-Энэ оны эхний хагасын байдлаар эдийн засгийн нөхцөл байдал өмнөхөөсөө муудсан уу үгүй юу гэдгийг эхлээд Засгийн газрын холбогдох хүмүүсээс асуух ёстой байх. Чухам эдийн засгийн аль үзүүлэлт нь муудаад байна вэ гэдгийг инфляци өссөн талаас нь аваад үзье л дээ. Инфляци өмнөх жилийн зургадугаар сартай харьцуулахад өссөн байна. Одоо 14.6 хувьд хүрсэн. Энэ бол үнэхээр гамшгийн тоо. Төгрөгийн худалдан авах чадварыг өмнөх жилтэй харьцуулахад 14.6 хувиар унасан гэсэн үг. Инфляци ийм өндөр тоонд хүрэхээр юу болдгийг тайлбарлаж өгье. Жилийн өмнө олсон хэдэн төгрөгөө банкинд 12 хувийн хүүтэй хадгалуулсан хүний мөнгөний худалдан авах чадвар 2.6 хувиар буурч байгаа юм. Тухайн хадгаламж эзэмшигч орон сууц худалдаж авах гээд мөнгөө хуримтлуулж байсан бол мөрөөдөл нь улам алсарч байна гэсэн үг. Инфляцийг бид татвар гэж ярьдаг. ХАОАТ, ААНОАТ, НӨАТ-ын зэрэг шууд заасан татвараас өөр, нуугдмал татвар. Инфляциар татвар авна гэдэг хамгийн шударга бус. Өөрөөр хэлбэл, инфляцид өртдөг хүмүүс нь бага, дунд орлоготой байдаг. Өндөр орлоготой хүмүүстэй харьцуулахад тэд орлогынхоо дийлэнх хэсгийг хэрэглээндээ зарцуулдаг. Тэгэхээр энэ хүмүүс дээр дурьдсан татварууд дээр нэмээд инфляцийн татварыг давхар төлж байна гэсэн үг. Харин өндөр орлоготойчууд үүнд өртөх нь бага. Үүнээс улбаалаад шударга бус татвар гарч ирж байгаа юм. Баячууд бага, ядуус өндөр төлдөг зүйлийг инфляцийн татвар гэдэг. 

 

Банкны эх үүсвэр хадгаламжаас бүрдэнэ. Инфляциас давсан хадгаламжийн хүүтэй байвал хүмүүс банкинд мөнгөө хадгалуулна. Өмнөх жилийн банкны жилийн хадгаламжийн хүү 12 хувь байсан. Жилийн дараа инфляци 14.6 хувь гэдэг бол хадгаламжийн хүүнээс давсан үзүүлэлт болоод байна. Иргэдийг байнга хуураад байх боломжгүй. Хүмүүс мөнгөө банкинд хадгалуулснаас үүнийг худалдаад авсан нь дээр юм байна. Түүнийгээ эргээд худалдвал илүү ашиг олох нь гэсэн ойлголттой болно. Уг нь хүмүүс хэрэглээнээс илүү гарсан мөнгийг банкинд хадгалуулж, түүнийг нь банк эх үүсвэр болгон ашиглаж, иргэдэд зээл олгодог байх хэрэгтэй. 

 

 

-Зээлээр иргэд бизнес эрхэлнэ. Монголд зээлийн хүү дэлхийн улсуудтай харьцуулахад маш өндөр. Үндсэндээ Зимбаев, Мали, Малаев зэрэг улсад бизнес байтугай хүмүүс нь нэгэндээ мөнгө зээлчихээд буцаад авах нь халаг болдог газруудтай манайх  адил зээлийн хүүтэй. Ийм орчинд бизнес хөгжих ямар ч боломжгүй. Аливаа бизнес 20-30 хувийн өгөөжтэй байж зээлээ төлдөг. Харин ийм ашигтай бизнес дэлхийн орнуудад маш ховор. Хууль бус дамын наймаануудад тийм өндөр хүү байдаг байх. Жирийн бизнес бол 12-15 орчим хувийн өгөөжтэй. Тэгэхээр банкнаас жилийн 20-30 хувийн хүүтэй зээл аваад бизнес явуулах үнэхээр хүнд. Инфляци өндөр байгаа үед хадгаламжийн хүүг өндөр байлгах ёстой. Гэтэл арилжааны банкууд ашиг олох ёстой болдог. Бусдаас татсан хадгаламжийн орлого дээрээ өөрсдийнхөө ашгийг шингээгээд зээл гаргаж байна. 

