Бидний өнөөгийн бүтээж буй барилга байгууламжууд ба хот байгуулал архитектурын хувьд монголын түүхэн хэм хэмжээгээр ямар жишигт явна вэ?

…ХIII-XV зууныг монголын түүхэн дэх архитектурын оргил үе гэхэд маргах хүн үгүй бизээ. Энэ үед алдарт “Хар хорум” сүндэрлэж монгол хаад дэлхийд ноёрхож байсан билээ. Түүнчлэн энэ үед монголын соёлын их өв, одоог хүртэл дэлхийд бишрэгддэг нүүдэлчдийн архитектурын сонгодог жишээ, грекийн багануудаас өндөр настай гэгдэх гэр хөгжлийнхөө оргилд хүрч “Алтан Орд”, “Зуны Өргөө” гэх мэт нэрээр нэрлэгдэж байжээ. Монгол хаадын ноёрхол дуусахтай зэрэгцэн дорнын архитектурын нөлөөн дор барилга байшин тэр дундаа сүм хийд одоогийн монголын нутагт дэлгэрсэн нь бас бий.

Түүнчлэн түүхэнд эргэн ирсэн бүтээн байгууллын цаг үе бол 1940-1990 он. Социализмын үзэл баримтлалын бүтээн байгуулалт орос улсын туршлагад суурьлан монголын хөрсөнд бүтээгдэв. “Төрийн ордон”, “Дуурь бүжгийн театр”, “Бөхийн өргөө”, “Лениний музей” гээд монголын архитектурын туухэнд бичигдэх бүтээн байгуулалт энэ л үед баригдсан. Тухайн үед зөвлөлт холбоот орос улсад  авангард урчууд архитектур, уран зохиол, урлагийн салбарт тэргүүлж байсан ба “Оросын Авангард” хэмээн нэрлэгдэн үлдсэн юм. Энэ урлагийн салхи монголд пионерын уриа лоозонгоос эхлээд архитектурт хүртэл салхилсан. Нэгэн жишээ болЗайсан толгойн Зөвлөлтийн дайчдад зориулсан хөшөө дурсгалын цогцолборюм. Энэ үед нэг талаараа социализмын эрч хүч гоо зүйг илэрхийлэх архитектурыг зорих боловч нөгөө талаараа социализмын гол үзэл нийт хөдөлмөрч ард түмэнд нэгэн зэрэг тэнцүү хуваарилагдах нэгэн модульт хэм хэмжээг барьж байлаа. Улаанбаатар хот энэхүү зарчимд тулгуурлан 1954, 1961, 1975, 1986 онуудад Москва хотын “Гипрогор” институтэд Зөвлөлт улсын онол арга зүй, норм дүрмийн дагуу боловсруулагдсан ерөнхий төлөвлөгөөний загварыг үндэслэл болгон төлөвлөгдөж байв.

1990 он гарсаар хүний эрх, эрх чөлөөг дээдэлсэн ардчилсан үзэл баримтлалыг монгол улс баримтлахаар боллоо. Дэлхий нийтэд дэлгэрч байсан архитектурын томоохон урсгалуудын олонх монголд төдийлөн орж ирээгүй байсан өмнөх үетэй харьцуулахад эхэндээ хийц хэсэглэлүүдэд сонин содон шинэлэг хэв маяг мэр сэр үзэгдэх болсон. Жишээлбэл хэт тансаг хэмээн халж байсан европийн брако, рококо, готик чимэглэл деталиуд интерьерт холимог хэлбэрээр харагдах болсон байв. Цаашлаад үеэ илээсэн урсгалуудын суурь нэгэнт байхгүй байсан нь орчин үеийн архитектур түрэн орж ирэхэд нөлөөлж байгаа юм. Иргэн аж ахуйн барилга байгууламжид өдөр ирэх тутам энэхүү нөлөө илэрч байгаа нь нүдэнд илхэн байна. Төрийн орны өөдөөс харан сүндэрлэх “blue sky”мөн “central tower”, “ Бодь цамхаг “ гээд үүнийг бататгах барилга олон.

Хэдий тийм боловч эдгээр барилгууд орчин үеийн архитектурыг төлөөлөх барилгууд  биш юм. Харин түүнд харьяалагдана гэвэл зөв болох болов уу. Мөн үүний зэрэгцээ социализмын үеийн дүр төрх, орон зайн төлөвлөлтүүд ялангуяа орон сууцны шинээр баригдаж байгаа барилга, хотхон, хорооллуудад биелэгдсээр байна.  Нэг талаар энэ нь сайн хэрэг байж болох юм. Учир нь архитектурын өв болохуйц социализмын үеийн барилгуудаа устгахгүй байхад, орчин тойрны хотжилтын хэв маягтай хослоход эерэгээр нөлөөлнө.

Эндээс контемперори архитектур яагаад жинхэнэ утгаараа биелэлээ олохгүй байна вэ гэсэн асуултад хариулт хайх хэрэг гарч байгаа юм. Нэн түрүүнд технологийн дэвшилтэй холбон үзвэл дэлхий нийтийн жишгээс монгол орон 20-80 жилээр хоцорч явна. Жишээлбэл одоогийн хэрэглэгдэж байгаа төмөр бетон болон ган каркасан систем, хөшгөн хана 1914 онд домина систем томъёологдохтой зэрэгцэн дэлгэрч 1980-1990онд эд ноёлж байсан байгаа юм. Энэ нь зах зээлийн даацтай шууд хамааралтай юм жишээлбэл монголд1914онд 5 давхар барилга, 1980 онд 30 давхар барилга, өнөөдөр 100 давхар барилга бариулах эдийн засаг нийгмийн зайлшгүй шааардлага болоод бололцоо байхгүй байгаа юм.  Харин түгээмэл дэлгэрэхгүй байгаагийн шалтгаан нь нийт иргэдийн  түүнд хандах хандлага танин мэдэхүйтэй холбоотой болов уу.

