- 19-р зууны сүүлчээс 20-р зуунд шилжсэн цагаас Монгол улсад хот суурин газар хөгжиж эхэлсэн. Улаанбаатар хотын хувьд Да хүрээ бий болсон цагаас шинэ цагийн хотжилтын түүх нь эхэлсэн гэж үздэг бөгөөд тусгайлсан хот төлөвлөлтийн бодлогогүй байсаар 1954 онд Улаанбаатар хотын анхны ерөнхий төлөвлөгөө батлагдсанаар хот төлөвлөлт хийгдэх болсон. Одоог хүртэл 5 ерөнхий төлөвлөгөө боловсруулж хэрэгжүүлсэн байдаг. Өнгөрөгч оны 2 сард Улаанбаатар хотын шинэ ерөнхий төлөвлөгөөг УИХ-ыг тогтоолоор баталлаа. Хот төлөвлөлт алдагдсан гэх шүүмжийн тухайд энэ бол гарах ёстой шүүмж гэж бодож байна. Монгол орон социалист нийгэм, эдийн засгийн тогтолцооноос ардчилсан тогтолцоо руу шилжихэд өмнө хийгдсэн хот төлөвлөлтийн зарчим одоогийн хүн амын нягтрал, үзэл баримтлал, хууль, эрх зүйн орчинтой зөрчилдөх болсон. Тиймээс хот төлөвлөлтийн зарчмыг баримтлах, иргэдийн шилжин ирж суурьшихтай холбоотой журмыг мөрдөх, хяналт тавих зэрэг асуудал алдагдсан байдаг. Түүнчлэн Улаанбаатар хотын анхны ерөнхий төлөвлөгөөг 500 хүн оршин суухаар  тооцож хийсэн. Гэтэл 2000 оноос хойш сая гаруй хүн амтай томоохон хот болж өргөжсөн. Цөөн хүн амд зориулж төлөвлөсөн бага орон зайд  урьдчилан тооцож төлөвлөгдөөгүй хүн ам олноор суурьшаад ирэхээр сөрөг асуудлууд үүсч эхлэх нь гарцаагүй.  Эдгээр асуудлыг өмнө хийсэн ерөнхий төлөвлөгөө болон төлөвлөлтийн зарчмаар шийдэх боломжгүй байсан учраас 2002 онд хотын ерөнхий төлөвлөгөөг шинэчилж баталсан боловч энэхүү ерөнхий төлөвлөгөө нь мөн л амьдрал дээр бодит ажил болж хэрэгжээгүй. Хүн амын өсөлт, хөгжлийн хурд эрчимтэй явагдсан нь үүнд бас нөлөөлсөн. Түүнчлэн хот төлөвлөлт алдагдсаны нэг гол шалтгаан нь барилгажилт замбараагүй болсон явдал юм. Харин эмх замбараагүй барилгажилт бий болоход нийслэлийн дэд бүтцийн хүчин чадал, хангамж дутмаг байсан нь ихээр нөлөөлж төвийн хэсэгтээ хэт их нягтрал үүсгэсэн.  

- Хотыг хөгжүүлэх ерөнхий төлөвлөгөө гэдэг нь хот төлөвлөлт  гэсэн үг л дээ. Гэхдээ хот төлөвлөлт нь эрх зүйн баримт бичгүүдийн хүрээнд хэд хэдэн хууль, журам, норм дүрмүүдээс бүрдэнэ. Эдгээр хууль, норм дүрмийн хүрээнд ерөнхий төлөвлөгөөг боловсруулж баталдаг. Ерөнхий төлөвлөгөө нь тухайн хот  хичнээн хүн амтай байх юм, газар нутаг нь ямар хэмжээтэй байх вэ, ямар чиглэлүүдээр хөгжих вэ, зам харилцаа яаж тавигдах юм, нийгмийн дэд бүтэц буюу сургууль, цэцэрлэгийн хангамж ямар байх вэ зэргийг нарийвчлан тооцож ерөнхийлсөн байдлаар гаргадаг. Ингээд бүтээн байгуулалтын тухайн чиглэлийг хариуцсан байгууллагууд нь тэр хэсэгтээ ерөнхий төлөвлөгөөг хэрэгжүүлэхийн тулд уг төлөвлөгөөтэй уялдсан дахин тодотгол буюу хэсэгчилсэн ерөнхий төлөвлөгөөг боловсруулж, төлөвлөгөөнд тусгагдсан барилгажилтын дагуу бүтээн байгуулалтыг хийдэг.

- Энэ төлөвлөгөө нь мэргэжлийн байгууллага, маш олон хүний хүч хөдөлмөр, цаг хугацаа зарцуулж судалгаа, шинжилгээнд үндэслэж хийгдсэн учир маш бодитой, үндэслэл сайтай болсон гэж үзэж байгаа. Улаанбаатар хот өмнө нь ганц төвт хот байсан бол шинэ төлөвлөгөөгөөр хотыг 8 бүсэд хувааж, 8 дэд төвтэй байхаар төлөвлөсөн. Энэ нь Улаанбаатар хотыг жигд хөгжүүлэх оновчтой гарц болох юм. Мөн нийгмийн дэд бүтэц, байгаль орчин, үйлдвэрлэл зэрэг чиглэлүүдээр маш нарийвчилсан төлөвлөлт хийгдсэн. Одоогийн байдлаар дэд төвүүдийг байгуулах ажил судалгаа, зураг төслийн шатандаа явж байна. Судалгааны ажил дууссаны дараа аль хэсэгт эхэлж бүтээн байгуулалт хийх нь тодорхой болно. 2013 онд хотын хэсэгчилсэн ерөнхий төлөвлөгөөний нэг хэсэг болох гэр хорооллыг дахин төлөвлөх ажил, мөн дэд бүтцийн бүтээн байгуулалтын ажлууд эхлээд байгаа. Энэ мэтчилэн дараагийн шатны ажлууд үргэлжлээд хийгдэх болно.

