Төлөвлөлтгүй хот байгуулалт
“Асуудал хөндсөн сэдэв” булангаар өнөөг хүртэл хэрэгжүүлж байсан хотын ерөнхий төлөвлөгөөнүүдийн алдаа оноо, хот байгуулалтын өнөөгийн байдал, цаашид авч хэрэгжүүлэх арга хэмжээний талаар онцоллоо.
Энэ оны нэгдүгээр сарын 22-ны байдлаар Монгол улсын хүн амын тоо 2.932.893 болж өсчээ. Үүний 41 хувь нь Улаанбаатар хотод оршин сууж буй судалгаа бий. Цаашид энэ тоо нэмэгдсээр л байх болно. Харин нийслэл хот хүн амын төвлөрлөөс үүдэлтэй хэт их ачааллыг дийлэхээ болиод удаж байна.
Улаанбаатар хотын хүн амын тоо сүүлийн 11 жилийн хугацаанд ердийн өсөлтөөр 124,2 мянган хүнээр, механик өсөлтөөр 288,1 мянган хүнээр тус тус нэмэгджээ. Дэлхийн улс орнууд үндэснийхээ аюулгүй байдлыг хангах үүднээс улсын хүн амаа нэг болон цөөн тооны хотод хэт төвлөрүүлэхээс зайлсхийсэн бодлого хэрэгжүүлдэг. Гэтэл манайд энэ бодлого алга.
Хүн амын нутагшил суурьшлыг зөв зохион байгуулах Төр засгийн бодлого алдагдсанаас Улаанбаатар хот руу нүүх олон шалтгаан иргэдэд гарч ирсэн. Тухайлбал, хөдөө орон нутгаас Улаанбаатар хотод ирж их, дээд сургуульд суралцагчдын тоо олширсон, орон нутагт зарим шаардлагатай ажлын байрны хүрэлцээ байхгүй, сургууль, цэцэрлэгийн хүртээмж, сургалтын чанар муу, эмнэлгийн үйлчилгээ сул, дэд бүтэц хөгжөөгүй зэргээс шалтгаалж хөдөөгийн иргэдийн амьдрах нөхцөл, амьжиргааны түвшин доогуур байгаа нь нийслэл рүү шилжин ирэх гол нөхцөлийг бүрдүүлж байгаа юм.
Эдгээр шалтгаануудаас зөвхөн их, дээд сургуулийг онцлоход улсын нийт оюутны 87,4 хувь, их, дээд сургуулиудын 79,2 хувь нь Улаанбаатар хотод байна. Гэхдээ энэ олон сургуулийн сургалтын чанар зарим улс орнуудын нийслэл хотын их, дээд сургуулиудын сургалтын чанартай харьцуулбал ихээхэн доогуур түвшинд байгаад мэргэжилтнүүд шүүмжлэлтэй хандаж, дээд боловсролын сургалтын тогтолцоог шинэчлэх шаардлагатайг мөн сануулдаг.
Нийслэл хотод хүн ам хэт төвлөрсөн нь маш олон сөрөг үр дагаварт хүргэж байна. Тухайлбал, нутаг дэвсгэрийн даац, ачаалал хэтэрснээс экосистемийн тэнцвэрт байдал алдагдсан, хотын замын хөдөлгөөн хэт түгжрэх, замбараагүй барилгажилт бий болсон, гэр хороолол хяналтгүй өргөжсөн, дэд бүтцийн хангамж хүрэлцэхээ больсон зэрэг юм. Улаанбаатар хот орчмын экосистемийн тэнцвэрт байдлын алдагдал нь агаар, усны бохирдол гамшгийн хэмжээнд хүрсэн, хөрсний эвдрэл ихсэж, ойн нөөц хомсдож байгаагаар илэрч байна.
Нийслэлийн гэр хороолол, тээврийн хэрэгсэл, дулааны цахилгаан станцын утаа, элэгдэл эвдрэлд орсон газрын гадаргуугаас босдог тоос шороотой холбоотойгоор агаар дахь хүхэрлэг хий (SO2), азотын давхар исэл (NO2), нүүрстөрөгчийн дутуу исэл (CO)-ийн хэмжээ хэвийн хэмжээнээс хальж агаар бохирдон, энэ нь хотын хүн амын дунд амьсгалын замын өвчин, дутуу төрөлт зэрэг өвчлөл ихсэхэд нөлөөлж байгаад эмч мэргэжилтнүүд ихээхэн санаа зовниж байна. Улаанбаатар хот өнөөдөр дэлхийн агаарын бохирдол ихтэй хотын тоонд тооцогдож, олон улсын авиа компаниуд зарим нислэгээ цуцлах болсон тухай мэдээлэл цацагдах боллоо. Гэтэл төр засгийн удирдлагууд утааны харагдах хэмжээ багасаагүй ч хортой чанар нь буурсан хэмээн хээв нэг худал ярьж зогсох нь үнэхээр харамсалтай.
