- Та юуны өмнө манай уншигчдад өөрийгөө товч танилцуулаач.

- Миний хувьд явцуухан “цаг уурын инженер” мэргэжилтэй, уур амьсгал судлаач хэдий ч энэ мэргэжил маань намайг олон салбар, тэр дундаа барилгынхантай холбож өгсөн. Тэртээ  70, 80-аад оны барилга, дэд бүтцийн салбарынхан намайг “манай хүн”гэх нь бий. Улсын барилгын зургийн төв институт (хуучин нэрээр) гэхэд жилд 500 гаруй барилгын зураг төсөл хийж байлаа. 1970-аад оноос хойш миний зохиосон норм ба дүрмийгхэрэглэж, одообол Намхайжанцангийн  “цагаан ном” буюу уур амьсгал ба геофизикийн БНбД-ээр танил болчихсон байна.

- Тэгэхээр цаг уурч мэргэжил барилгын салбарт ямар үүрэгтэй оролцдог вэ?

- Манай Монголчууд хэдэн мянган жилийн өмнөөс барилга байшин барихдаа газар зүйн онцлог, цаг агаарын нөхцөлийг маш нарийн судалж, тэдгээрт тохируулж барьдаг байсан. Тухайлбал Улаанбаатар хотод байгаа 300 жилийн түүхтэй сүм хийдийн барилгуудыг үер усны гамшигт өртөхөөргүй, нарны гэрэл сайн тусдаг, салхины нөлөөлөл багатай газрыг сонгож барьсан байдаг. Харин 1977 оноос барилгын уур амьсгалын үзүүлэлт гэдгийг гаргаж ирснээр цаг уурын судлагаа шинжилгээг барилгын салбарт шинжлэх ухаанчаар хэрэглэх үндэс тавигдсан. 1936-1975 он хүртэлх Монгол орны цаг агаарын ажиглалтын мэдээг цаг уурын станц харуулууд гаргасан байсан бөгөөд би энэ бааз дээр суурилж “Барилгын норм ба дүрмийн уур амьсгал геофизик” хэмээх  норм дүрмийг боловсруулж батлуулсан. Бидний өдөр тутмын амьдрал ахуйдаа хэрэглэдэг өдрийн дундаж температур гэдэг ойлголтыг барилгын салбарт шууд хэрэглэдэггүй. Барилгын тооцооны температур гэдэг үзүүлэлт байдаг. Олон жилийн дунджаас тооцсон тэр үзүүлэлт нь барилгын ханын зузаантай яаж уялдах, барилгын халаалтын шийдэлтэй яаж холбогдох зэрэг нь цаг уурын нөхцөл байдлаас хамаарна гэсэн үг. Тэгэхээр цаг уурын судлагаа шинжилгээг шинжлэх ухааны үүднээс барилгад хэрхэн хэрэглэхийг нарийвчилж боловсруулж өгөх нь бидний барилгын салбарт гүйцэтгэх үүрэг юм даа. Өөрөөр хэлбэл, хэдэн зуун жил ашиглах барилга байгууламжийн нөхцөлийг тодруулж өгч байгаа юм. Тухайлбал барилгын дээвэр, гадна талын нөхцөл, зохиомж нь ямар байх юм, хаашаа харуулж баривал дулааны алдагдал бага, ус чийг, салхины нөлөөлөлд бага өртөх вэ, ямар барилгад аянгын хамгаалалтыг яаж хийх вэ зэргийг тодорхойлж өгдөг. 

- Таны “Барилгын норм ба дүрмийн уур амьсгал геофизик ” бүтээлийг одоо ч барилгын салбарт хэрэглэсээр байгаа. Та БНбД-ийн тухайд юу хэлэх вэ?

