Түүх сөхвөл дэлхийд анх удаа Англи улс төсөв зохиож түүнийгээ хууль тогтоох байгууллагаар батлуулан хэрэгжүүлж эхэлсэн байдагажээ. Харин 1921 оны ардын хувьсгалын өмнөх Монгол улсад өөрийн гэсэн улсын төсөв байсангүй. 1921 оны ардын хувьсгалын дараа Ардын засгийн газар өөрийн төсвийг зохиож,1925 оноос Улсын Их Хурлаар батлах болсон байна. 1921 онд анх төрийн таван яам байгуулсны нэг нь Сангийн яам. Тус яамны үндсэн нэг үүрэг нь төсөв зохиох, түүнийг хэрэгжүүлэх явдал байжээ.  

       Улсын гуравдугаар их хурал 1926 онд орон нутгийн төсөв зохиох тухай журам баталж, хошууны ноёд дураараа ард иргэдээс элдэв татвар, өргөл барьц авахыг хориглосон байна. Ийнхүү 1927 оноос Монгол улсын төсөв нь улсын ба орон нутгийн төсвөөс бүрдэх болжээ. Харин өнөөгийн Монгол улсын нэгдсэн төсөв нь улсын төсөв, орон нутгийн төсөв, хүний хөгжил сангийн төсөв, нийгмийн даатгалын сангийн төсвөөс бүрдэх бөгөөд Монгол улсын их хурал жил бүрийн 11 сард нэгдсэн хуралдаанаараа ирэх оны  төсвийн тухай хуулиудыг баталж, бүтэн жилд улсын төсвөөс зарцуулах хөрөнгө мөнгөө эцэслэн   шийдвэрлэдэг.

2014 онд улсын эдийн засаг хүндрэх үү?

        Монгол улсын эдийн засгийн төлөв байдал уул уурхайгаас орж ирэх ашиг орлогоос ихээхэн шалтгаалдаг болсон. Хөрөнгө оруулалтын орчин нөхцөл таатай биш, хууль эрх зүйн тогтолцоо бүрдээгүйн улмаас гадаадын хөрөнгө оруулалт 2013 онд үлэмж хэмжээгээр буурч, энэ нь 2014 оны эдийн засаг хүндрэх шалтгаан болж байгааг олон эдийн засаг судлаачид хэлж байна. Улсын 2014 оны төсвийн зардлыг чадах чинээгээр танасан гэж байгаа ч төрийн байгууллага нь өөрөө данхар бүтэцтэй учир төдийлөн хэмнэлт гарахгүй гэсэн шүүмжлэл бий.

       Түүнчлэн Оюутолгой, Тавантолгой зэрэг уул уурхайн томоохон төслүүдээс орж ирэх орлого тасалдах магадлал бий гэнэ.  Учир нь Оюутолгой компанитай байгуулсан гэрээ хэлэлцээрт тодорхой өөрчлөлт хийхгүй бол Оюутолгойгоос урьдчилгаа төлбөр хэлбэрээр авсан мөнгийг тус уурхайгаас орж ирэх экспортын орлогод суутгах болно. Бусад төслүүдийн хувьд ч ялгаагүй энэ мэтчилэн суутгалууд их хийгдэх учир2014 онд уул уурхайн  орлого тасалдах магадлал өндөр байгааг мэргэжилтнүүд сануулж байна.

       Гадаадаас орж ирэх хөрөнгө оруулалтын асуудал хүндхэн байгаагийн дээр улсын нийт өр талийгаад байгаа билээ. Өртэй хүн өөдөлдөггүйн үлгэрээр Монгол улс өрнөөс өрний хооронд л өдөр хоногийг аргацааж байна гэхэд хилсдэхгүй. 2013 оны 12 сарын байдлаар улсын нийт өр дотоодын нийт бүтээгдэхүүний 40 хувиас хэтэрчихсэн, 2014 оны төслөөр бол бүр 50.3 хувьд хүрчихээд байгаа ба гадаадаас ахиад зээл авъя гэхэд лимит нь хэтэрчих гээд байгаа учир Засгийн газар Тогтвортой байдлын тухай хуульд өөрчлөлт хийж 60 хувиас хэтрэхгүй байна гэдэг заалт оруулахаар хуулийн төсөл өргөн бариад байгаа ажээ.  