Хотын цахилгаан, дулааны хангамж жилээс жилд хүрэлцэхээ больж, хотын зах, хуучин орон сууцнуудад оршин суугчид идэр есийн хүйтнээр гэртээ байхдаа өвлийн гутал, зузаан хүрэмтэйгээ элгээ тэврэн суудаг гэх эмгэнэлтэй шог яриа гарах болсон. Хотын захын гэр хорооллын айл өрхүүд цахилгаан эрчим хүчний хүрэлцээ, хүч сул байдгаас цахилгаан зуух нь ажиллахгүй оройн 6 цагаас хойш хоолоо хийж чадахгүйд хүрдэг гэнэ.
Дэлхийн томоохон хотууд өөрийн гэсэн ерөнхий төлөвлөгөөний хуультай, үүнийгээ ягштал мөрдөж хотоо хөгжүүлдэг бол Улаанбаатар хотын хувьд түүхэндээ 5 ерөнхий төлөвлөгөөг баталсан ч хэрэгжүүлсэн нь ховор учир өнөөдрийн энэ олон асуудал тулгамдаад байна. Иймээс хотыг ерөнхий төлөвлөгөөний дагуу төлөвлөлттэй хөгжүүлэх нь хүн амын тав тухтай амьдрах нөхцөлийг бүрдүүлэх, үл хөдлөх хөрөнгийн зах зээл тогтвортой байх, хотын экосистемээ хамгаалж үлдэх, олон улсын жишигт нийцсэн дэлхийн хэмжээний хот болох гарцыг нээж өгөх юм.
2030 он гэхэд Улаанбаатар хот 1.7 сая орчим хүнтэй байх төлөв гарчээ. Тиймээс хүн амын өсөлтийг зөв тооцсон ерөнхий төлөвлөгөө хэрэгтэй. Нийслэл хотод 1911 оноос хойш хот төлөвлөлтийн таван ерөнхий төлөвлөгөө хийгдсэний дөрвийг нь социализмын үед ЗХУ-ын мэргэжилтнүүд хийсэн аж. Сонирхуулахад, Улаанбаатар хотын анхны ерөнхий төлөвлөгөөг 1954 онд Москва хотын “Гипрагор” институтэд боловсруулах үед Сүхбаатарын талбайгаас арваадхан метрийн цаанаас гэр хороолол үргэлжилдэг байжээ.
Хотын анхны ерөнхий төлөвлөгөөний хэрэгжих хугацааг 20 жилээр тооцож хүн ам нь 1954-1974 оны хооронд 125 мянга хүрэхээр тооцоолсон бөгөөд төлөвлөлтийн дагуу хотын төв хэсэг бага тойруу, их тойруугийн зарим хэсэг баригджээ. Гэвч 1960 онд буюу зургаахан жилийн дараа хотын хүн ам 180 мянгад хүрсэн тул ерөнхий төлөвлөгөөг шинэчлэхээс өөр аргагүйд хүрсэн байна.
Улаанбаатар хотын авто замын хөдөлгөөн өнөөдөр ийнхүү түгжирч байгаа нь авто замын сүлжээ 50 жилийн өмнөх үеийн төлөвлөлтөөр явж байгаатай холбоотой гэнэ. Учир нь анхны ерөнхий төлөвлөгөөнд замыг өргөтгөх, шинээр тавих нөөц талбай муутай төлөвлөсөн гэх бөгөөд одоо авто машины тоо тэр үед тооцоолж байснаас даруй 110 дахин өссөн.
Хотын хоёр дахь ерөнхий төлөвлөгөөг 1961 онд хугацаа нь 20-25 жилээр, хүн ам 250 мянга байхаар тооцож боловсруулжээ. Уг төлөвлөгөөнд үндэслэн Туул голын хөндий дагуу 20 км урт, 6-8 км өргөнтэй, 3900 га талбайг барилгажуулсан байна. Орон сууцны 19 хороолол барьж, нэмэлт төлөвлөлтийн дагуу гурван хорооллыг үйлчилгээ, олон нийтийн барилга байгууламжтай иж бүрнээр нь барьж, орон сууцны фондыг 1960 оныхтой харьцуулахад 79 хувиар нэмэгдсэн байна. Ийнхүү хотын барилгажилт нэмэгдэж, нийслэл хот өнөөгийн төрхийг олсон хэдий ч хүн ам 1975 онд 348.7 мянгад хүрсэн тул гурав дахь ерөнхий төлөвлөгөөг боловсруулах шаардлага тулгарчээ.