- БНбДнь бидний нүдний өмнө нэг ном гэж харагдах боловч тэнд байгаа тухайн барилга байгууламж барьсан барих гэж буй байгууламжид  тоо, өгөгдөл, зураг нь шингээд өгөхлөөр сүндэрлэж харагдах, байгуулах зүйлийн байгаль цаг уурын өгөөжийг дээд зэргээр шингээсэн эсвэл болзошгүй уур амьсгалын нөлөө, үйлчлэл, ачаалал зэргийг урьдчилан зөв тооцоолж “нас”, эдлэгээг уртасгаж, ашиглалтын зардлыг хэмнэх шинжлэх ухааны суурь болдог. Түүнээс биш өнөөгийн нэг жарны 2.14 градусын дулааралт, ойрын ирээдүйд болох хэдэн градусын дулаарал биш уур амьсгалын суурь нөхцөл, хэлбэлзэл нэн чухал гэдэг нь ойлгогдох болно. Тэр уур амьсгалын өөрчлөлтийг уур амьсгалд тойруугаар тооцоолж байдаг. Барилгын ханын зузаанаас хамаарсан дулаан алдалт-өвлийн хүйтэн үеийн гаднах агаарын тооцооны температуртэй шууд хамааралтай байдаг онолын үндсэнд барилгад гаднах агаарын тооцооны температур эсвэл түүний хангамжийн утгыг хэрэглэдэг. Улаанбаатарт үнэмлэхүй хүйтний рекорд -49 градус С байхад 1977 оноос гаднах агаарын хамгийн хүйтэн 5 хоногийн тооцооны температур -39 градус С –ээр БНбД.2-01-01-д анх тогтоосноор даруй 10 градусын хэмнэлт хийж барилгын хана, дулаан техникийн тооцоо, тохируулга хийж ирсэн.

Барилгын хүйтэн улирлын  тооцооны температурыг Монгол орны нөхцөл анх тооцон тогтоох арга боловсруулж үйлдвэрлэлд нэвтрүүлснээр 350 гаруй хот суурины барилгын ханын зузаан 7.6 хувьд 72 см, 46.6 хувьд 64 см, 44.4 хувьд 51 см, 1.4 хувьд 31.1 см 1800 кг/м³ дундаж эзэлхүүн бүхий цул улаан тоосгоор, 16.3 хувьд  нь 64 см зузаан ханатай 1600 м³ дундаж эзэлхүүнтэй нягт нүхтэй улаан тоосгоор 70.6 хувьд 51 см, 13.1 хувьд 38 см зузаан ханатай барилга баривал өвлийн хүйтний ачааллыг давах үндэслэлмэргэжлийн байгууллага мэргэжилтэн нарын хамт боловсруулсан юм.

- Монгол орны эрс тэс уур амьсгал барилга байгууламжид хэрхэн нөлөөлдөг вэ?

- Манай улс Азийн төв хэсэгт ихээхэн өндөрлөг газар оршдог, цаг уурын эрс тэрс нөхцөлтэй. Монгол орныг уур амьсгалын нөхцөлөөр авч үзвэл 70-аад оноос өмнө эх газрын эрс тэс уур амьсгалтай гэсэн тодорхойлолт л байдаг байлаа. Харин миний судалснаар манай улс хахир ширүүн цаг агаартайгаас гадна уур амьсгалын хуваарилалтын үзүүлэлт нь Хангай, Говийн аль алины онцлогтой, тэгш хэмийн хуулиар хуваарилагддаг юм байна. Монгол орны төв хэсгээр дэлхийн уур амьсгалын гол үзүүлэлт болох агаарын температурын 0° хэмийн изотермийн шугам дайран өнгөрдөг. Энэ шугам дээр 200 мм хур тунадасны изогипсийн шугам мөн давхацдаг бөгөөд энэ шугамаар Хангай, Говь гэсэн хоёр бүсэд хуваагдаж байдаг. Тэгэхээр уур амьсгалын энэхүү тэгш хэмийн онцлог, нөхцөлийг уул уурхай, эрчим хүч, автозам, төмөр замын барилга байгууламж, хот байгуулалт, томоохон бүтээн байгуулалтад ихээхэн анзаарч, ашиглаж байх шаардлагатай юм. Эх газрын эрс тэс уур амьсгал нь маш хуурай, өвлийн улиралд тэсгим хүйтэн онцлогтой учир барилга байгууламжийн суурь, гадна талын эдлэгээний хугацааг богиносгодог сөрөг нөлөөтэй.

- Барилга, техникийн хэрэглээний уур амьсгал гэж юу болох талаар тодруулбал?

