Улс эх орны бүтээн байгуулалтанд олон жил өндөр үр бүтээлтэйгээр гар бие оролцож яваа эрхмүүдийн дуу хоолойг уншигчиддаа хүргэх нь бидний бас нэгэн зорилго. Ийм л хүмүүсийн нэг, цаасан дээр хийсэн бүтээлтэй, газарт баригдсан олон барилгатай архитектор Ө.Ганболдтой хуучиллаа.
-Та өөрийгөө манай уншигчдад танилцуулахгүй юу? Одоо ямар ажил эрхэлж байна вэ?
-Би жирийн нэг архитектор. Дунд сургуульд, 8-р ангид байхаасаа архитектор болно гэж тэмүүлж “гүйсээр” 1979 онд Зөвлөлт улсад архитектурын дээд сургууль төгсч зорьсондоо хүрч билээ. Эх орондоо  ирээд хуучнаар “Улсын Барилгын Зургийн Төв Институт”-ээс ажлын гараагаа эхэлж социалист нийгэм унасаны дараа өөрийн хувийн барилгын зургийн компаниа байгуулж ажиллах болсон. Энэ салбартаа нийтдээ 35 жил ажиллаж, том жижиг 300 шахам зураг төсөл дээр ажиллажээ. Эдгээрийн тал хувь нь хэрэгжсэн байгаа.  
-Барилга архитектурын мэргэжлийн онцлогийн талаар дурдвал?
-Мэргэжил болгон өөрийн онцлогтой, эзэмшсэн хүндээ бол бусдаас илүү гоё, бас сайн муу бүх талууд нь ил, ойлгогдож харагддаг байх. Миний мэргэжил бол дотроо 2 том салбартай гэж хэлмээр юм уу. Эхнийх нь хавтгайн төлөвлөлт буюу хот төлөвлөлт. Төлөвлөсөн зүйл нь ирээдүйг урьдчилан харсан, мөрөөдлийн гэмээр шинжтэй, 5 эсвэл 10 жилд бүрэн  хэрэгждэггүй 20, 30 магадгүй 50 жилийн хойно тухайн хотынхоо бодит амьдралын шалгалтаар орж зөв төлөвлөгдсөн бол хэрэгжддэг буруу бол засварлагдан шинэчлэгддэг,  маш олон төрлийн мэргэжлийн хүмүүсийн оюун ухаанаар, олон давхар судалгааны эцэст биеллээ олдог ажил. Эдийн засгийн хэлээр бол макро эдийн засагтай төстэй шинжлэх ухаан юм. Удаах нь эзлэхүүн төлөвлөлт буюу барилга, байгууламжийн архитектур. Энгийнээр тодорхой нэг барилга, байгууламжийг төлөвлөх урлаг юм. Би бол эзлэхүүн төлөвлөлтөөр ихэнх ажил бүтээлээ хийж гүйцэтгэсэн. Харин сүүлийн 10 гаруй жилд миний мэргэжлийн ажлын хүрээ тэлсэн гэхүү дээ хот төлөвлөлтийн чиглэлээр илүү сонирхох болсон. Энэ байдал ганц надад бус манай, бусад архитекторуудад ялгаагүй тохиолдож байгаа байх. Өнөөгийн, манай улсын нийгэм, эдийн засаг, Улаанбаатар хотын хот төлөвлөлтийн байдал, мэргэжлийн боловсон хүчний хангамж, ур чадвар зэрэг олон зүйлээс энэ бүхэн шалтгаалж байгаа юм. Бас нас ахисантай холбоотой гэж хэлмээр, яагаад гэвэл архитектор хүн сурсаар байгаад дуусдаг гэж манай, ахмад архитектор Чойжилжав гуайн хэлснээр би мэргэжлээ урьдынхаасаа арай илүү олон талаас нь харж, мэддэг болсон юм болов уу. Энэ хэрээр, мэргэжлийн “өвчнөө” дагаж манай нийслэлийн хот төлөвлөлт, хот байгуулалтын талаар олон алдаа зөрчлийг харан харамсч явдаг. Аливаа зүйлийг магтан сайшаахын зэрэгцээ сөрөг, талаас нь бас харж дүгнэж байх нь ашиг тустай байдаг.   