Хотын гурав дахь ерөнхий төлөвлөгөөг мөн л “Гипрогор” институт 1975 онд боловсруулж батлуулсан бөгөөд хүн амыг 2000 он гэхэд 400 мянга байхаар тооцоолж, цаашид хүн амын механик өсөлтийг хязгаарлах хандлагатай төлөвлөжээ. Аливаа ерөнхий төлөвлөгөөний үндсэн үүргүүдийн нэг нь хот руу чиглэсэн хүн амын урсгалыг сааруулах явдал байдаг ч Улаанбаатар хотын ерөнхий төлөвлөгөө бүрд хүн амын өсөлтийг буруу тооцоолж, шилжилт хөдөлгөөнийг ердөө хязгаарлаж байгаагүй ажээ. Гурав дахь ерөнхий төлөвлөгөө хэрэгжих хугацаанд хүн амыг тухайн үеийнхээс 50-80 мянгаар нэмэгдэнэ гэж тооцсон ч бодит амьдрал дээр нийслэлийн хүн ам 400-500 мянгаар буюу 2 дахин өссөн байна.
Энэхүү төлөвлөгөө нь хотыг үндсэн 3 том дүүрэг, орон сууцны 21 хороололд хуваажээ. Ерөнхий төлөвлөгөөний дагуу III цахилгаан станцыг шинээр барьсны үр дүнд олон арван орон сууц, соёл, ахуйн үйлчилгээний барилгууд баригдаж хүн амын 47.8 хувь нь орон сууцанд амьдрах болсон байна. Гэвч Туул голын ландшафтын дагуу хүнд аж үйлдвэрийн районыг төлөвлөсөн, зонхилох салхины дээд талд гэр хорооллыг байршуулсан зэрэг нь өнөөдрийн агаар, ус, хөрсний бохирдлын гол шалтаан болсон юм.
Мөн тус төлөвлөгөөгөөр орон нутгаас нүүдэллэн ирэгчдийн урсгалыг сарниулахын тулд Налайх, Багануур зэрэг ойролцоо дагуул хотуудын үйл ажиллагааг дэмжсэн ба шилжин ирэгчдэд хязгаарлалт тавьж ойролцоогоор 35 мянган шилжин ирэгсдийг хотод оруулна гэж тооцоолж байжээ. Гэтэл төлөвлөлт хэрэгжиж буй эхний хоёр жилд 100 мянга орчим хүн хотод шилжин иржээ. Энэ нь дөрөв дэх ерөнхий төлөвлөлтийг цагаас нь өмнө шинэчлэх шаардлагыг бий болгосон байна.
Нийслэл хотын хүн ам 1986 онд 492.2 мянгад хүрсэн учир ЗХУ-ын “Гипрогор” болон “Пи-23” институтэд дөрөв дэх ерөнхий төлөвлөгөөг захиалж хийлгэжээ. Дөрөв дэх төлөвлөгөөний хэрэгжилтийг 2010 он хүртэл байхаар тооцсон бөгөөд гол зорилго нь Улаанбаатар хотын хүн амын бөөгнөрлийг сааруулж хот орчмын суурин газруудад шилжүүлэн бүлэг суурьшлын системээр хөгжүүлэх явдал байв. Уг төлөвлөгөөгөөр орон сууцны 21 хорооллыг 30 болгон нэмэгдүүлж, хотын бүтцийг суурьшлын 6 том бүс, үйлдвэрийн 8 бүст хуваан, цэнгэлдэх хүрээлэнг хотын төвийн урд хэсэгт төлөвлөсөн байна. Гэвч хотын хүн амын бөөгнөрлийг сааруулж хот орчмын суурин газруудад шилжүүлэн бүлэг суурьшлын системээр хөгжүүлэх асуудал хэрэгжиж амжихгүй явсаар 1990 он гарч төр засаг солигдон, улс орны эдийн засгийн байдал хямралд орсон тул уг ерөнхий төлөвлөгөө мартагдсан.
