Б.Дамбийнямын “Уртцагаан”-ы өчил
Би нийслэл хотдоо нэгэн сонин содон бүтээн байгуулалт болж 1960 онд мэндэлсэн. Тэр цагаасаа жижиг үйлдвэрлэл, төрөл бүрийн үйлчилгээний гол төв болж хагас зууныг үдээд дөрөвдэхь жилтэйгээ золгож байна. Намайг нийслэлийн иргэд “Урт цагаан” хэмээн өргөмжлөн нэрлэсэн. Одоо Улаанбаатар хотынхон байтугай 21 аймгийнхан ч мэддэг болжээ. Тэгэхээр миний овог Монгол Улсын гавъяат барилгачин, ахмад архитекторч Б.Дамбийням. Миний нэрийг Уртцагаан гэдэг. Миний ашигтай талбай 5384 м2 тухайн үеийн 126600 төгрөгийн өртгөөр босож байлаа. Би жуулчны гудамд байрладаг юм шүү дээ. Бүр дэлгэрэнгүй хэлбэл Чингэлтэй дүүргийн 3-р хороонд. Одоо миний хэрхэн яаж бүтсэн, зураг төслийн эх хувь “Улсын Архивын Ерөнхий Газар” хадгалагдаж байгаа.
Би онгирч байгаа юм биш шүү. Миний нэрийг мэдэхгүй Монгол хүн гэж тун ховор. “Урт цагаан дээр уулзъя, урт цагаанд ороод үсээ засуулчих, урт цагаанд хэмжээг нь өгөөд хувцсаа захиалчих, хайж байгаа юм чинь урт цагаанд байна лээ, урт цагааны урдаас авчихъя” гэсэн ийм л яриаг өнгөрсөн 54 жилийн туршид би ард иргэдийн амнаас сонссон доо. Нийтийн ахуй үйлчилгээний салбарынханы буянтай үйлсэд цаашид ч олон жил хүчин зүтгэх юмсан гэж боддог. Олон мянган иргэдийн ахуй амьдралыг олон жил залгууллаа даа. Үүнийг гэрчлэх хүмүүс өнөөдрийн өндөр настангууд, тэдний залгамж үе болсон өнөөгийн ажиллагсад тэднээр үйлчлүүлдэг олон мянган хүмүүс бас мэднэ дээ.
Монголын хоёр дахь архитекторч Б.Дамбийням гэдэг хүний уран бүтээлүүдийн голлох нэгэн бүтээл. Наймаг анх “Б.Дамбийнямын Урт цагаан” гэж ард иргэд дууддаг байлаа. Энэ онд намайг бүтээгчийн 90 насны ой тохионо. Б.Дамбийням гуйаг мэргэжил нэгт доктор Ч.Дагшигдорж нь нөхөрсөг шогоор өгүүлэхдээ:
“Урт цагаанаар овоглосон ууган ахмад архитекторч
Удах тусмаа залуужсан бэлэг танхай эр
Зууны манлай болоогүй ч зуу наслах хувьтан
Зуун зуундаа дуурсагдах бидний ганц ачтан” хэмээн “Монголын уран барилгачдын хөх сүмбэр оргилууд” 2001 он Г.Балданжав гэсэн номонд өгүүлсэн байдаг. Энэ хүний гараар улсын банк, Ховд аймгийн драмын театр, улсын их дэлгүүр гэх мэтчилэн хот хөдөөгүй уран барилгын өв болсон олон ч сайхан барилга сүндэрлэсэн дээ. Түүний энэ их ажил хөдөлмөрийг төр засгаас үнэлж 1977 онд “Монгол Улсын гавъяат барилгачин” цол хүртээсэн.
Нийгмийн байгуулал, төр өөрчлөгдөж 1992 онд намайг Нийслэлийн өмчийн харилцааны газрын өөрийн мэдэлд авсан. Одоогоор 30 гаруй аж ахуйн нэгжийн 700 гаруй түрээслэгч нарын амьдралыг би тэтгэж, тэд ард түмэнд хэрэгтэй бүхнээр үйлчилж байна. Гуталчин, засварчин, оёдолчин, зурагчин, дархан мужаан, урчууд гээд гарын ур дүйтэй олон сайхан хүмүүс ажилладаг юм. Үүнээс гадна Биеийн тамирын анхны “Хоршоолол” нийгэмлэг байгуулагдан байрласнаас хойш өнөөг хүртэл олон алдар цуутай тамирчид бэлтгэл сургуулилтаа хийж, улс орон болон дэлхийд нэр алдараа дуурсгасаар өнөөдрийг хүрч ирсэн. Одоо “Чингэлтэй дүүргийн спорт хороо” ажиллаж байна.