 

 

-Эерэг үзүүлэлт авч үзье л дээ. ДНБ-ий өсөлт. Маш өндөр, хоёр оронтой тоогоор өсдөг. Хоёр оронтой ДНБ-ий өсөлттэй улс дэлхийд байхгүй. Энэ тооноос харахад, Монгол Улс маш хурдацтай өсч буй мэт харагдана. Тэр өсөлт уул уурхайгаас үүдэлтэй юм. Уул уурхай тухайн эдийн засаг дахь бусад салбаруудтайгаа төдийлэн уялддаггүй. Үндсэндээ тоног төхөөрөмж, ажиллах хүчээ гаднаас оруулж ирээд бүтээгдэхүүнээ гадагшаа гаргадаг салбар. Тухайн эдийн засагт үлдэж буй хаялга өгөөж нь маш бага. Гэтэл одоо Монгол Улсын хамгийн том салбар болчихсон. Ажиллах хүчийг төдийлэн ихээр авч ажиллуулдаггүй хэрнээ манай эдийн засгийг хуурамчаар өсгөөд байдаг. ДНБ-ий өсөлтийг эдийн засгийнхаа өсөлт, хөгжлийн хэмжүүр болгох нь манайх шиг уул уурхайд тулгуурласан эдийн засагтай оронд учир дутагдалтай. Магадгүй аж үйлдвэр хөгжсөн АНУ, Канад зэрэг оронд байж болох. Өөр нэг зүйл хэлье. Манай хөрөнгийн биржэд бүртгэлтэй аж ахуйн нэгжүүдийн нийт зах зээлийн үнэлгээг нийт хувьцааных нь тоогоор үржүүлсэнтэй тэнцэнэ. Өөрөөр хэлбэл, 2011 онд энэ тоо таван их наяд төгрөг хүрсэн. Харин өнөөдөр хоёр их наядад хүрэхтэй үгүйтэй. Манайхан үзэл санааны ухралт хийчихээд байна. Эдийн засгийг төр эсвэл хувийн хэвшил хөгжүүлдэг юм уу гэдэг нь суурь асуудал. Төр хөгжүүлдэг гэдэг ойлголт социализмын үед байсан. Нийт ДНБ-ий 60-аад хувийг төр төвлөрүүлж зарцуулдаг байсан. Энэ тоо одоо 40-50 хувь болоод байна. Тэгэхээр эргээд социализм  руугаа явж байна. Төр эдийн засагт оролцоод эхлэхээр маш их гажуудал үүсдэг. 

 

 

-Гажуудал богино хугацаанд харагдахгүй байж болно. Урт хугацаанд гажуудлыг засах ямар ч аргагүй  гэдгийг социалист байсан улсын хувьд манайхан мэдэх ёстой. “Үнэ тогтворжуулах хөтөлбөр” хэрэгжүүлснээр өргөн хэрэглээний бараа бүтээгдэхүүний үнэд хэрхэн нөлөөлсөн бэ гэдэг судалгаа өнөөдөр алга. Өчнөөн тэрбум төгрөг зарцуулаад байхад махны үнэ тогтворжоод байгаа юм уу, үгүй юу гэдэг нь тодорхойгүй. Нэг кг үхрийн мах Монголд 10 мянган төгрөг байгаа нь Их Британийнхаас үнэтэй байна. Тэгэхээр “Үнэ тогтворжуулах хөтөлбөр” үр дүнгүй юм бол яагаад ийм их хэмжээний мөнгийг зарцуулаад байгаа юм. Энэ мөнгө татварынх ч бус олон улсын зах зээл дээр бонд гаргаад олсон зүйл шүү дээ. Энд орон сууцжуулах хөтөлбөрийг дурьдахгүй өнгөрч болохгүй. Хоёр их наяд төгрөг.  