Харин 2002 онд Улаанбаатар хотыг 2020 он хүртэл хөгжүүлэх ерөнхий төлөвлөгөөг анх удаа Монголчууд өөрөө хийсэн ч эдийн засгийн боломжгүйгээс хотыг төлөвлөлтийн дагуу хөгжүүлж чадаагүй.
Энэхүү тав дахь ерөнхий төлөвлөгөө нь дахиад л хүн амын болон тээврийн хэрэгслийн огцом өсөлт, гэр хорооллын тэлэлтийг харгалзан үзээгүйн улмаас тодотгол хийх шаардлагатай тулгарч 2013 онд Улаанбаатар хотыг 2020 он хүртэл хөгжүүлэх шинэчилсэн ерөнхий төлөвлөгөөнд тодотгол хийж, Нийслэлийн 2030 он хүртэлх хөгжлийн үзэл баримтлалыг УИХ-аар баталсан билээ. Одоогийн байдлаар тодотголын хүрээнд Японы ЖАЙКА (JICA) олон улсын байгууллагын судалгааны баг ажиллаж байгаа аж.
Хот төлөвлөлтийн алдаа хэдэн арван жилийн дараа гарч ирдгийн тодорхой жишээг бид нийслэл хотын түүхийн явцаас мэдэрлээ. Гадаад оронд хотыг захиргаа, орон сууцны хороолол, амралт зугаалга, үйлдвэрийн бүс, зам харилцаа, дэд бүтцийн гэсэн таван бүсээр төрөлжүүлэн хөгжүүлдэг. Гэтэл манай оронд мөнгөтэй нэгэн хотын хаа дуртай хэсэгт газар авч, зам тавих газарт барилга барьсаар байгаа. Тэр бүү хэл хотын төвд газар олдохоо байгаад сургууль, цэцэрлэг, хүүхдийн тоглоомын талбайгаас хумсалж, бүр дээрэмдэн нураагаад барилга барих боллоо.
Тэгэхээр Улаанбаатар хотод өнөөдөр тулгамдаад буй энэ олон асуудлын буруутныг өнгөрснөөс хайх бус харин одооноос алдаагаа залруулж эхлэх хэрэгтэй байна. Ингэхийн тулд ерөнхий төлөвлөгөөгөө мөрдөж, бүрэн гүйцэд хэрэгжүүлэхийн тулд дэлхий нийтийн жишгийг дагаж хотын ерөнхий төлөвлөгөөг хуульчлах, нийслэлийн эрх зүйн байдлын тухай, хот байгуулалтын тухай, газрын тухай багц хуулиа яаралтай батлах шаардлагатай. Нийслэлийн эрх зүйн байдлын тухай хууль батлагдсанаар хот татвартай болж, хөрөнгө оруулалт бүтээн байгуулалт нэмэгдэх бол газрын тухай хууль батлагдсанаар эмх замбараагүй газар олгох асуудлыг нэг мөр шийдэх юм.
Түүнчлэн хотын цахилгаан, дулааны хүрэлцээг нэмэгдүүлэхийн тулд 5-р цахилгаан станцын бүтээн байгуулалтыг яаравчлах, дэд бүтцийн шугам сүлжээний өргөтгөлийн ажлыг цаг алдахгүй хэвийн үргэлжүүлэх, эрчим хүчний алдагдлыг бууруулах чиглэлээр бүх шатанд арга хэмжээг авч ажиллах шаардлагатай байна. Мөн хотын ерөнхий төлөвлөгөөнд үндэслэн хэсэгчилсэн ерөнхий төлөвлөгөөнүүдийг яаралтай боловсруулж батлах, хэрэгжүүлж эхлэх, дагуул хот суурингуудын бүтээн байгуулалтын ажлыг цаг алдахгүй эхлэх нь зүйтэй.
Эцэст нь, Улаанбаатар хотын шинэчилсэн ерөнхий төлөвлөгөөнд тунхагласнаар “Хүнээ эрхэмлэн дээдэлсэн, байгаль орчинд ээлтэй, дэлхийн зах зээлд өрсөлдөх чадвартай, өндөр технологид суурилсан, оюуны багтаамжтай үйлдвэрлэл үйлчилгээ тэргүүлсэн эдийн засагтай, дэлхийн хөгжилтэй орнуудын нийслэл хотуудын хөгжлийн түвшинд хүрэхүйц Монгол Улсын нийслэл хот байна.” гэсэн алсын хараагаа эрхэмлэн, хуулиа сахиж, иргэнээ дээдэлж, хотоо зөв хөгжүүлэхийг төр засгийн удирдлага, холбогдох шатны дарга, мэргэжилтнүүд, нийслэлийн нийт иргэддээ хандаж хүсье.