Сүүлийн үед миний үеийн барилга, хөшөө дурсгалуудтай хотын удирдлагуудын зүгээс шинэчлэлт нэрийн дор устгаж буулгах гэсэн ааш авир таалагдахгүй юм. Бусад орнууд хуучны түүхийн дурсгалтай барилга байгууламжаа хуучин хэвээр нь хадгалж авч үлдээгээд үр хойч үедээ өвлүүлдэг. Тэгээд он удаан жил болсон тэдгээр барилгаараа бахархаж хайрлаж хамгаалдаг орон ч байдаг.
Намайг “хөгшин барилга” гээд нураана гэсэн яриа олон ч удаа яригдлаа. Одоо ч бас яригдаад л байгаа. Энэ цагийн хөрөнгөтэй хүмүүс чинь хуучнаа сэргээж авахаа мэдэхгүй нүд үзүүрлээд байх болж. Оронд нь маш өндөр барилга барьж, тэр хэрээр олон давхарын талбай бүрээр ашиг олохыг зорьдог болсон гэнэ.
1992, 1998, 2008 онд намайг хувьчлах шийдвэр төр засгаас гаргаж байсан хэдий ч нийслэлийн үе үеийн удирдлагууд биелүүлэлгүй өнөөдрийг хүрсэн. Намайг царай зүсээ засуулах гэхээр “нэг тоосго ч нэмж болохгүй” гэж хүртэл түрээслэгчидэд хатуурахсан удаа бий. Уг нь улс орныхоо хуучны түүх дурсгалтай байшин барилгуудыг хот, хөдөө ялгалгүйгээр бүртгэн батлагаажуулж хамгаалдаг хууль эрхзүйн заалтыг маш тодорхой болгоод өгчихвөл зүгээр байгаа юм.
Амьдрал ахуйгаа залгуулдаг 700 гаруй түрээслэгчид арга ядсандаа санал гомдлын дуу хоолойгоо нэгтгэж төрийн гурван өндөрлөгт тавьж намайг нураах шийдвэрийг эсэргүүцэн захидал бичсэн. /2013.10.21 “Өдрийн сонин” Даваа гараг/
Одоогоос дөрвөн жилийн өмнө “Хотын хөгжлийг дэмжих хөтөлбөрийн хүрээнд Герман улсын мэргэжилтэн Janos Brenner богино хугацаанд ажиллахдаа тухайн үеийн ЗТБХБЯаманд зөвлөмжүүд өгсөн байдаг. Үүнээс нь нэгийг л би дурдая. “ Улаанбаатар хот түүх соёл, архитектурын хувьд үнэт барилга байгууламж багатай ч сэтгэгдэл төрүүлэхүйц хэмжээнд байна. Өнгөрсөн зууны 1930-аас 1950 оны хооронд баригдсан уялдаа холбоо бүхий, ансамбль болох хуучны барилга байгууламжуудыг хамгаалтанд авч сэргээн засварлах шаардлагатай. Үүнийг хийхийн тулд эрх зүйн зохицуулалтууд нь эдгээрийг хамгаалалтанд авахад чиглэгдэх ёстой бол арга механизмууд нь сэргээн засварлах шаардлагатай барилга байгууламжийг өмчлөгч/ эзэмшигчдэд үүрэг болгож, засвартай холбоотойгоор нэмэлт зардлыг нь олгоход чиглэгдэх учиртай.”
Удахгүй намайг өөр хуучны хэд хэдэн сайхан барилгууд хамт Азийн архитектурын үнэт өвд бүртгүүлэхээр Монголын Архитектурын Эвлэл ажиллаж байгааг энэ дашрамд хэлэх нь зөв байх. Харин тэр үнэт өвд бүртгүүлэхээс минь амжуулж “намайг нурааж буулгачих вий дээ” гэсэн битүүхэн айдастай л байна. Өөрчлөлт шинэчлэлтийг хийхийг би дэмжинэ. Гэхдээ миний ерөнхий фасадыг, өвөрмөц өнгө төрхийг алдагдуулахгүй хадгалж үлдээд дотор гаднийг минь засварлаж шинэчлээд байхад би ч нийтийн ахуй үйлчилгээний салбарт үнэнч байж чадна. Би өөрийнхөө байр суурийг илэрхийлэхэд нурж ганхах болоогүй гэж бодож явдаг шүү.
Ачыг минь боддоггүй юм аа гэхэд
Архитекторчийн минь уран бүтээлийг бодоод
Үндэсний уран барилгын
Өнгө төрхийг шингээж агуулсан
Өвөрмөц содон шийдэлтэй
Нийслэлийн түүхийн хөгжил дэвшилтэй
Нэр минь бат холбогдсоныг ойлгоод
Төгрөг мөнгөний хожил бодолгүй
Түүхийн гэрч болгон үлдээнэ байх гэж
Төр, засагтаа би найднам.