- Уур амьсгал гэдэг нь тухайн бүс нутгийн олон жилийн цаг агаарын статистик үзүүлэлтийн дундаж норм юм. Тэгвэл хэрэглээний уур амьсгал гэдэг бол барилга, техникийн уур амьсгал, автозамын уур амьсгал, уул уурхай, эрчим хүчний уур амьсгал, хүний биеийн био уур амьсгал, газрын гео уур амьсгал гэх мэтчилэн хэрэглээний олон төрлөөр нарийвчлан ангилагддаг. Өөрөөр хэлбэл цаг уурын өөрчлөлтийг хэрэглээний зориулалтаар нь боловсруулж гаргаж байна гэсэн үг. Барилга бол өөрөө олон шинжлэх ухааны уулзвар дээр бий болдог салбар юм.  Цаг агаар, уур амьсгалын өөрчлөлт ба байгууламж доторх бичил уур амьсгалын харилцан холбоо, уялдааг судалдаг шинжлэх ухааныг барилга, техникийн уур амьсгал гэж нэрлэдэг. Тэгэхээр барилгын доогуурх суурь байгууламжаас эхлээд дээвэр, ханын зузаанд нөлөөлөх хүйтэн, халууны хэлбэлзэл,  ус чийгний нэвчилт, цасны ачаалал зэрэг барилгад нөлөөлөх уур амьсгалын үйлчлэлийг судалдаг ухаан гэж ойлгож болно.

- Та ахмад мэргэжилтний хувиар уур амьсгалын үйлчлэл ихтэй барилга байгууламжийн тухайд юу зөвлөх вэ?

   -  Дэлхийн аль ч хэсэгт барилга байгууламж цаг агаар, уур амьсгалын эерэг, сөрөг үйлчлэл нөлөөн дор байгуулагддаг. Манайд бол хуурай, хүйтэн, хахир, хахиршил ихтэй байдаг нь галлагаа халаалтын асуудал чухал бол дулаан уур амьсгалтай улс орнууд чийг, халуунд илүү их анхаарч барилгын материалаас эхлээд “сэрүүсүүлэхэд ” ихээхэн бэрхшээлтэй. Мөн эргийн орнуудад цунами, хар салхи, бас газар чичирхийлэл “сүйтгэгч” байдаг бол манай орны барилгын уур амьсгалын эрсдэлтэй нөхцөл нь шороон шуурга хавсарсан,  салхины ачаалалтай, жавар хахиршилаас үүдэн барилгын болон дулааны шугамын дулаан алдагдал ихэсдэг. Манайд өндөр барилга байгууламж сүүлийн арваад жилд барих болсон нь холбогдох судлагаа багатай л байгуулж байна. Өндөрсөх тутам салхины ачаа үйлчлэл, чийгийн нөлөө нэмэгддэг. Шилэн хийц хэсгийн талбайгаас нарны цацраг маш ихээр ойж сарнин хот тэр аяараа нарны цацрагийн сулралтай болж байна.

Хотын уур амьсгал хөдөө хээрээс өвөлд 2-3 градусаар дулаан, зунд халуун байдаг. Хот төлөвлөлт замбараагүй болсноос орон сууц зэрэг иргэний байгууламж сүүдэрлэлтэд ихээр өртөж  гэрэл, нарны тусгалын “өлсгөлөн”-д нэрвэгдэж бичил уур амьсгалын тохиромжгүй нөхцөлд орж байна.

Барилга байгууламж, авто зам, талбайн эвдрэл хавар, намрын шавхайтал болдог уур амьсгалын богинохон биш ТЭГ градус дайрч хэлбэлзэх 25-30 хоногт хэт хөрсөн усан дусал бүхий нойтон цастай хугацаанд ан цаваар нягт ихтэй ус өдөр нь шингэн норгож, шөнө орчны температур тэгээс доош ороход хөлдөж эвдэлдэг. Бусад хугацаанд эвдрэл нэмэгдэж манайхан барилгын дулааны улиралд  зассаар байдаг ч  эвдрэл явагдсаар ашиглалтын хугацаа буурдаг. Монголчууд гэрээ галнаас, хаяанаас нь дулаалдаг уламжлалтай. Энэ уламжлалаар барилгын дулаан алдагдлын багасгах гэж хөөс, хөөсөнцөр химийн бүтээгдэхүүнийг гаднаас нь дулаалгад ашиглаж байна. Энэ нь салхи, жавар, дулаан, чийг агууламж ямар болохыг судласан судлагаа бага байна. Мөн дулаан газар зохицсон арга технологи, барилгын материал манай орны цаг уурт зарим талаар тохиромжгүй байдаг. Барилгыг бид уур амьсгалын дулааны улиралд бүтээн босгодог. Эх газрын эрс ширүүн, хахир хүйтэн улиралд “хүлээлт” үүсдэг. Иймд өвлийн дүн улиралд биш гэхэд өвлийн эхэн, сүүл үед барилга үйлдвэрлэл явуулах тохирсон технологи буй болгох шаардлага тавигдаж байгаа юм. Монголын нийгэм, засаг бүхэлдээ өвлийн уур амьсгалын эрхшээлд байгааг өөрчлөх шинжлэх ухаан технологийг буй болгох нь шинэчлэл болох биз ээ.