       Мэргэжилтнүүдийн хэлж байгаагаар улсын нийт өрийг судалж үзэхэд Засгийн газрын гадаад, дотоод өр шинээр нэмэгдсээр байгаа, өмнөх зээл төлбөртэйгээ нийлээд 2014 оны эцэст улсын нийт өрийн үлдэгдэл арав орчим тэрбум төгрөг болох гэнэ. Өрийн үлдэгдэл ингэж өсч байгаа нь төсвийн алдагдалд ихээр нөлөөлөх нь гарцаагүй.

          2014 оны төсвийн төслийгболовсруулахдаа Засгийн газар төсвийн зарлагыг бууруулсан хэдий ч төсвийн зарлагыг дахин бууруулах шаардлагатайгэж мэргэжилтнүүд үзжээ. Тухайлбал, төрийн байгууллагууд шинээр оффисын барилга барихгүй, авто машинаа шинэчлэхгүй, ашиглалтад ороод гурван жил болоогүй байгаа барилгад их засвар хийхгүй гэх мэтчилэн  улс орны эдийн засаг хүнд байгаа үед зөвхөн 2014 ондоо тэвчээд өнгөрөөх зардлуудыг танаж болох юм. Түүнчлэн төсвийн алдагдлыг бууруулахын тулд гадаадаас авдаг өрзээлийн хэмжээг  багасгах хэрэгтэйг сануулсан.

       Хэдийгээр улс орны эдийн засаг сайнгүй байгаа ч дэлхийн зах зээл дээр ашигт малтмал, түүхий эдийн үнэ ханш өсвөл уул уурхайгаас орж ирэх орлогын хэмжээ нэмэгдэж, түүнийг дагаад эдийн засгийн төлөв сайжирна гэсэн өөдрөг хүлээлт бас бий. Гэхдээ гадаадын хөрөнгө оруулалтыг татахын тулд хөрөнгө оруулалтын зах зээлийг хөгжүүлэх, хууль эрх зүйн орчноо таатай болгох, татварын тогтолцоог илүү тодорхой болгох шаардлага байгаа юм.

         2014 оны онд улсын эдийн засаг ямар байх талаар судлаачид өөр өөрийн байр суурийг илэрхийлсэн. Чалкод төлөхөрийг 2013онд дуусгаж чадна гэж байсан ч өр төлөлтийн явц муу байсан учир 2014 улсын төсөвт орж ирэх онд нүүрсний экспортын орлого муу байх төлөвтэй. Мөн 2014 онд ахиж бондгаргаж зээл авлаа гэхэд зэрэглэл буурч, илүү өндөр хүүтэй авах учир  эргээд улсын эдийн засагт том дарамт болох юм. Тиймээс 2014 ондоо бүсээ чангалж байгаа нөөцөө эдийн засагтаа оновчтой шингээх нь чухалгэлээ. Түүнчлэн эдийн засгийн өсөлт хоёр оронтой тоондоо байж, тэнцвэрээ хангах хэдий ч 2014 онд өргөн хэрэглээний бараа, материалын үнэ буухгүй, төгрөгийн ханшийн уналт ч үргэлжлэх төлөвтэй байна.