-Тэгвэл таны олж хараад байгаа асуудлуудын талаар ярилцья? Яг ямар?...
-Юуны өмнө газар бол хотуудын хувьд агаар, усны адил оршин байхын үндэс, хот төлөвлөлтийн эх сурвалж-бие болохоор газар өмчлөл Монголд, ялангуяа томоохон хотуудад явагдах цаг нь болоогүй, яаран хийсэн нь  алдаа болсон гэж би мэргэжлийн хүний хувьд үздэг. Зах зээлд шилжихдээ газрыг өмчлөх эсвэл эзэмших эрх зүйг зөв тогтоож шийдээгүй, газрын тухай ойлголт муу, шинээр үүсч бий болсон Газрын албаны ажлыг   ямар ч төлөвлөлт хийгдээгүй байхад хот төлөвлөгчдийн өмнүүр орж бизнесийн хэрэгсэл болгосноос Улаанбаатарын өнөөгийн бүх хүндрэлүүд үүссэн. Анх, 2000 оны сонгуулийн өмнө газрыг өмчлөх талаар  УИХ дээр, Ардчилсан Намаас санал гаргаад сөрөг нам нь дэмжээгүй санагдаж байна. Удаах сонгуулиар МАХН эрх барьж байх үедээ сонгуулийн “хөзөр” болгож гэр хорооллын айл, хашааг өмчлөлд өгч замбараагүй болгосон. Яагаад замбараагүй вэ гэхээр гэр хорооллууд ерөөсөө зам, дэд бүтцээ төлөвлөөгүй албан бус шахам сууршил байсныг баталгаажуулж “хөшүүн шавар” болгосон байгаа. Өнөөдөр энэ “лаг шавартаа” боогдон хотоо ёс, номоор нь хөгжүүлж чадахгүй “шуудайд хийсэн үхрийн эвэр” адил өмчийн эздийн эрхшээлд орсон. Гэр хорооллын дахин төлөвлөлт бол аргаа барсан оролдлого. Барилгын компаниудын бизнес хийх сонирхол дээр л оршин тогтнох байх. Хэрэв энэ сонирхол байхгүй бол ийм ажлыг барьж авах хүн олдохгүй биз.  Энэ ажил ямар хэцүү байгааг манай архитекторууд, хотын удирдлага, дахин төлөвлөлтөнд хамрагдаж байгаа байгууллагууд амсаж байна. Заавал өмчлөх биш эзэмшүүлээд эдийн засгийн харилцаанд оруулах боломжийг нь хуульчлаад, Гэр хорооллын иргэдийг өчүүхэн ч хохироолгүй, эрх, боломжийг нь ханган шийдэх олон арга байсан. Эцсийн дүндээ хот маань утаа, хог, түгжрэл, стресс багатай, гэр хорооллын иргэд илүү тохитой орчинд амьдарсан, орчин үеийн хот шиг хот болох ирээдүй, боломж байлаа. Дээрх улс төрчид сонгуульд ялж хожсон байх, өөр хэн ч хожсонгүй. Бид барилгынхаа фасадыг будаж, хаяг реклам дүүжлэх, гэрэл чийдэн асааж, цэцэг тарьж гоёхоос өөр ажил хийж чадахгүй болжээ. Би жаахан хэтрүүлж байгаа ч байж магад.
2003 онд байх, Газар өмчлөлийн хуулийг УИХ-р хэлэлцэж байхад Иргэний Зориг Намын С.Оюун газар өмчлөл явагдах бэлтгэл хангагдаагүй байна гэж 10 гаруй үндэслэл тоочин Улаанбаатар зочид буудлын өмнө улс төрийн суулт хийж байлаа. Би үүнийг дэмжин зогсч байсан. Мэдээж иргэд ойлгохгүй, дэмжихгүй үнэгүй юм авах гэж байгаа, улс төрчид ойлгохыг хүсэхгүй сонгуульд ялах боломж гээд бид бүгдэд Хот Төлөвлөлтийн мэдрэмж дутсан.