Мөнх бусын хорвоод одсон болохоор
Миний архитекторчийн зохиогчийн эрхийг
Ойшоож үздэггүй болсон юм болов уу гэж
Ойлгогдохгүй олон юманд гутаж байна даа би
Төрийн минь сүлд өршөөж
Түмний минь хүсэл биелэх болтугай.
Зохиогч: И.Алтангэрэл
Би онгирч байгаа юм биш шүү. Миний нэрийг мэдэхгүй Монгол хүн гэж тун ховор. “Урт цагаан дээр уулзъя, урт цагаанд ороод үсээ засуулчих, урт цагаанд хэмжээг нь өгөөд хувцсаа захиалчих, хайж байгаа юм чинь урт цагаанд байна лээ, урт цагааны урдаас авчихъя” гэсэн ийм л яриаг өнгөрсөн 54 жилийн туршид би ард иргэдийн амнаас сонссон доо. Нийтийн ахуй үйлчилгээний салбарынханы буянтай үйлсэд цаашид ч олон жил хүчин зүтгэх юмсан гэж боддог. Олон мянган иргэдийн ахуй амьдралыг олон жил залгууллаа даа. Үүнийг гэрчлэх хүмүүс өнөөдрийн өндөр настангууд, тэдний залгамж үе болсон өнөөгийн ажиллагсад тэднээр үйлчлүүлдэг олон мянган хүмүүс бас мэднэ дээ.
Монголын хоёр дахь архитекторч Б.Дамбийням гэдэг хүний уран бүтээлүүдийн голлох нэгэн бүтээл. Наймаг анх “Б.Дамбийнямын Урт цагаан” гэж ард иргэд дууддаг байлаа. Энэ онд намайг бүтээгчийн 90 насны ой тохионо. Б.Дамбийням гуйаг мэргэжил нэгт доктор Ч.Дагшигдорж нь нөхөрсөг шогоор өгүүлэхдээ:
“Урт цагаанаар овоглосон ууган ахмад архитекторч
Удах тусмаа залуужсан бэлэг танхай эр
Зууны манлай болоогүй ч зуу наслах хувьтан
Зуун зуундаа дуурсагдах бидний ганц ачтан” хэмээн “Монголын уран барилгачдын хөх сүмбэр оргилууд” 2001 он Г.Балданжав гэсэн номонд өгүүлсэн байдаг. Энэ хүний гараар улсын банк, Ховд аймгийн драмын театр, улсын их дэлгүүр гэх мэтчилэн хот хөдөөгүй уран барилгын өв болсон олон ч сайхан барилга сүндэрлэсэн дээ. Түүний энэ их ажил хөдөлмөрийг төр засгаас үнэлж 1977 онд “Монгол Улсын гавъяат барилгачин” цол хүртээсэн.
Нийгмийн байгуулал, төр өөрчлөгдөж 1992 онд намайг Нийслэлийн өмчийн харилцааны газрын өөрийн мэдэлд авсан. Одоогоор 30 гаруй аж ахуйн нэгжийн 700 гаруй түрээслэгч нарын амьдралыг би тэтгэж, тэд ард түмэнд хэрэгтэй бүхнээр үйлчилж байна. Гуталчин, засварчин, оёдолчин, зурагчин, дархан мужаан, урчууд гээд гарын ур дүйтэй олон сайхан хүмүүс ажилладаг юм. Үүнээс гадна Биеийн тамирын анхны “Хоршоолол” нийгэмлэг байгуулагдан байрласнаас хойш өнөөг хүртэл олон алдар цуутай тамирчид бэлтгэл сургуулилтаа хийж, улс орон болон дэлхийд нэр алдараа дуурсгасаар өнөөдрийг хүрч ирсэн. Одоо “Чингэлтэй дүүргийн спорт хороо” ажиллаж байна.
Сүүлийн үед миний үеийн барилга, хөшөө дурсгалуудтай хотын удирдлагуудын зүгээс шинэчлэлт нэрийн дор устгаж буулгах гэсэн ааш авир таалагдахгүй юм. Бусад орнууд хуучны түүхийн дурсгалтай барилга байгууламжаа хуучин хэвээр нь хадгалж авч үлдээгээд үр хойч үедээ өвлүүлдэг. Тэгээд он удаан жил болсон тэдгээр барилгаараа бахархаж хайрлаж хамгаалдаг орон ч байдаг.