Хэдий тийм боловч монголын архитектрууд зөвхөн монгол гэх хэв шинжийг тусгасан “орчин үеийн архитектур”-тай нэгдсэн буюу хосолсон уран бүтээлийн чиг баримтлал үүсгэхээр эрэл хайгуул хийсээр байгаа нь тэдний бүтээлүүдээс тодхон мэдрэгдэнэ.

Мөн энэхүү 23 жилийн дотор нийгэм, зах зээлийн шуурганд захирагдан архитектуртын хандлага хөгжих цараа буюу буурь хөрс социализмын үетэй харьцуулахад бараг орвонгоороо эргэсэн гэхэд хэлсдэхгүй. Үүний тод жишээ нь Улаанбаатар хот юм. Өнөө цагт монгол улсын хүн ам түүхэнд байгаагүй их хэмжээгээр өссөн мөн түүхэндээ байгаагүй олон хүн амтай их хоттой болсон гэцгээж байна. Баримт сөхвөл 1975 онд батлагдсан Улаанбаатар хотыг хөгжүүлэх 3 дахь ерөнхий төлөвлөгөөгөөр хотын хүн ам 1990 онд 440 мянгад хүрнэ гэж тооцсон боловч 1986 оны 01 дүгээр сарын 01-ний байдлаар 493 мянгад хүрсэн тул Монгол улсын Засгийн газрын 2002 оны 28 дугаар тогтоолоор 2020 он хүртэл хөгжүүлэх 5 дахь ерөнхий төлөвлөгөө батлагдсан ба 2010 онд нийслэл хот 1.135 сая хүн амтай, хүн амын нягтрал 180 хүн/га болохоор тооцсон ч 2010 оны байдлаар нийслэл хот 1.162 сая хүнтэй болсон нөхцөл байдлын улмаас Улаанбаатар хотын 2030 он хүртлэх хөгжлийн чиг хандлагыг тодорхойлоод байна.Хүн амын өсөлтөө дагаад хот төлөвлөлтийн шинэчлэлт, шинэ шийдэл шаардагдаж байгаа юм.

Хэрэгжүүлж байгаа 2030 он хүртэлх төлөвлөгөөгөөр  Улаанбаатар хотыг дагуул 7-н хот, 5 тосгон, зуслан, хөдөө аж ахуйн бүс зэргээр  бүсчлэн хөгжүүлэхээр төлөвлөжээ. Энэхүү төлөвлөлт нь ерөнхийдөө том хоттой гариган холбоотой байх ногоон бүс, байгалиар тусгаарлагдсан дагуул хотууд гэсэн Энезебр Ховардын “Цэцэрлэгт-хот” онолын биелэл юм. Ховард 1896 онд хэвлүүлсэн“Yesterday To-day To-morrow”номондоо хот, хөдөө, тосгон тэдгээрийн давуу талуудыг 3 соронзон диаграмаар тайлбарласан байдаг.

Мөн экологийн тулгамдсан асуудлын гол гаргалгаа нь ногоон байгууламж байдгийн хувьд Улаанбаатар хотын дотор гол дагасан ногоон бүсүүд оруулж талбайг нь нэмэгдүүлэх, дэд төвүүд нэмж төвлөрөлтийг бууруулах, магистралуудын шинэ шийдэл гээд олон олон давуу тал, шинэ боломжуудаар дүүрэн сайхан төлөвлөлтүүд Улаанбаатар хотын 2020 оны ерөнхий төлөвлөгөөтүүний тодотгол 2030 он хүртэлх хөгжлийн чиг хандлагад тусгагджээ. Энэхүү төлөвлөлтүүд хэрэгжихэд маргааш бодит шинэчлэлд хүрэх нь дамжиггүй юм аа. Учир нь Парис, Вена, Амстердам, Вашингтон, Сидней гэх зэрэг олон олон хотуудад манай оронд яг одоо тулгамдаж буй хүрээлэн буй орчны бохирдол, хотын хэт төвлөрөл, эмх замбараагүй тэлэлт зэрэг асуудлууд тулгарч байсан юм. Тэд Улаанбаатар хотын одоогийн дэвшүүлж буй бодлогуудтай шинжлэх ухааны үндэслэлтэй хүрээлэн буй орчныг хамгаалах, оршин суугчдад ээлтэй нөхцлийг бүрдүүлэх түүхэн холбогдол бүхий  хотын төвүүдийг авч үлдэх бодлого баримталж асуудлыг шийдвэрлэж  чадсан сайн жишгүүд байгаа юм.

Харин одоо дэлхий нийт  хаашаа хандасныг харвал хот төлөвлөлтийн хувьдч, архитектур төлөвлөлтийн хувьд ч экологид ээлтэй төлөвлөлт, эрчим хүчний хэмнэлттэй төлөвлөлт “GREEN ARCHITECTURE”  байх ба энэ шийдлийг тусгаагүй бол төлөвлөлт, төсөлд тооцогдохоо больсон гэхэд хэлсдэхгүй ээ. Мөн хот төлөвлөлтийн хувьд 50-500сая хүн амтай хотуудын идиал онол биелэгдэж болзошгүй хэмээн таамаглаж байна.

Харин манай орон дэлхийн сайн жишгийг даган хоцорсноо нөхөн өөрийн архитектурын түүхнээ шинэ боломж, шинэ хөгжлийг уриалан дуудаж архитектурын бүх төрөл жанр хөгжин цэцэглэх нийгэм, эдийн засаг, улс төрийн болоод бүх талын боломжтой буурь хөрс бүрдүүлэх явц өрнүүлэн байна гэлтэй.