Ер нь газрыг өмчилнө гэдэг ухагдахууныг би сайн ойлгодоггүй. Хийж бүтээсэн, олж авсан өмч, баялгаа өмчлөхийг ойлгож байна, харин 70, 80 жилийн настай хүн гэдэг амьтан олон тэрбум жилийн настай газар шороог өмчлөөд яах юм. Үр хүүхэддээ үлдээнэ, зарж үрж мөнгө болгоно гээд гоё зүйлүүд бий л дээ харамсалтай нь газрын үнэ байгалийн тогтоц, байршил зэргээсээ шалтгаалан янз бүр байдаг тул бүгдэд тэгш, ижил үнэтэй 0,07 га олдохгүй. Зарим нь тэрбумын үнэтэй газрыг авч чадна заримд нь 1 сая төгрөг ч хүрэхгүй нь оногддог тул шударга байж чадахгүй. Яагаад зарим, нэгж газар тийм их үнэ хүрдэг вэ гэхээр ихэнх тохиолдолд бусдын буюу бидний аав ээжийн бүтээн босгосон хот, дэд бүтэц, хүн зоны төвлөрлийн хүч, нөлөөнд өссөн байдаг тул бас нэг шударга бус тавилан болдог. Өнөөдөр ард түмэнд гоё харагдах нь илүү чухал гэж эрх мэдэлтнүүд үзэж байна. Хотыг мэргэжлийн ухаанаар биш иргэдийн саналаар хөгжүүлнэ гэсэн популист заль салхилж, ирээдүйн төлөө хувьсгал хийх зориг дээр, дооргүй дутагдаж байна. Хот суурин газрын газар өмчлөлийн асуудлаар эцэст нь хэлэхэд зөвхөн “төлөвлөлтийн дараа өмчлөх” зарчмыг баримтлах ёстой юм. Энэ зарчмыг Нийслэлд хэрэгжүүлж эхэлж байгааг дэмжиж байгаа. Гэхдээ төлөвлөлт маань зөв хийгдэх ёстойг холбогдох хүмүүс анхаарах ёстой бай.   
Өнөөдрийн манай нийгэм, хот болон барилгын хэлбэр, гадаад гоо сайхныг илүүд үзэж байгаа нь харагддаг. Гэтэл төлөвлөлтөө зөв хийчихсэн байхад Улаанбаатарын гоо сайхныг засах амархан. Хотын үзэмж, дизайн, цэвэр цэмцгэр байдал ард иргэдийн гарт, аяндаа сайжрах бүрэн боломжтой. Төр, захиргааны байгууллагууд үүнд цаг, ажлаа барах онцын шаардлагагүй гэж боддог. Ерээд оны үед лангуун дээр бараа гэх юмгүй үе байлаа. Эрх чөлөөг нь шийдээд өгсөн тул одоо бүгд “дүүрсэн” байна. Үүнтэй адил хот төлөвлөлтөө сайн хийгээд, дэд бүтцийг нь шийдээд өгчихвөл барилгын ажил, өнгө зүс зүй тогтлоороо хөгжих нь ойлгомжтой.   


-Хотын ерөнхий төлөвлөгөөтэй та танилцсан уу? Энэ төлөвлөгөөнд  сул талууд  их байна гэж та бодож байна уу?