 

 

 

-Монголбанк сүүлийн үед өөрийнх нь үндсэн үүрэг бус уламжлалт биш зүйлд анхаарал хандуулаад байна. Барилгын салбарыг дэмждэг Төвбанк байдаг гэж би өмнө нь сонсч байсангүй. Эдийн засгийнхаа нэг салбарыг сонгож аваад дэмжсэнийг ойлгоогүй. Тэр салбар маш том “арын хаалга”-тай байна гэсэн үг. Ганцхан салбарыг дэмжээд байхаар эдийн засагт гажуудал үүснэ. Монголын эдийн засагт байгаа нөөц бололцоо дэмжигдэж байгаа салбар руу чиглэгдэх ёстой болно. Үүнийг дагаад бусад салбар уналтад орно. Дэмжиж буй салбар нь үр өгөөжтэй бол хамаа алга. Гэтэл эдийн засгийн үржүүлэгчийн нөлөө байхгүй салбар шүү дээ. Иргэд маш үнэтэй орон сууцанд амьдарлаа гээд нийт эдийн засгийг яаж хөгжүүлэх юм. Тэгэхээр энэ үхмэл хөрөнгө болох нь. Монгол үндэстэн бүх хөрөнгөө үхмэл болгоод орлого авчирдаггүй болгочихээр яах юм. Хөрөнгө мөнгө чинь хязгаарлагдмал зүйл. Ийм байхад эдийн засаг цааш яаж хөгжих  юм. Үүнийг засахын тулд төр үнийн гажуудалд оролцдогоо болих хэрэгтэй. Эрт болих тусмаа сайн. Одоо бид үүнийхээ горыг амсаагүй байна. Үүнээс ч илүү хэцүү хүндийг амсана. Эртхэн зогсоовол бидний үзэх гамшиг хөнгөрөх талтай. 

 

 

-Хатуу бодлого гэхээр хүүгийнхээ хувийг өсгөнө. Хүү аль хэдийнэ өндөр болсон. Эдийн засаг дахь хүүгийн түвшин гэж байдаг. Үүнийг өсгөвөл үнийн шуурганд тэсч үлдээд байгааг цөөхөн хэдэн бизнесийн байгууллага улам хүндэрнэ. Банкнаас зээл авахаа болино л гэсэн үг. Одоо Монголд бөөний болон жижиглэнгийн худалдаа, орон сууц, үл хөдлөх хөрөнгийн бизнес л үлдэж. Орон сууцны салбар тусгай татаастай явж байгаа. Зээлийн хүү нь найман хувь. Бусад зээлийн дундаж хүү нь 20 хувь. Тэгэхээр орон сууцныхаас бусад хүү харьцангуй өндөр болж байна. Үүний зөрүүг орон сууцнаас бусад салбар төлнө. Эдийн засагт үнэгүй хоол гэж байдаггүй. Ямар нэг гажуудал үүсгэж байгаа бол түүнийг хаа нэг газар хэн нэгэн төлнө, эсвэл төлж байгаа. Орон сууцныхаа зээлийг найман хувьд барьж байна. Одоо нийт зээлийнхээ хүүг өсгөчихлөө. Энэ байдал нь бизнесийн салбар мөхөхийн дохио шүү дээ. Бодлогын хүүг өсгөнө гэдэг Монгол Улс шиг гажуудсан эдийн засагтай орны хувьд маш мохоо хэрэгсэл. Иргэд өөрсдийнхөө орлогоос хэдэн арав дахин өндөр үнэтэй орон сууц худалдан авч байна. Олон улсад ийм жишиг байдаггүй. Тэнд аливаа өрх  бүх татвараа төлсний дараа моргейжийн зээлд хамрагдахад орлогынх нь 25 хувиас хэтрэх ёсгүй байдаг. Манайх энэ босгоо 35 хувь гээд тавьчихсан. Бусад улс 25 хувь гэдэг нь гашуун туршлага дээрээ үндэслэн гаргасан тоо. Харин манайх бусад орны эдийн засгийг бодоход уул уурхайгаас хэт их хамааралтай байна. Уул уурхайн компаниуд хүнд байдалд орвол ажилтнуудаа шууд халдаг. Монгол Улсын эрсдэлийн түвшинг харахын бол бодлогын хүүг нэмэхээсээ илүү салбар бүр рүү чиглэсэн бодлого хэрэгжүүлэх ёстой.