Энэ оны нэгдүгээр сарын 22-ны байдлаар Монгол улсын хүн амын тоо 2.932.893 болж өсчээ. Үүний 41 хувь нь Улаанбаатар хотод оршин сууж буй судалгаа бий. Цаашид энэ тоо нэмэгдсээр л байх болно. Харин нийслэл хот хүн амын төвлөрлөөс үүдэлтэй хэт их ачааллыг дийлэхээ болиод удаж байна.
Улаанбаатар хотын хүн амын тоо сүүлийн 11 жилийн хугацаанд ердийн өсөлтөөр 124,2 мянган хүнээр, механик өсөлтөөр 288,1 мянган хүнээр тус тус нэмэгджээ. Дэлхийн улс орнууд үндэснийхээ аюулгүй байдлыг хангах үүднээс улсын хүн амаа нэг болон цөөн тооны хотод хэт төвлөрүүлэхээс зайлсхийсэн бодлого хэрэгжүүлдэг. Гэтэл манайд энэ бодлого алга.
Хүн амын нутагшил суурьшлыг зөв зохион байгуулах Төр засгийн бодлого алдагдсанаас Улаанбаатар хот руу нүүх олон шалтгаан иргэдэд гарч ирсэн. Тухайлбал, хөдөө орон нутгаас Улаанбаатар хотод ирж их, дээд сургуульд суралцагчдын тоо олширсон, орон нутагт зарим шаардлагатай ажлын байрны хүрэлцээ байхгүй, сургууль, цэцэрлэгийн хүртээмж, сургалтын чанар муу, эмнэлгийн үйлчилгээ сул, дэд бүтэц хөгжөөгүй зэргээс шалтгаалж хөдөөгийн иргэдийн амьдрах нөхцөл, амьжиргааны түвшин доогуур байгаа нь нийслэл рүү шилжин ирэх гол нөхцөлийг бүрдүүлж байгаа юм.
Эдгээр шалтгаануудаас зөвхөн их, дээд сургуулийг онцлоход улсын нийт оюутны 87,4 хувь, их, дээд сургуулиудын 79,2 хувь нь Улаанбаатар хотод байна. Гэхдээ энэ олон сургуулийн сургалтын чанар зарим улс орнуудын нийслэл хотын их, дээд сургуулиудын сургалтын чанартай харьцуулбал ихээхэн доогуур түвшинд байгаад мэргэжилтнүүд шүүмжлэлтэй хандаж, дээд боловсролын сургалтын тогтолцоог шинэчлэх шаардлагатайг мөн сануулдаг.
Нийслэл хотод хүн ам хэт төвлөрсөн нь маш олон сөрөг үр дагаварт хүргэж байна. Тухайлбал, нутаг дэвсгэрийн даац, ачаалал хэтэрснээс экосистемийн тэнцвэрт байдал алдагдсан, хотын замын хөдөлгөөн хэт түгжрэх, замбараагүй барилгажилт бий болсон, гэр хороолол хяналтгүй өргөжсөн, дэд бүтцийн хангамж хүрэлцэхээ больсон зэрэг юм. Улаанбаатар хот орчмын экосистемийн тэнцвэрт байдлын алдагдал нь агаар, усны бохирдол гамшгийн хэмжээнд хүрсэн, хөрсний эвдрэл ихсэж, ойн нөөц хомсдож байгаагаар илэрч байна.
Нийслэлийн гэр хороолол, тээврийн хэрэгсэл, дулааны цахилгаан станцын утаа, элэгдэл эвдрэлд орсон газрын гадаргуугаас босдог тоос шороотой холбоотойгоор агаар дахь хүхэрлэг хий (SO2), азотын давхар исэл (NO2), нүүрстөрөгчийн дутуу исэл (CO)-ийн хэмжээ хэвийн хэмжээнээс хальж агаар бохирдон, энэ нь хотын хүн амын дунд амьсгалын замын өвчин, дутуу төрөлт зэрэг өвчлөл ихсэхэд нөлөөлж байгаад эмч мэргэжилтнүүд ихээхэн санаа зовниж байна. Улаанбаатар хот өнөөдөр дэлхийн агаарын бохирдол ихтэй хотын тоонд тооцогдож, олон улсын авиа компаниуд зарим нислэгээ цуцлах болсон тухай мэдээлэл цацагдах боллоо. Гэтэл төр засгийн удирдлагууд утааны харагдах хэмжээ багасаагүй ч хортой чанар нь буурсан хэмээн хээв нэг худал ярьж зогсох нь үнэхээр харамсалтай.