- Улаанбаатар хот маань дөрвөн уулын дунд оршдог, газар зүйн хувьд өввөрмөц онцлогтой. Тэгэхээр хотын аль хэсэгт барилга байгууламж барьвал илүү тохиромжтой вэ?

- Улаанбаатар хот байгаль, цаг уурын ихээхэн онцлог нөхцөлтэй. Ойт хээрийн бүс, дөрвөн уулын хотгор, голын хоорондох хөндийд хур тунадас, чийгшил ихээр өгдөг өвөрмөц бүсэд байрладаг. Голын хөндий нь өвөл их хүйтэн, мөн салхины хурд бага байдгаас агаарын бохирдол маш ихээр үүсдэг.  Зун нь хотын төв хэсгээр илүү халдаг бол хотын зах, голын хөндий хэсэгтээ арай сэрүүхэн цаг агаартай. Тиймээс барилга, текникийн уур амьсгалын хувьд Улаанбаатар хот маш хүнд нөхцөлтэй гэж хэлж болно. Ер нь Улаанбаатар хот төдийгүй 21 аймгийн төвүүд дэлхийн өвлийн зэрэглэлтэй хотод хамаардаг. Одоо баригдаж барилга байгууламжийн зураг төслүүд зөвхөн Улаанбаатар хотын хот төлөвлөлтөд зориулагдаж хийгдээд байна. Нийслэл хотыг бичил уур амьсгалын хувьд 3 бүсэд хуваасан байдаг бөгөөд миний бодлоор барилга байгууламжид зориулан илүү нарийвчилсан дэд бүсүүдэд хувааж төлөвлөлтөө хиймээр байгаа юм.  

Түүнчлэн халаалтын шийдлийг  бас анхаарах ёстой. Улаанбаатар хотын халаалтын хугацаа 240 хоног байдаг бол говийн аймгуудад 200, хангайн бүсийн аймгуудад 260 орчим хоног байдаг. Нийслэлийн халаалтын систем шугамын дулаан алдалт ихтэй байгаа. Өвлийн улиралд хүйтний нөлөөллөөс шалтгаалаад барилгын дулаалга хийгддэг ч хаврын эх буюу 2, 3 дугаар сарын үед барилгын дулаан алдалт дээд хэмжээнд хүрдэг. Энэ нь салхины хурд өвлийн улирлаас хоёр дахин нэмэгддэгтэй холбоотой. Тиймээс халаалтын системийг барилгын уур амьсгал, газрын гео уур амьсгалтай зайлшгүй холбож шийдвэрлэх ёстой юм.

       - Та хоёр оны заагт ярилцлага өгч байна. Манай сэтгүүлийн уншигчдад хандаж юу хэлэх вэ?

         - Олон мянган барилгачид, авто зам барилга, шинэ төмөр замын барилга байгууламжийн ажилтан ажилчиддаа өмнөх бүтээн байгуулалтаас илүү ихийг 2014 буюу морин жилд бүтээн байгуулахыг хүсэн ерөөе. Морин жилийн цаг агаар, уур амьсгал барилгачдын ажилд ихэвчлэн тааламжтай байх болно. Олон сайхан  барилга сүндэрлэн гэрэлтэх болтугай. 

- Ярилцсанд баярлалаа. Таны ажил үйлст бас амжилт хүсье.

Ярилцсан Б.Цолмонтуяа