Нийслэл Улаанбаатар хотын талаар бидний мэдэх хийгээд мэдэхгүй зүйлсийг цухас дурьдлаа. 

     Анх Богд Жавзандамба хутагтын өргөө цогцолсон, олон сүсэгтний цугларсан нүүдлийн хүрээ байсан ба одоогийн Улаанбаатар хот болон цогцлох хүртэл 374 жилийн нүүрийг үзэж, хэд хэдэн удаа нэр сольж амжсан юм. 1639-1778 оны хооронд “Өргөө”, 1778-1911 оны хооронд “Их Хүрээ” нэртэй байсан ба 1911 онд тусгаар тогтнохдоо улсын нийслэлээр зарлагдаж  “Нийслэл Хүрээ” нэртэй болжээ. Хамгийн сүүлд 1924 онд одоогийн “Улаанбаатар” нэрийг авчээ.

Нэрний тухайд:

           Сүүлийн үед нийслэл хот “Чингис хаан” нэртэй болно гэсэн цуу яриа дэгдэж, олон хүний эгдүүцлийг хүргээд амжлаа. Д.Сүхбаатар жанжны нэрээр нэрлэгдсэн нийслэлийнхээ төв талбайг нэг л өдөр Чингисийн талбай хэмээх болсон нь дээрх цуу үгэнд баттай итгэх шалтгаан болсон юм. Харин Их хааны мэндэлсэн өлгий гэдэг утгаар Хэнтий аймгийн Өндөрхаан хотын нэрийг Чингис хот хэмээн өөрчилснөөр нийслэлчүүдийн санаа амрав. Арга ч үгүй биз, уудаг архи, хоноглодог газраасаа авахуулаад бүх л юмыг Чингис хаанаар нэрийдээд байвал гадныхан биднийг сайнаар ойлгохгүй л болов уу. Сайн хүний нэрийг гурав худалдаж иднэ гэгчээр үүх түүхээ хүндэлж, Их хаанаараа бахархая гэвэл ядаж л Чингис нэрийг уудаг архи, зочид буудлаас салгаж авъя. 

Байршлын тухайд:

Улаанбаатар хот далайн түвшнээс дээш 1400 м өндөрт өргөгдсөн, дэлхийн хамгийн хүйтэн нийслэлийн нэгд тооцогддог. Хот нь Туул голын сав газрын дагуу зүүнээс баруун тийш сунаж тогтсон бөгөөд дөрвөн талаасаа Богдхан, Чингэлтэй, Сонгино хайрхан, Баянзүрх гэсэн уулсаар хүрээлэгддэг.

Хотын урд хэсэгт орших Богдхан уулын тусгай хамгаалалттай газар нь ЮНЕСКО-д бүртгэгдсэн Монгол улсын байгалийн нөөц 5 газрын нэг бөгөөд Богдхан уул нь дэлхийн хамгийн анхны дархан цаазат газар юм. Харамсалтай нь Байгаль орчны сайдын 2001 оны 218 дугаар тушаалаар баталсан “Тусгай хамгаалалттай газар нутагт газар ашиглах түр журам”гарч, тухайн бүс нутагт газар эзэмшүүлэх болсноор Богдхан уулыг зүг бүрээс эмтлэн нурааж, ам болгоыг нь  барилга байшингаар дүүргэсэн.  

2002-2012 оны хугацаанд Богдхан уулын хязгаарлалтын бүсийн 24 аманд 469 иргэн, аж ахуйн нэгж, байгууллагад аялал жуучлал, сургууль, цэцэрлэг, шашны үйл ажиллагаа эрхлэх зориулалтаар, 193 иргэнд зуслангийн зориулалтаар тус тус газар ашиглах эрх олгосон байна.Байгаль Орчин Ногоон Хөгжлийн Яамнаас энэ онд явуулсан шалгалтаар Богдхан уулын дархан цаазат газрын хязгаарлалтын бүсэд 80-аад иргэн, аж ахуйн нэгж, байгууллага аялал жуучлалын зориулалтаар үйл ажиллагаа явуулахаар байгаль орчны нөлөөллийн үнэлгээ хийлгэсэн ч газар ашиглалтын зориулалтыгөөрчлөн орон сууцны хороолол\мэдээж бага, дунд орлоготой иргэдэд зориулагдаагүй\, барилга байгууламж, хувийн тансаг зэрэглэлийн орон сууц барьж, улмаар иргэдэд үл хөдлөх хөрөнгө болгон худалдсаннь илэрчээ. Мөн газраа зориулалтын дагуу 2 жил ашиглаагүй,газрын төлбөр төлөөгүй,газар ашиглах гэрээ, гэрчилгээний хугацаа дууссан,цэвэр усны онцгой хамгаалалтын бүс, эрүүл ахуйн бүсэд /100 м/ нэвтэрч орсон, хамгаалалтын бүсэд эрээ цээргүй халдсан,газар дээр давхцалтай, төлөвлөгдсөн зам, гарц хаасан, уулын усны гольдрол, үерийн усны аюултай газар байгаа,газрын гэрчилгээнд зөвшөөрөгдсөн газрын хэмжээг хэтрүүлэн хашаа хатгасан зэрэгмаш ихзөрчил илэрсэнбайна.