-Одоо яах вэ гэдэг асуулт хамгийн чухал байна. Мэдээж, Улаанбаатар хотыг ямар концепцээр хөгжүүлэх вэ? гэсэн асуудлаар олон хүмүүсийн толгойд хөгжлийн янз янзын санаа эргэлдэж байгаа. Би ч тэдний нэг. Магадгүй хэн нэгэн юмуу хэсэг нөхдийн толгойд зөв гарц оршиж байвал ашиглахгүй байх нь харамсалтай. Нийслэл хотыг 2030 он хүртэл хөгжүүлэх Ерөнхий төлөвлөгөө гэсэн бэлэн төсөл бий. Мэдээж би танилцсан. Харин сайн, муу, зөв, буруу гэж ярих бас хэцүү. Яагаад гэвэл энэ чинь 1 барилгын зураг биш, маш олон асуудлын гарц шийдлийг дэвшүүлсэн байдаг тул ганц үгээр үнэлж болохгүй.  Гэхдээ үүнийг зүгээр зураг гэж үзэлгүй эргэн харж, судлах, засварлах, шалгаж тохируулах шаардлагатай. Ерөнхий төлөвлөгөө гэдэг нь богино хугацаанд бол хэрэгжих боломжтой мэт харагддаг мөртлөө нийгэм эдийн засаг, суурьшлын хэтийн төлвийг буруу тооцсноос алсдаа ямар ч хэрэггүй зураг болж үлддэг тал бий. Тиймээс хотыг 20, 30 жилээр төлөвлөөд дунд нь байнга тодотгол хийж байх нь зөв байдаг. Иймд Ерөнхий төлөвлөгөөг шинэчлэх, мэргэжлийн хүмүүсийн дунд уралдаан зарлах, шилдэг санаа шалгаруулах, хэлэлцүүлэг өрнүүлэх зэрэг ажлыг зохион байгуулмаар санагддаг. Яагаад гэвэл хотын хөгжлийг ганц хотын удирдлага, тэнд байгаа цөөхөн хэдэн мэргэжлийн хүмүүсийн хүчээр хангах боломжгүй нөхцөл үүссэн тул иргэдийн эх оронч тэмүүлэл, дэмжлэг хэрэгтэй. Тэд дэмжихгүй бол зөв хууль гарч чадахгүй, дараагийн соёлжсон хойч үеээ хүлээж энэ чигээрээ нэг хэсэгтээ амьдарцгаах болно.
“Гудамж” төслийнхөн зөндөө л юм хийж байх шиг байна. Дутуу битгий орхиосой, олон уулзвар холбоосыг нээгээсэй гэж хүсч байгаа. Хүндрэлүүд зөндөө байж таараа, өнөөгийн ийм нөхцөлд. Бас, гэр хорооллын дахин төлөвлөлт гээд иргэдийг орон сууцжуулах, маш их чирэгдэлтэй, хэцүү ажлууд хийгдэж байна. Тэднээс ямар хэцүү байгааг очоод асуугаад үзээрэй, амаргүй л байгаа. Энэ дашрамд хэлэхэд Гэр хороололын дахин төлөвлөлтийн төслүүдийг зураг төслийнхөнтэй хамт уяж өгөөгүйгээс томоохон алдаа зөрчил гарах төлөвтэй бас ажиглагдаж байна.  
-Япон, Солонгосууд газар өмчлөл явагдсан хойно хотоо төлөвлөсөн гэдэг. Одоо бусдаас дутахгүй сайхан хотуудтай байна. Энэ жишээг манай дарга нар ч дурдах дуртай. Бид ч бас ингэх боломж байхгүй гэж үү?
-Мэдэхгүй, надад лав тийм итгэл төрөхгүй байна. Юуны өмнө Япон, Солонгосын шинэ хотуудыг эс тооцвол тийм ч үлгэр болох хотууд байхгүй. Үлгэр болгохоор хотууд гэвэл АНУ, Өмнөд Америк, БНХАУ, Арабын Эмиратын зарим шинэ хотуудыг хэлнэ. 2-рт бид Япон, Солонгосынх шиг том эдийн засаг, тив дамнасан корпорациудтай бол мөнгөөр зодож хотоо зөв болгож болох юм. Гэхдээ өнөөгийн ухамсараар бол бас болоогүй байна. Дэнжийн мянгын газрыг тэр чигт нь юмуу, Яармагийн газрыг бүхэлд нь худалдаж аваад барилга, ногоон байгууламж, зам, гүүрийг цогцоор нь барих тийм хөрөнгөтэй бөгөөд архитектурын соёлтой  компани одоогоор бидэнд байхгүй байна. 40, 50 жилийн дараа яах  бол. Харин тэр үед газар худалдаж авна гэдэг үнэхээр хэцүү болох байх. Яагаад гэвэл сөөм газартай л бол хүн бүр дээр нь  овоо үнэтэй хөрөнгө босгочихно. Газрын үнэ дээр нь хөрөнгийн үнийг нэмээд бүр дийлдэхгүй болох болов уу. Өмнө нь иргэд хашаагаа банзаар барьж байсан. Одоо бетон болж байна, удахгүй бүгд төмрөн хийц рүү очих байх. Одоо ч гэсэн хойт уулын амуудаар яваад хараарай. Манайхан ямар их хөрөнгө оруулалт хийж хичнээн зуун мянган байшин, амбаар бариа вэ, харамсалтай нь нэг л замбараагүй. Тэгэхээр дахин төлөвлөлт хийх боломж улам л хэцүү болох нь.