         2013 онд Засгийн газраас Чингис бонд гаргаж, бондын хөрөнгөөр томоохон төсөл хөтөлбөрүүдийг санхүүжүүлж, бүтээн байгуулалтын ажлууд эхлүүлсэн ч эдгээр нь урт хугацаандаа үр дүн  үзүүлэх учир 2014 онд төдийлөн нааштай үр нөлөө гарахгүй гэнэ. Тухайлбал, улсын эдийн засагт чухал нөлөөтэйд тооцогдож байгааТЭЦ-5, төмөр зам, нефтийн болонхүнд аж үйлдвэрийн зэрэг хэд хэдэн том төсөл байна. Эдгээр бүтээн байгуулалтын төсөл  одоогоорзураг төсөлнь батлагдаагүй, бодит ажил болж хэрэгжиж эхлээгүйучраас эдийн засагт төдийлөн нөлөөлөхгүй юм. Мөн Самурай бондноос 300 сая ам.доллар босгох боломжтой гэж үзэж байгаа ч энэ нь төсвийн хөрөнгө оруулалтын гуравны нэгтэй тэнцэх хэмжээний учраас  эдийн засгийн өндөр өсөлтийг бүрдүүлэхгүй гэж эдийн засагчид дүгнэжээ.

Тендер бол  төсвөөс хумслахын нэр биш

           Аливаа төр засаг үйл ажиллагаагаа хэвийн явуулахад нь зайлшгүй шаардагдахбарааүйлчилгээ худалдан авах, нийлүүлэх бодлого хийгээд түүнийг хэрэгжүүлж чадахуйц бүтэцтогтолцоотой байдаг. Энэхүү тогтолцооны мөн чанар нь төрийн өмчийн хөрөнгөөр төрөлбүрийн бараа үйлчилгээг худалдан авах, түүнийг бэлтгэн нийлүүлэх аж ахуйн нэгжийгхолбогдох хууль журмын дагуу сонгоход оршино. 

        Гэвч энэ үйл ажиллагаанд татвар төлөгчдын мөнгөний ихээхэн хэсэг зарцуулагддаг учир төрийн алба, үйлчилгээг хэвийн явуулахын хажуугаар авилга, хээл хахуульд өртөх өндөр эрсдэлтэй салбар юм.  Тиймдээ ч олон нийтийн анхаарлын төвд байж, иргэдийн зүгээс ихээхэн шүүмжлэл дагуулж байдаг. Төрийн үйлчилгээний энэ чухал салбарыг авилга, хээл хахууль, хүнд суртал гэх мэт аливаа сөрөг хүчин зүйлсээс хамгаалах үндсэнарга зам нь шударга, ил тод, нээлттэй байх, хариуцлага тооцох механизм чанга, төрд ажиллагсдын ур чадвар, мэдлэг туршлага өндөр байх явдал юм.   

           Төрийн өмчийн хөрөнгөөр бараа, ажил үйлчилгээ худалдан авах ажиллагааг зохицуулсан бие даасан хууль батлагдахаас өмнөхудалдан авах үйл ажиллагааны эрх зүйн үндсийг Монгол улсын Ерөнхийлөгчийн сонгуулийнтухай хууль, Монгол улсын засгийн газрын тухай,  Төрийн болон орон нутгийн өмчийн тухай, Төсвийн байгууллагын удирдлага санхүүжилтын тухай, Иргэний хийгээд Үнэт цаасны тухайхуулиуд болон Гадаадын зээл тусламжийг зохицуулах тухай хууль гэсэн 10 гаруй эрх зүйн актууд бүрдүүлж ирсэн. Энд  дурьдсан эрх зүйн актуудын дөнгөж гуравны нэг хүрэхгүй хувь нь 2000 оноос өмнө буюу “Төрийн болон орон нутгийн өмчийн хөрөнгөөр худалдан авах бараа, ажил, үйлчилгээний гүйцэтгэгч сонгох журмын тухай” хууль гарахаас өмнө батлагджээ. Энэ нь улсын нийт төсвийн 28 гаруй хувийг эзлэх хөрөнгө мөнгөний их урсгал арав гаруй жилийн турш хуулийн зохицуулалтгүй шахам явж ирснийг харуулж байна.  