- Хүн амын нутагшил суурьшил гэдэг бол улсын хэмжээнд төрийн оновчтой бодлогоор зохицуулах ёстой асуудал. Энэ асуудлыг УИХ-аас хуульчилж батлаад, Улаанбаатар хотод хичнээн тооны хүн ам оршин суухыг нарийвчилж тогтоосон нөхцөлд төлөвлөлтөө хийдэг. Одоогийн төлөвлөлтөөр нийслэл буюу Улаанбаатар хотын хүрээнд 2030 онд 1650.0 мянган хүн амтай, үүрэг зориулалтын ангилагдсан нутаг дэвсгэртэй, зам тээврийн сүлжээ, аж үйлдвэр, эрчим хүч, уул уурхай, хөдөө аж ахуй хөгжсөн дагуул хотуудтай байхаар тооцсон. Дагуул хот суурингууд болох Налайх, Багануур, Багахангай, Эмээлт-Аргалантыг Улаанбаатарын бүс буюу нийслэлийн цаашдын хөгжлийн чиг хандлагатай нягт уялдуулж аж үйлдвэр эрчим хүч, уул уурхай, барилгын материал үйлдвэрлэх анхан шатны болон боловсруулах үйлдвэр, терминал, ложистик дагнан хөгжсөн хотууд, Туул-Шувуу, Жаргалант, Био-Сонгино, Гацуурт, Тэрэлж, Хөшигтийн хөндий зэрэг хот суурингуудыг хөдөө аж ахуйн үйлдвэрлэл, агаарын тээвэр, ложистикийн төв болгон хөгжүүлэхээр тус тус төлөвлөөд байгаа. Дагуул хот суурингуудад нийтдээ 350-400,00 мянган хүн ам оршин суух ба дагуул хот, суурингуудыг хооронд нь холбосон автозам, тээврийн дэд бүтцийг шинээр байгуулна. Эдгээр арга хэмжээг авснаар Улаанбаатар хотын төвлөрлийг мэдэгдэхүйц бууруулна гэж үзэж байна.  

- 100 хувь хот төлөвлөлттэй уялдуулж чадахгүй байгаа. Учир нь хотын хэсэгчилсэн ерөнхий төлөвлөгөөнүүд бүрэн гарч дуусаагүй байна. Хэсэгчилсэн ерөнхий төлөвлөгөө гарч, барилгажилтын төслүүд бий болсны дараа тухайн байршил дээр ямар барилга барих нь тодорхой болох ёстой. Одоогийн байдлаар төлөвлөлт маань энэ хэмжээнд хүрч бүрэн гүйцэд боловсруулагдаагүй учраас барилгын ажил эхлүүлэх зөвшөөрлийг хот төлөвлөлттэйгээ уялдуулж олгох боломж хараахан бүрдээгүй байна.

- Хотын хэсэгчилсэн ерөнхий төлөвлөгөө нь ихээхэн цаг хугацаа шаарддаг ажил бөгөөд хорооллын хэмжээнд хийдэг. Улаанбаатар хотын шинэчилсэн ерөнхий төлөвлөгөөнд 47 нэгж хороололтой байхаар төлөвлөсөн. Тэгэхээр 47 ширхэг хэсэгчилсэн ерөнхий төлөвлөгөө хийгдэнэ гэсэн үг. Эдгээр нэгж хорооллуудад эхний ээлжинд зайлшгүй шийдвэрлэх ёстой ажлуудыг эрэмбэлж  урьдчилсан байдлаар хэсэгчилсэн төлөвлөгөөний саналыг бид боловсруулсан байгаа. Төсөв мөнгөтэй холбоотой асуудлаас шалтгаалж эцсийн байдлаар батлагдаж гарах ажил удаашралтай байна.

- Хот байгуулалтыг зөв зохион байгуулахын тулд зөв төлөвлөлттэй байхаас эхэлдэг. Дээр нь зөв хууль, дүрэмтэй байснаар зөв зохион байгуулалт руу орно. Төлөвлөлт болон зохион байгуулалтыг хооронд нь уялдуулсан хууль, эрх зүйн баримт бичгүүд мөн шаардлагатай. Тэгэхээр хотын ерөнхий төлөвлөгөөг хэрэгжүүлэх, хотыг зөв зохион байгуулахын тулд эдгээртэй холбогдсон бүхий л харилцааг нарийн зохицуулсан эрх зүйн иж бүрэн баримт бичигтэй байх хэрэгтэй юм.

Ярилцсан: Б.Цолмонтуяа