Эсвэл Нийслэлээс нэг хэсэг газрыг дамжин өнгөрөх тохилог хороолол болгоод тэндээ дахин төлөвлөлтөнд орох айл өрхүүдийг түр оруулж 2 жилийн дараа өмнөх байршилд нь боссон шинэ байранд буцааж оруулдаг арга хэрэглэвэл болмоор санагддаг. Гэтэл одоо Нийслэлд тийм сул газар улам л ховордсоор, мухардал руу хурдтай дөхөж байнадаа, Бид
-Нийслэл хотыг огт төлөвлөөгүй биш, төлөвлөж байсан. Хэрэгжээгүйн учрыг та юу гэж бодож байна вэ?
-Төлөвлөж байсан, төлөвлөлт ч байсан. Энэ нь манай үе үеийн Ерөнхий Төлөвлөгөөнүүд л дээ. Эдгээр ерөнхий төлөвлөгөөнууд нь ерөнхий шийдлүүдийг агуулдаг болохоор энэ утгаараа хэрэгжиж байгаа гэж болно. Харин нарийвчилсан буюу хэсэгчилсэн Ерөнхий төлөвлөгөөгөөр баяжаагүй байсан болохоор Зах зээлийн “замбараагүй” үе таарч, зай бүрийг чихэж, сул газар бүрийг дур дураараа хашсаар ийм болсон шүүдээ. Энд иргэд бидний буруу гэж байхгүй, зохион байгуулалт байхгүй бол бид чинь сүрэг хүмүүс л байдаг. Хотын удирлагын алдаа.
Ер нь хотын төв хэсэг л орос ах нарын төлөвлөлтөөр хэрэгжсэн болохоос гэр хороололд бол төлөвлөлт гэж анхнаасаа байгаагүй. 22-ын товчоо ч гэдэг юм уу, Толгойт, Амгалан, зарим зах руу замын тэнхлэг төдий шийдэгдсэн байсан. Харин тэрийг  хэрэгжээгүй гэж ярихаас илүү хэрэгжих цаг хугацаа нь ч болоогүй байсан гэж ярих нь зүйтэй.  Тиймд гэр хорооллын дахин төлөвлөлт гэж ярих нь  яг үнэндээ утгагүй юм. Зам тодорхой болчихсон, төлөвлөгдөхөөргүй болчихсон 40, 50 мянгат шиг газар бол барилгыг нь нураагаад дахин төлөвлөлт хийж болж байна. Хүмүүс төлөвлөлт гэхээр зөвхөн нэг хорооллын хэмжээнд ч юм уу ойлгоод байх шиг. Төлөвлөлт гэдэг хотын нэг захаас нөгөө зах хүрэх зам, нийт хүмүүст ноогдох ногоон байгууламж зэрэг цогц хоорондоо салшгүй уялдаатай зүйлийг хэлдэг. Гэр хорооллын дахин төлөвлөлт гэж явагдаж байгаа нь цогц биш, зөвхөн нэг хэсэгт, хэсэг гэдэг нь магадгүй ганц барилга барих хэмжээнд. Ийм байхад хот гоё болно гэж хүлээх үнэхээр хэцүү. Би яагаад ингэж итгэлтэй хэлж байгаа гэвэл  манай компани тэр гэр хорооллын дахин төлөвлөлтөнд оролцогч байгуулллагын нэг. Гэр хорооллын дахин төлөвлөлтөнд оролцсон байгууллагууд барилгын зургаа хийлгэхээр манайд ирж байна. Тэгэхээр бид ч бас оролцож байгаа биз дээ. Эцсийн эцэст зургийг нь зурж байгаа би ч, барилгыг нь барьж байгаа компани ч, газраа суллаж байгаа иргэн ч бүгд мөнгөний төлөө явж байгаа. Хууль эрх зүйн хүрээнд бүх асуудлыг нь шийдэж өгөхгүй бол өнөөдрийн байгаа хууль шиг ийм хуультай байгаа цагт Улаанбаатар сайхан болно гэдэг бас л хэцүү.  Би ганцаараа ухаантайдаа ингэж ярьж байгаа юм биш. Мэдэх хүмүүс нь мэдэж л байгаа. Харин яагаад хийхгүй аль эсвэл мэдсээр байж газраа өмчилснийг нь би мэдэхгүй.
