ дурдая.
 

      Австрали улс 22,7 сая хүн амтай, тив эзэлсэн том улс билээ. Австрали нь 6 том муж улс байгаад 1901 онд нэгдэн нэг улс болж, Нийслэл хотоор Сэдней, Мельбурн эсвэл цоо шинэ  газар сонгох эсэх талаар улс нийтээрээ санал, маргаан мэтгэлцээн явуулсны эцэст далайн боомт хотууд нь хүссэн хүсээгүй хөгжиж дэвжинэ, хүн ам хэт өссөн, хөдөлгөөн ихтэй байна гэж үзээд эх газартаа хамгийн ирээдүйтэй оновчтой байрлалд унаган байгалийг нь үл эвдэн хөндөх газрыг сонгох нь зөв гэдэг дээр санал нэгдэн 1911 онд Канперраг Нийслэлээр зарлаж, 1911.04.30-нд “Канперра хотын ерөнхий төлөвлөгөөний төсөл боловсруулах тендер”-ийг олон улсын хэмжээнд зарлажээ. Ингээд 137 төсөл ирснийг 1912 оны сүүлчээр дүгнэж, 46 нь шаардлага хангана гэж үзээд
тэдгээрээс дахин шалгаруулалт явуулж 4-ийг нь шилдэг гэж үзэн парламентаар авч хэлэлцээд Америкийн архитекторч Lake Burley Griffin-ний төсөл шалгарчээ. Бусдыг нь Европын уламжлалт загварыг ямар нэгэн хэмжээгээр тусгасан байна. Харин архитекторч  Lake Burley Griffin-ний төсөл нь Австралийн уугуул ард түмний зан үйл, Австрали тивийн давтагдашгүй онцлог, Австрали улсын ирээдүйн өвөрмөц хөгжил дэвшилтэй уялдуулан олон бэлгэдлийг бодож сэтгэсэн төсөл болж гэж үзжээ. Ингээд 1912 онд батлагдсан Ерөнхий төлөвлөгөөгөөр өнөөдрийн Австрали улсын нийслэл Канперра хот 100 гаруй жилтэйгээ золгож байгаа бөгөөд хүн амын хэт төвлөрөлгүй ой мод, ногоон байгууламж дунд амралт сувиллын нэгэн гоёмсог хот гэмээр ажээ.
        Канперра хот 430 гаруй км² талбайд оршино. 400-гаад мянган хүн амтай. Оршин суугчдын сууц нь нөгөө л мод, бут, цэцгэн дунд гол төлөв дан барилга /хаус/ байх бөгөөд ойролцоо өндөрлөг, битүү мод хучсан уулын оройгоос уран зургийг дэлгэц шиг харж болно. Энэ хотод чимээ шуугиан түгжрэл гэж үгүй. Хотын захын модонд Кенгеру бэлчиж, зүйл зүйлийн шувууг ч харж болно.
        Хотын төв хэсэгт 1960-1964 онд байгуулсан / хуурай газар/ үзэсгэлэнт нуурын урт 11 км, өргөн нь 1,2 км, 4-18 м гүнтэй бөгөөд моторт завиуд сүлжиж, буланд нь шувууд чуулж, эргээр нь хүмүүс амарч зугаалж байх юм.  Энэ нуурыг хотын Ерөнхий төлөвлөгөөний төсөл зохиогч архитекторчийн нэрээр Burley Griffin гэж нэрлэжээ.
        1988 онд ашиглалтанд орсон шинэ парламентийн ордныг бас энэ архитекторчийн санал болгож байсан төслөөр барьжээ. Архитекторч Lake Burley Griffin 1876-1937 онд амьдарч байв.  Өнгөрсөн 100 жилд Канперра хот хөгжин цэцэглэхдээ байгаль орчноо сүйтгэлгүй, хэт төвлөрөл бий болгоогүй, анхны төслөө хууль болгон мөрдөж өнөөдрийг хүрчээ.

Парламентийн хуучин ордны хурлын танхим

       Манай улсын нийслэл хот болон аймгуудын төвийн шинэчилсэн ерөнхий төлөвлөгөө боловсруулж байгаа үед туршлага болгон авмаар санагдсан. 1988 онд парламентын шинэ ордон ашиглалтанд ороход 1937 онд баригдсан хуучин парламентын ордноо яг хэвээр нь үлдээж, тордон гоёж, музей болгон, парламентын цэцэрлэгээ ч нийтийн амралтын нэгэн чөлөөт бүс болгожээ.
      Парламентын шинэ ордон нь бөмбөрцгийг билэгдсэн дугариг талбайд байрлана. Тэгш өнцөгт гурвалжны хэлбэртэй талбайн оройд байршилтай  ордны үүднээс харахад тэрхүү гурвалжин талбайд үндэсний гэсэн тодотголтой Үндэсний номын сан, Үндэсний Их сургууль, Парламентын хуучин ордон, Үндэсний музей гэх мэт байрласан. Хотын төвийн нэгдүгээр тойргууд / цагирагт/ эх нутгийн, хоёрдугаар тойргууд үндэсний ард түмний, гуравдугаар тойргууд Эзэнт гүрэн /Их Британий/, дөрөвдүгээр тойргууд хамтын нөхөрлөлийн гэсэн бэлэгдэл агуулгыг тусгасан гэнэ. 

      Парламентын шинэ ордонд орж улсын төсөв хэлэлцэж буй байдлыг ард иргэд ажиглах суудлаас харахад Ерөнхий Сайд Тонни Аббот үг хэлсний дараа төсөв, санхүү, эдийн засгийн асуудал хариуцсан сайд илтгэл тавихад сөрөг хүчний гишүүд нүүр тулсан хамгийн урд эгнээнд суулгасан харагдана. Зөвшөөрөөгүй зүйл дээр нэгэн зэрэг чангаар дуугарч, эсэргүүцлээ илэрхийлж байв. Хурал ажиглагчдын суудал нь хуралдагчдаас дээгүүр эгнээнд байрласан нь төр, ард түмнийхээ доор байх ёстойг агуулсан утгатай гэнэ.

Монгол Улсын зөвлөх инженер, яруу найрагч Ч.Баатарсүрэн