 

 

-Манайд орон сууцны үнэ бага зэрэг буурвал банк санхүүгийн салбараа татаж унагах аюултай болчихоод байна. Ипотекийн зээлийн нийт хуримтлалд үзүүлдэг нөлөө нь бусад хөрөнгүүдээс маш онцлогтой. Тухайн иргэн амьдарч байгаа байрныхаа үнийн 10 хувийг төлөөд үлдсэнийг нь банкнаас зээл хэлбэрээр авсан гэж бодъё. Гэтэл орон сууцны үнэ 10 хувиар унахад тэр хүний хуримтлал 100 хувь арчигдана. Өөрөөр хэлбэл, тухайн орон сууц таны өмч биш болно. Таны оруулсан 10 хувь үнийн бууралтад арчигдаж, орон сууц тань банкны хөрөнгө болно. Үнийн бууралтын нөлөө нийт өрхүүдэд маш хүндээр тусдаг. Нөгөө талдаа арилжааны банкууд их хэмжээний зээлийн багцыг орон сууцны салбарт байршуулсан байдаг. Тэгэхээр орон сууцны үнэ бага хэмжээгээр унахад банк хүнд байдалд орно. Манай хэрэгжүүлж ирсэн бодлого Монгол Улсыг эдийн засгийн хэцүү хүнд байдалд хүргэчихээд байгаа. Тиймээс яагаад ийм байдалд хүрсэн гэдгээ бид асууж байх хэрэгтэй. Хүн орон байрны хэрэгцээгээ хэд хэдэн байдлаар хангаж болно. Худалдаж, түрээсэлж, ах дүү хамаатан садантайгаа дундаа хэрэглэж болно. Хүн бүр орон сууцтай болох ёстой гэсэн суртал ухуулга Монгол Улсад ажилласан. Тухайлбал, Герман улс манайхаас хамаагүй баян. Гэтэл тус улсын орон сууцуудын 40 хувийг хувь хүмүүс эзэмшдэг, үлдсэн хэсэг нь түрээсэлж эсвэл өөр хэлбэрээр хэрэгцээгээ хангадаг. Швейцарьт орон сууцны өмчлөл ердөө 42 хувьтай. Монголд энэ үзүүлэлтийг түрээсийн зах зээл байх ёстой гэдэг талаас нь ярихгүй, бүх хүмүүсээ зээлтэй болгож байна. Өөрөөр хэлбэл, иргэдээ эдийн засгийн хувьд дөнгөтэй болгож буй хэрэг. Дөнгө доош чирвэл нийт хүн ам, эдийн засгийг хамтдаа чирээд уначих аюултай бодлого. 

 

 

-УИХ-ын гишүүдийн 10 хувь нь барилгын компани болоод түүнээс хувь эзэмшдэг байна. Сүүлийн таван жилд төсвөөс дэд бүтцийг хөгжүүлэх, барилгажуулахад нийт төсөвлөсөн хөрөнгөөс санхүүжилт авсан топ 10 компанийг авч үзэхэд 30 хувь нь УИХ-ын гишүүдийн өмч байсан. Ийм бодлогыг засч чадах эсэхэд би эргэлзэж байна. Гишүүдийн 30 хувь нь ашиг сонирхлын зөрчилтэй. Хамгийн наад захын жишээ хэлэхэд, барилга, дэд бүтэцтэй холбоотой бодлого гаргах гэж байгаа бол ядаж тэр ашиг сонирхлын зөрчилтэй гишүүд нь санал хураалтад оролцохгүй байх ёстой. Гэтэл манайд тийм зүйл алга. 

 

 

 

-Манай бонд жанк /муу/ ангилалд орж байна. Мүүдийз агентлаг манай улсын зээлжих зэрэглэлийг бууруулсан нь Монголын Засгийн газрын бондыг худалдаж авах сонирхолтой хүмүүсийн тоог багасгах юм. Манай бонд зарагдахын тулд илүү өндөр өгөөж амлах хэрэгтэй болно. Өөрөөр хэлбэл, манай 10 жилийн хугацаатай авсан бонд наймаас дээш гарсан хүү амалж байж зарагдана. Уг нь бол хүү нь 5.125 шүү дээ. Бондоо улам хямдруулж зарж байна гэсэн үг. Найман хувь гэдэг манайх дахин зээл авбал хүү нь ийм хэмжээтэй байх нь. Бид 2017 онд “Хөгжлийн банк”-наас гаргасан 580 сая ам.долларын бондын төлбөрийг төлнө. Үүнийг төлөх мөнгө байхгүй. Тиймээс дахин зээл авч төлж таарна. Тэр үед найман хувийн хүүтэйгээр авах нь. Найман хувийг АНУ-ын Засгийн газрын бондтой харьцуулахад манайд зургаан хувийн эрсдэлийн шагнал болж байна. Өөрөөр хэлбэл, АНУ-ын Засгийн газар хоёр хувиар зээл авдаг. Монгол үүн дээр зургааг нэмээд найм болгон авч байгаа. АНУ-ын бондын хүү ирээдүйд өсөх магадлалтай. Учир нь, тус улсын Засгийн газар одоо эдийн засгаа дэмжих бодлого баримталж байгаа. Тэгэхээр хүүгийн түвшингээ маш доогуур барьж байна. Эдийн засгийг төрөөс дэмжихээ болино гэдгээ аль хэдийнэ зарласан. 2017 онд 2008 оноос өмнөх таван жилийн дундаж руугаа очин гэвэл хүү нь 3-4 орчим хувьтай болно. Ийм болвол манай бондын хүү 9-10 хувь хүрэх нь. Тодорхой хэлбэл, бид 2017 онд зээл авбал 10-аас илүү хувийн хүүтэйгээр авах магадлал байна. Энэ нь Монгол Улсын Засгийн газраар зогсохгүй манайд үйл ажиллагаа явуулж буй бизнесийн бүх байгууллагуудад нөлөөлнө. Ямар ч улсын аж ахуйн нэгжийн зээл Засгийн газрынхаа зээлийн зэрэглэлээс давж болохгүй. Монгол Улсын арилжааны бүх байгууллагын гадны байгууллагаас авч болох санхүүжилт дор хаяж 10 хувийн хүүтэй байна. Хүү ийм өндөр байна гэдэг нь Монгол Улсад бизнесийн орчин тэгийг заах дохио болох юм. 