Хотын цахилгаан, дулааны хангамж жилээс жилд хүрэлцэхээ больж, хотын зах, хуучин орон сууцнуудад оршин суугчид идэр есийн хүйтнээр гэртээ байхдаа өвлийн гутал, зузаан хүрэмтэйгээ элгээ тэврэн суудаг гэх эмгэнэлтэй шог яриа гарах болсон. Хотын захын гэр хорооллын айл өрхүүд цахилгаан эрчим хүчний хүрэлцээ, хүч сул байдгаас цахилгаан зуух нь ажиллахгүй оройн 6 цагаас хойш хоолоо хийж чадахгүйд хүрдэг гэнэ.
Дэлхийн томоохон хотууд өөрийн гэсэн ерөнхий төлөвлөгөөний хуультай, үүнийгээ ягштал мөрдөж хотоо хөгжүүлдэг бол Улаанбаатар хотын хувьд түүхэндээ 5 ерөнхий төлөвлөгөөг баталсан ч хэрэгжүүлсэн нь ховор учир өнөөдрийн энэ олон асуудал тулгамдаад байна. Иймээс хотыг ерөнхий төлөвлөгөөний дагуу төлөвлөлттэй хөгжүүлэх нь хүн амын тав тухтай амьдрах нөхцөлийг бүрдүүлэх, үл хөдлөх хөрөнгийн зах зээл тогтвортой байх, хотын экосистемээ хамгаалж үлдэх, олон улсын жишигт нийцсэн дэлхийн хэмжээний хот болох гарцыг нээж өгөх юм.
2030 он гэхэд Улаанбаатар хот 1.7 сая орчим хүнтэй байх төлөв гарчээ. Тиймээс хүн амын өсөлтийг зөв тооцсон ерөнхий төлөвлөгөө хэрэгтэй. Нийслэл хотод 1911 оноос хойш хот төлөвлөлтийн таван ерөнхий төлөвлөгөө хийгдсэний дөрвийг нь социализмын үед ЗХУ-ын мэргэжилтнүүд хийсэн аж. Сонирхуулахад, Улаанбаатар хотын анхны ерөнхий төлөвлөгөөг 1954 онд Москва хотын “Гипрагор” институтэд боловсруулах үед Сүхбаатарын талбайгаас арваадхан метрийн цаанаас гэр хороолол үргэлжилдэг байжээ.
Хотын анхны ерөнхий төлөвлөгөөний хэрэгжих хугацааг 20 жилээр тооцож хүн ам нь 1954-1974 оны хооронд 125 мянга хүрэхээр тооцоолсон бөгөөд төлөвлөлтийн дагуу хотын төв хэсэг бага тойруу, их тойруугийн зарим хэсэг баригджээ. Гэвч 1960 онд буюу зургаахан жилийн дараа хотын хүн ам 180 мянгад хүрсэн тул ерөнхий төлөвлөгөөг шинэчлэхээс өөр аргагүйд хүрсэн байна.
Улаанбаатар хотын авто замын хөдөлгөөн өнөөдөр ийнхүү түгжирч байгаа нь авто замын сүлжээ 50 жилийн өмнөх үеийн төлөвлөлтөөр явж байгаатай холбоотой гэнэ. Учир нь анхны ерөнхий төлөвлөгөөнд замыг өргөтгөх, шинээр тавих нөөц талбай муутай төлөвлөсөн гэх бөгөөд одоо авто машины тоо тэр үед тооцоолж байснаас даруй 110 дахин өссөн.
Хотын хоёр дахь ерөнхий төлөвлөгөөг 1961 онд хугацаа нь 20-25 жилээр, хүн ам 250 мянга байхаар тооцож боловсруулжээ. Уг төлөвлөгөөнд үндэслэн Туул голын хөндий дагуу 20 км урт, 6-8 км өргөнтэй, 3900 га талбайг барилгажуулсан байна. Орон сууцны 19 хороолол барьж, нэмэлт төлөвлөлтийн дагуу гурван хорооллыг үйлчилгээ, олон нийтийн барилга байгууламжтай иж бүрнээр нь барьж, орон сууцны фондыг 1960 оныхтой харьцуулахад 79 хувиар нэмэгдсэн байна. Ийнхүү хотын барилгажилт нэмэгдэж, нийслэл хот өнөөгийн төрхийг олсон хэдий ч хүн ам 1975 онд 348.7 мянгад хүрсэн тул гурав дахь ерөнхий төлөвлөгөөг боловсруулах шаардлага тулгарчээ.