Намайг “хөгшин барилга” гээд нураана гэсэн яриа олон ч удаа яригдлаа. Одоо ч бас яригдаад л байгаа. Энэ цагийн хөрөнгөтэй хүмүүс чинь хуучнаа сэргээж авахаа мэдэхгүй нүд үзүүрлээд байх болж. Оронд нь маш өндөр барилга барьж, тэр хэрээр олон давхарын талбай бүрээр ашиг олохыг зорьдог болсон гэнэ.
1992, 1998, 2008 онд намайг хувьчлах шийдвэр төр засгаас гаргаж байсан хэдий ч нийслэлийн үе үеийн удирдлагууд биелүүлэлгүй өнөөдрийг хүрсэн. Намайг царай зүсээ засуулах гэхээр “нэг тоосго ч нэмж болохгүй” гэж хүртэл түрээслэгчидэд хатуурахсан удаа бий. Уг нь улс орныхоо хуучны түүх дурсгалтай байшин барилгуудыг хот, хөдөө ялгалгүйгээр бүртгэн батлагаажуулж хамгаалдаг хууль эрхзүйн заалтыг маш тодорхой болгоод өгчихвөл зүгээр байгаа юм.
Амьдрал ахуйгаа залгуулдаг 700 гаруй түрээслэгчид арга ядсандаа санал гомдлын дуу хоолойгоо нэгтгэж төрийн гурван өндөрлөгт тавьж намайг нураах шийдвэрийг эсэргүүцэн захидал бичсэн. /2013.10.21 “Өдрийн сонин” Даваа гараг/
Одоогоос дөрвөн жилийн өмнө “Хотын хөгжлийг дэмжих хөтөлбөрийн хүрээнд Герман улсын мэргэжилтэн Janos Brenner богино хугацаанд ажиллахдаа тухайн үеийн ЗТБХБЯаманд зөвлөмжүүд өгсөн байдаг. Үүнээс нь нэгийг л би дурдая. “ Улаанбаатар хот түүх соёл, архитектурын хувьд үнэт барилга байгууламж багатай ч сэтгэгдэл төрүүлэхүйц хэмжээнд байна. Өнгөрсөн зууны 1930-аас 1950 оны хооронд баригдсан уялдаа холбоо бүхий, ансамбль болох хуучны барилга байгууламжуудыг хамгаалтанд авч сэргээн засварлах шаардлагатай. Үүнийг хийхийн тулд эрх зүйн зохицуулалтууд нь эдгээрийг хамгаалалтанд авахад чиглэгдэх ёстой бол арга механизмууд нь сэргээн засварлах шаардлагатай барилга байгууламжийг өмчлөгч/ эзэмшигчдэд үүрэг болгож, засвартай холбоотойгоор нэмэлт зардлыг нь олгоход чиглэгдэх учиртай.”
Удахгүй намайг өөр хуучны хэд хэдэн сайхан барилгууд хамт Азийн архитектурын үнэт өвд бүртгүүлэхээр Монголын Архитектурын Эвлэл ажиллаж байгааг энэ дашрамд хэлэх нь зөв байх. Харин тэр үнэт өвд бүртгүүлэхээс минь амжуулж “намайг нурааж буулгачих вий дээ” гэсэн битүүхэн айдастай л байна. Өөрчлөлт шинэчлэлтийг хийхийг би дэмжинэ. Гэхдээ миний ерөнхий фасадыг, өвөрмөц өнгө төрхийг алдагдуулахгүй хадгалж үлдээд дотор гаднийг минь засварлаж шинэчлээд байхад би ч нийтийн ахуй үйлчилгээний салбарт үнэнч байж чадна. Би өөрийнхөө байр суурийг илэрхийлэхэд нурж ганхах болоогүй гэж бодож явдаг шүү.
Ачыг минь боддоггүй юм аа гэхэд
Архитекторчийн минь уран бүтээлийг бодоод
Үндэсний уран барилгын
Өнгө төрхийг шингээж агуулсан
Өвөрмөц содон шийдэлтэй
Нийслэлийн түүхийн хөгжил дэвшилтэй
Нэр минь бат холбогдсоныг ойлгоод
Төгрөг мөнгөний хожил бодолгүй
Түүхийн гэрч болгон үлдээнэ байх гэж
Төр, засагтаа би найднам.
Мөнх бусын хорвоод одсон болохоор
Миний архитекторчийн зохиогчийн эрхийг
Ойшоож үздэггүй болсон юм болов уу гэж
Ойлгогдохгүй олон юманд гутаж байна даа би
Төрийн минь сүлд өршөөж
Түмний минь хүсэл биелэх болтугай.
Зохиогч: И.Алтангэрэл