          Тендертэй холбоотой нэгэн маргаантай асуудал бол “хамгийн бага үнийн санал”-ыг хамгийн сайнд тооцдог гэх яриа юм. Олон нийт тендерт шалгараад байгаа компаниуд хамгийн бага үнэ хэлж ажил, үйлчилгээ аваад хамгийн чанаргүй гүйцэтгээд байна гэж үздэг. Хуулиндаа захиалагчийг хамгийн бага үнийг сонго гэж заагаагүй.  Харин "Хамгийн бага харьцуулах үнэтэй тендерийг «хамгийн сайн» үнэлэгдсэн тендер" гэж үзэх бөгөөд уг тендерийг ирүүлсэн оролцогчид гэрээ байгуулах эрх олгож,  энэ тухай түүнд болон бусад тендерт оролцогч бүрт нэгэн зэрэг бичгээр мэдэгдэнэ'' гэж заасан байдаг.

         "Хамгийн бага харьцуулах үнэ" гэдэг нь тухайн тендерт оролцогчийн ирүүлсэн тендер нь захиалагчийн тавьсан бүх шалгуур, шаардлагуудыг хангаж, хамгийн өндөр үр ашгийг санал болгосон байх ёстой. Тухайлбал, зарлагдсан нэг тендерт 10 компани оролцох саналаа ирүүлсэн байлаа гэхэд хоёр компани нь захиалагчийн тавьсан шалгуур, шаардлагыг хамгийн сайн, жигд хангасан тохиолдолд уг хоёроос аль бага үнэ хэлснийг нь сонгодог аж.

           Гэхдээ энэ бол албаны хүний тайлбар. Байдал газар дээр ямар байдгийг бид мэдэхгүй. Учир нь төсвийн хөрөнгөөр санхүүжин баригдаж буй барилга байгууламж, тавьж байгаа зам гүүр төлөвлөсөн хугацаандаа ашиглалтанд ордоггүй, төсөв нэмүүлж авдаг жишиг тогтоод хэдэн жилийн нүүр үзлээ. Хувийн хөрөнгөөр баригдаж байгаа арван хэдэн давхар өндөр барилгууд 1-2 жилийн хугацаанд баригдаж ашиглалтанд ороод байхад 1-2 давхар сургууль, цэцэрлэгийн барилгууд ашиглалтанд орох гэж хэдэн жил дамнаж баригддаг нь нууц биш. Хамгийн хямд өртөг санал болгож тендерт ялаад барилгын материалын үнэ өссөн, газраа шийдэж өгөөгүй, дэд бүтэц шийдэгдээгүй гэдэг шалтаг шалтгаанаар төсөв нэмүүлж авсаар байсан хэд хэдэн барилгын төсвийг 2014 онд царцаахаар боллоо.

           Төсвийн хөрөнгийн санхүүжилтээр баригдаж ашиглалтанд орж байгаа барилга байгууламж, зам гүүрийн чанарын хувьд мөн л асуудал дагуулдаг. Үүний тод жишээг бид жил бүр их хэмжээний мөнгө зарцуулж засвар хийдэг замуудаас харж болно. Хийж дуусаад эхний борооноор л тараа таниулдаг зам, гүүрийг иргэд шүүмжилсээр байгаад залхаж байгаа. Иргэдийн өөрсдийнх нь халааснаас гарсан татварын мөнгийг ийнхүү салхинд хийсгэж байгаад дургүйцэх нь зүйн хэрэг. Харамч хүн хоёр дахин төлдөгийн үлгэрээр хамгийн хямд, чанаргүй зүйлийг дахин дахин худалдан авна гэдэг үнэхээр байж боломгүй зүйл. Иймд төрийн байгууллагууд нийтийн өмч хөрөнгийг зарцуулан худалдан авалт хийхдээ ард түмэн, Төр улсад  хамгийн өгөөжтэй, зөв, шударга байдлаар зохион байгуулах учиртай.