-Тэгвэл таныхаар сайхан хот гэж ямар хотыг хэлэх вэ?
-Түгжрэлгүй, утаагүй, дэд бүтэц сайтай, ногоон байгууламж хангалттай тийм хотыг хэлнэ. Ийм хотыг зөв хууль, дэг журамтай, хот төлөвлөлтийн мэдрэмжтэй оронд л байгуулдаг бололтой. Өмнөд хөршийг харахад тэд аргыг нь олж байх шиг. Хот төлөвлөлтийг төрөөс нь шинжлэх үхаан, мэргэжлийн үүднээс шийдэж байгаа бололтой. Харин манайд хэн ч шийдэх эрхгүй болсон мэт. Европт бол олон мянган жилийн түүхтэй том хотуудыг дахин төлөвлөнө гэж байхгүй, бараг боломжгүй байх. Харьцангуй залуу хотуудын хувьд бол гайгүй. Америкийн хотууд, Сингапур ч гэдэг юм уу. Тэнд асуудалтай ч төлөвлөлтөө маш сайн хийж байна. Манай Улаанбаатар барилгажсан гэдэг утгаараа маш залуу хот. Бид 1940 он гэхэд 10 хүрэхгүй шахам л барилгатай байсан. Дэлхийн өндөр настай хотуудын дэргэд Улаанбаатар хөлд ороогүй хүүхэд шиг тийм залуу. Даанч ийм залуу хот маань 100% бичиг үсэг тайлагдсан, харьцангуй боловсорч, соёлжсон үндэстэний нийслэл гэхэд засахын аргагүй хэцүү байдалд тулаад байгаа нь харамсалтай. Үүнд бас авьяас ч юмуу, мэдрэмж ч юмуу нөлөөлж байх шиг байна. Бид морь унаад давхиж явсанаас хот ямар төлөвлөж байсан  биш гэж өмөөрөх үү. Энэ мэдрэмжгүй байдал хувь хүн дээр, зарим баян хүмүүс дээр тод харагддаг. Манай зарим захиалагч нар эдэлбэр газраа дүүртэл нь барилгаа барих гэж зүтгэх, барилгын ажлын явцад байнга өөрчлөх, зургаа зөрчиж олон өргөтгөл нэмж, шавж барих зэрэг олон сөрөг хандлагатай байдаг. Энэ нь барилга, хот төлөвлөлт, хамтач амьдралын ойлголт таарууг харуулж байгаа хэрэг.
Мэргэжлийн бидэнд ч бас асуудал бий. Манай архитекторуудын дунд мэдлэг туршлагаа хөгжүүлэх, олон нийттэй харьцах, санал бодлоо солилцох, судлал шүүмжлэл өрнүүлэх,   хамтач нөхөрсөг байдал хэдийн үгүй болчихож. Мэргэжлийн хүмүүс нь нэг зорилгогүй бол хот төлөвлөлт бас л хүндэрнэ биздээ.
Миний бодлоор заавал, гадаадад тодорхой хугацаанд суралцаж, юм үзэж, нүд тайлж байх шаардлагатай мэргэжил бол Архитекторын  алба гэж боддог. Ялангуяа хотын төлөвлөлт дээр ажиллах архитекторууд, бусад инженер техникийн ажилтнуудыг цөөн сараар бус 2-3 жилээр сургах шаардлагатай. Сүүлийн жилүүдэд манай мэргэжлээр гадаадад сурах оюутанууд тун чамлалттай, маш ховор болсон.  Төр засгаас анхаарч, авъяслаг залуучуудад тэтгэлэг олгох, хот төлөвлөлтийн боловсон хүчнээ бэлтгэх нь мөн маш чухал асуудлын нэг болж байна.