Хотын гурав дахь ерөнхий төлөвлөгөөг мөн л “Гипрогор” институт 1975 онд боловсруулж батлуулсан бөгөөд хүн амыг 2000 он гэхэд 400 мянга байхаар тооцоолж, цаашид хүн амын механик өсөлтийг хязгаарлах хандлагатай төлөвлөжээ. Аливаа ерөнхий төлөвлөгөөний үндсэн үүргүүдийн нэг нь хот руу чиглэсэн хүн амын урсгалыг сааруулах явдал байдаг ч Улаанбаатар хотын ерөнхий төлөвлөгөө бүрд хүн амын өсөлтийг буруу тооцоолж, шилжилт хөдөлгөөнийг ердөө хязгаарлаж байгаагүй ажээ. Гурав дахь ерөнхий төлөвлөгөө хэрэгжих хугацаанд хүн амыг тухайн үеийнхээс 50-80 мянгаар нэмэгдэнэ гэж тооцсон ч бодит амьдрал дээр нийслэлийн хүн ам 400-500 мянгаар буюу 2 дахин өссөн байна.
Энэхүү төлөвлөгөө нь хотыг үндсэн 3 том дүүрэг, орон сууцны 21 хороололд хуваажээ. Ерөнхий төлөвлөгөөний дагуу III цахилгаан станцыг шинээр барьсны үр дүнд олон арван орон сууц, соёл, ахуйн үйлчилгээний барилгууд баригдаж хүн амын 47.8 хувь нь орон сууцанд амьдрах болсон байна. Гэвч Туул голын ландшафтын дагуу хүнд аж үйлдвэрийн районыг төлөвлөсөн, зонхилох салхины дээд талд гэр хорооллыг байршуулсан зэрэг нь өнөөдрийн агаар, ус, хөрсний бохирдлын гол шалтаан болсон юм.
Мөн тус төлөвлөгөөгөөр орон нутгаас нүүдэллэн ирэгчдийн урсгалыг сарниулахын тулд Налайх, Багануур зэрэг ойролцоо дагуул хотуудын үйл ажиллагааг дэмжсэн ба шилжин ирэгчдэд хязгаарлалт тавьж ойролцоогоор 35 мянган шилжин ирэгсдийг хотод оруулна гэж тооцоолж байжээ. Гэтэл төлөвлөлт хэрэгжиж буй эхний хоёр жилд 100 мянга орчим хүн хотод шилжин иржээ. Энэ нь дөрөв дэх ерөнхий төлөвлөлтийг цагаас нь өмнө шинэчлэх шаардлагыг бий болгосон байна.
Нийслэл хотын хүн ам 1986 онд 492.2 мянгад хүрсэн учир ЗХУ-ын “Гипрогор” болон “Пи-23” институтэд дөрөв дэх ерөнхий төлөвлөгөөг захиалж хийлгэжээ. Дөрөв дэх төлөвлөгөөний хэрэгжилтийг 2010 он хүртэл байхаар тооцсон бөгөөд гол зорилго нь Улаанбаатар хотын хүн амын бөөгнөрлийг сааруулж хот орчмын суурин газруудад шилжүүлэн бүлэг суурьшлын системээр хөгжүүлэх явдал байв. Уг төлөвлөгөөгөөр орон сууцны 21 хорооллыг 30 болгон нэмэгдүүлж, хотын бүтцийг суурьшлын 6 том бүс, үйлдвэрийн 8 бүст хуваан, цэнгэлдэх хүрээлэнг хотын төвийн урд хэсэгт төлөвлөсөн байна. Гэвч хотын хүн амын бөөгнөрлийг сааруулж хот орчмын суурин газруудад шилжүүлэн бүлэг суурьшлын системээр хөгжүүлэх асуудал хэрэгжиж амжихгүй явсаар 1990 он гарч төр засаг солигдон, улс орны эдийн засгийн байдал хямралд орсон тул уг ерөнхий төлөвлөгөө мартагдсан.
Харин 2002 онд Улаанбаатар хотыг 2020 он хүртэл хөгжүүлэх ерөнхий төлөвлөгөөг анх удаа Монголчууд өөрөө хийсэн ч эдийн засгийн боломжгүйгээс хотыг төлөвлөлтийн дагуу хөгжүүлж чадаагүй.