 

 

-Зээлжих зэрэглэл гэдэг тухайн улсын зээл төлөх чадвар, макро эдийн засгийн бодлогууд нь хэр ухаалаг, ямар үр дүнтэй байна вэ зэрэг 10 гаруй үзүүлэлтээс хамаардаг. Үүний нэг нь ДНБ-д эзлэх гадаад өрийн хэмжээ. Өрийн хэмжээг Төсвийн тогтвортой байдлын тухай хуульд манайх 40 хувиас хэтрэхгүй байхаар заасан. Харин одоо 60 гаруй хувьтай болчихоод байгаа нь манай зээлжих зэрэглэлийг бууруулах хамгийн том шалтгаан. Хоёрдугаарт инфляцийн түвшин өндөр байна. Төсвийн алдагдал Төсвийн тогтвортой байдлын тухай хуулиа зөрчөөд илүү гараад явж байгаа. Олсноосоо илүүг зараад явж буй Засгийн газар өрөө төлж чадах уу гэх асуудал хөрөнгө оруулагчдын толгойд орж ирэх нь дамжиггүй. Мөн амласан амлалтдаа энэ улс хүрдэг үү гэдгийг харж байгаа. УИХ-аас баталсан хуулиа өөрсдөө хэр хэрэгжүүлдэг эсэхийг харна. Монгол Улс өрөө 40 хувиас хэтрүүлэхгүй байх ёстой байсан. Өрийн асуудалд казинод тоглож байгаа юм шиг хандаж болохгүй. 40 хувь гэж тохирсон бол тэр байрандаа л байх ёстой. Гэтэл үүнийгээ 90 хувь болгоно гэж ярих юм. Үүнийг гадаадын хөрөнгө оруулагчид гайхаж байгаа шүү дээ. 

 

 

-Манайх ямар ч тооцоо судалгаагүйгээр эдийн засгийн маш том шийдэл хийдэг болж. Өмнө нь ингэж болдог байсан. Яагаад гэвэл бидний гаднаас авдаг зээл бүгдээрээ хөнгөлөлттэй, буцалтгүй тусламж байсан. Одоо бид дэлхийн зах зээлээс арилжааны зээл авч байна. Арилжааны зээлүүд хэзээ ч буяны чанартай байдаггүй, цэвэр бизнес. Тэгэхээр зээлсэн мөнгөө заавал төлөх ёстой. Төлөхгүй бол өөр байдлаар төлж таарна. Бид яагаад ийм байдалд хүрэв гэдгээ бодох ёстой. Аливаа шийдвэрийг тооцоо судалгаатай гаргахын тулд яагаад манайхан хичээхгүй байгаа юм. Тэр чадавхиа хөгжүүлэх талаар ярихгүй байна. Энэ харанхуй системээр явуулаад байх сонирхолтой хүмүүс олон болж. Хэрэв манайхан тооцоо судалгаатай зүйл хийдэг болчихвол ашигт сонирхлын зөрчилтэй хүмүүс бизнесгүй болчихно. Бизнес хийх гэж төрд гарч ирсэн хүмүүс шүү дээ.