        2014 онд төсвийн хөрөнгөөр 2 их наяд 567 тэрбум 529.1 сая төгрөгийн төсөвт өртөг бүхий төсөл, арга хэмжээ, барилга байгууламжийг санхүүжүүлэхэд 1 их наяд 143 тэрбум 275.5 сая төгрөг зарцуулахаар болсон. Мөн 2014 онд Худалдан авах ажиллагааны газраас тендерийг ил тод, нээлттэй зохион байгуулдаг болохын тулд Шилэн тендерийн тогтолцоог нэвтрүүлэхээ зарлалаа. Энэ нь тендер зохион байгуулах үйл ажиллагааг зарлахаас шалгаруулах хүртэл бүхий л үйл явцыг цахим байдлаар явуулах тогтолцоо юм. Ингэснээр тендерт оролцогчид төрийн байгууллагуудаас олон төрлийн лавлагаа мэдээлэл авахын тулд ихээхэн цаг хугацаа зарцуулдаг, үүнээс болж хуурамч бичиг баримт бүрдүүлдэг явдал байхгүй болох гэнэ. Түүнчлэн тендер шалгаруулалт цахим байдлаар явагдаж, төрийн байгууллагын ажилтантай тендерт оролцогч компанийхан нүүр тулахгүй учир авилга, хээл хахуулийг халах боломжтой аж. Үүнээс гадна төрийн өмчийн хөрөнгөөр бараа, материал худлдан авах ажиллагааг Монголд анх удаа нэвтэрч буй Цахим дэлгүүр гүйцэтгэх юм. Ингэснээр төрийн байгууллагууд бичгийн цаас, хэвлэх машины хор гэх мэтийн өдөр тутмын хэрэгцээт бараа материалыг аль нэг даргын хамаатан садан, танил талаараа дамжуулж дурын үнээр худалдан авдаг явдлыг таслан зогсоох гэнэ.

           Ингээд төгсгөлд нь 2014 онд улсын хэмжээнд  зарлагдах төсөл хөтөлбөр, тендерийн хэмжээг танилцуулъя. 2014 онд 595 тэрбум төгрөгийн санхүүжилтээршинээр 132 барилга баригдах бөгөөднийтдээ нэг их наяад 143 тэрбум төгрөгийн төсөвт өртөг бүхий 301 төсөл арга хэмжээг шинээр хэрэгжүүлэх ажээ.Энэ нь дотроо эрчим хүчний салбарт 368 тэрбум төгрөгийн 32 барилга байгууламж, 22 тэрбумын 22 цэцэрлэг, 36.7 тэрбумын 15 сургууль, 9.2 тэрбумын 11 эмнэлгийн барилга, 10.3 тэрбумын найман коллеж МСҮТ, 16.7 тэрбумын нийгмийн халамжийн салбарын долоон барилга байгууламж, соёлын төв, 20 тэрбумын зургаан спортын цогцолбор шинээр барихаар төлөвлөсөн  байна. Мөн өнгөрсөн оны 130-140 тэрбумын өртөгтэй 242 төсөл арга хэмжээний төсвийгцарцаасан байгааг цааш үргэлжлүүлэх гэнэ. Улс орны эдийн засаг 2014 онд хүндхэн байх талаар эдийн засагчид сануулсаар байгаа, улсын төсөв ч бүсээ чангалсан байдалтайгаар батлагдсан ийм үед тендер нэрийн дор жаахан төсвийг бүү хумслаасай гэж хүсэх хүн олон. 

        Хүн амын өсөлт хурдтай явагдаж буй өнөөгийн нийгэмд хүүхдээ сургах сургууль цэцэрлэг, очоод үзүүлчих эмнэлэг эмчилгээний газар дутагдалтай байгаа. Тиймдээ ч төсвийн хөрөнгийн санхүүжилтээр баригдаж буй байгууламжийн дийлэнхи нь сургууль цэцэрлэг, эмнэлгийн барилгууд байдаг. Тэгэхээр тендер шалгаруулж байгаа, шалгарч байгаа хоёрын аль аль нь хувьдаа олох олз ашгаа хойш нь тавьж, хариуцлагаа ухамсарлаж, хүн чанараа дээдэлж хийх ёстой ажлаа ном ёсоор нь хийж гэмээн бидний үр хүүхэд сурах сургууль, эмнүүлэх эмнэлэг хайж зүдрэхгүй өсөж торнин, улс орондоо эрдэм мэдлэгтэй, эрүүл саруул иргэн болж төлөвших юм.

Сэтгүүлч Б.Цолмонтуяа