Энэхүү тав дахь ерөнхий төлөвлөгөө нь дахиад л хүн амын болон тээврийн хэрэгслийн огцом өсөлт, гэр хорооллын тэлэлтийг харгалзан үзээгүйн улмаас тодотгол хийх шаардлагатай тулгарч 2013 онд Улаанбаатар хотыг 2020 он хүртэл хөгжүүлэх шинэчилсэн ерөнхий төлөвлөгөөнд тодотгол хийж, Нийслэлийн 2030 он хүртэлх хөгжлийн үзэл баримтлалыг УИХ-аар баталсан билээ. Одоогийн байдлаар тодотголын хүрээнд Японы ЖАЙКА (JICA) олон улсын байгууллагын судалгааны баг ажиллаж байгаа аж.
Хот төлөвлөлтийн алдаа хэдэн арван жилийн дараа гарч ирдгийн тодорхой жишээг бид нийслэл хотын түүхийн явцаас мэдэрлээ. Гадаад оронд хотыг захиргаа, орон сууцны хороолол, амралт зугаалга, үйлдвэрийн бүс, зам харилцаа, дэд бүтцийн гэсэн таван бүсээр төрөлжүүлэн хөгжүүлдэг. Гэтэл манай оронд мөнгөтэй нэгэн хотын хаа дуртай хэсэгт газар авч, зам тавих газарт барилга барьсаар байгаа. Тэр бүү хэл хотын төвд газар олдохоо байгаад сургууль, цэцэрлэг, хүүхдийн тоглоомын талбайгаас хумсалж, бүр дээрэмдэн нураагаад барилга барих боллоо.
Тэгэхээр Улаанбаатар хотод өнөөдөр тулгамдаад буй энэ олон асуудлын буруутныг өнгөрснөөс хайх бус харин одооноос алдаагаа залруулж эхлэх хэрэгтэй байна. Ингэхийн тулд ерөнхий төлөвлөгөөгөө мөрдөж, бүрэн гүйцэд хэрэгжүүлэхийн тулд дэлхий нийтийн жишгийг дагаж хотын ерөнхий төлөвлөгөөг хуульчлах, нийслэлийн эрх зүйн байдлын тухай, хот байгуулалтын тухай, газрын тухай багц хуулиа яаралтай батлах шаардлагатай. Нийслэлийн эрх зүйн байдлын тухай хууль батлагдсанаар хот татвартай болж, хөрөнгө оруулалт бүтээн байгуулалт нэмэгдэх бол газрын тухай хууль батлагдсанаар эмх замбараагүй газар олгох асуудлыг нэг мөр шийдэх юм.
Түүнчлэн хотын цахилгаан, дулааны хүрэлцээг нэмэгдүүлэхийн тулд 5-р цахилгаан станцын бүтээн байгуулалтыг яаравчлах, дэд бүтцийн шугам сүлжээний өргөтгөлийн ажлыг цаг алдахгүй хэвийн үргэлжүүлэх, эрчим хүчний алдагдлыг бууруулах чиглэлээр бүх шатанд арга хэмжээг авч ажиллах шаардлагатай байна. Мөн хотын ерөнхий төлөвлөгөөнд үндэслэн хэсэгчилсэн ерөнхий төлөвлөгөөнүүдийг яаралтай боловсруулж батлах, хэрэгжүүлж эхлэх, дагуул хот суурингуудын бүтээн байгуулалтын ажлыг цаг алдахгүй эхлэх нь зүйтэй.
Эцэст нь, Улаанбаатар хотын шинэчилсэн ерөнхий төлөвлөгөөнд тунхагласнаар “Хүнээ эрхэмлэн дээдэлсэн, байгаль орчинд ээлтэй, дэлхийн зах зээлд өрсөлдөх чадвартай, өндөр технологид суурилсан, оюуны багтаамжтай үйлдвэрлэл үйлчилгээ тэргүүлсэн эдийн засагтай, дэлхийн хөгжилтэй орнуудын нийслэл хотуудын хөгжлийн түвшинд хүрэхүйц Монгол Улсын нийслэл хот байна.” гэсэн алсын хараагаа эрхэмлэн, хуулиа сахиж, иргэнээ дээдэлж, хотоо зөв хөгжүүлэхийг төр засгийн удирдлага, холбогдох шатны дарга, мэргэжилтнүүд, нийслэлийн нийт иргэддээ хандаж хүсье.
Сэтгүүлч Б.Цолмонтуяа