          Түүнчлэн Зайсан, Нүхт, Богино, Арцатын аманд төлөвлөлтгүй, Туул голын хамгаалалтын бүс болон усны эрүүл ахуйн бүсэд замбараагүй газар олгосноос голын сайр, уулын үерийн усны урсацын жалгыг хааж хашаа барьж, аж ахуйн нэгж тус бүртээ ундны болон цэвэр усны хэрэгцээг хангахаар худаг гаргах, бохир усаа зөөврөөр зайлуулахаар тус тусдаа цооног хийх, гудамж, зам, орц, гарцгүй хоорондын зайгүй тулгаж хашаа барьснаас байгаль орчны үзэмжийг доройтуулахын зэрэгцээ иргэд өөрсдийгөө гэнэтийн, аюулгүй байдлын үед тусламж авах боломжгүй болгожээ.

           Газар ашиглах гэрчилгээ, байгаль орчинд нөлөөлөх байдлын нарийвчилсан үнэлгээ, цахилгаан дулааны техникийн нөхцөл, барилгын ажил эхлэх, үргэжлүүлэх зөвшөөрөл зэргийг олгохдоо холбогдох байгууллагууд Тусгай хамгаалалттай газар нутгийн тухай хуулийг харгалзахгүйгээр шийдвэр гаргаж байгаа нь ар араасаа зөрчил гарч Богдхан уулын байгаль орчин унаган төрхөө бүрэн алдаж сүйдэхэд нөлөөлөөд байна. Тиймээс энэ байдлыг төр захиргааны байгууллага нь анхааралдаа авч, яаралтай арга хэмжээ авах хэрэгтэй байгааг дуулгая.

Усны нөөцийн ашиглалт

Улаанбаатар хот орчимд багагүй хэмжээний хөрсний усны нөөц байгаа нь Туул голын цутгал болох Баянгол, Толгойт, Сэлбэ, Улиастай, Гачуурт,Тэрэлж, Дээндэй, Налайх зэрэг голуудын зааг орчимд оршдог. Туул голын урсгалыг 1945 оноос хойш Улаанбаатар хот орчимд судалж буй бөгөөд 20 жилийн хугацаанд усны хэмжээ үлэмж хэмжээгээр багааж буй бөгөөд дунджаар жил тутмын урсац нь секундэд 32.45м³ байгаа ажээ.

Нийслэлийн ундны цэвэр усны хэрэгцээг Туул голын хөндийд байрлах 4 худагнаас хангадаг. Эдгээр худгууд нь 1957-1990 онд баригдсан, 1990 оноос хойш төвийн болон дээд хэсгийн эх үүсвэрийг Жайка-ийн тусламжтайгаар сайжруулсан байна. Хотын УСУГ нь гэр хорооллыг үндсэндээ төв системээс хариуцаж хангадаг бол Яармаг, Нисэхийн гэр хорооллыг тусдаа худгаас хангадаг.

Хүн амын өсөлт:

1990 оноос өмнө иргэдийн шилжилт хөдөлгөөнийг Засгийн газраас хатуу хянадаг байсан учир хотын гэр хороолол одоогийнхоос харьцангуй тогтвортой хэмжээнд буюу жилд 77 орчим га-аар нэмэгддэг байжээ. НҮБ-ээс гаргасан судалгаагаар 1996 оноос хотын төвийн бүс  эрчимтэйгээр өргөжиж эхэлсэн байна.  1990-ээд оны сүүл үеэс хотын эдийн засгийн байдал сайжирч, хүн амын тоо хурдацтай нэмэгдэх болсноор барилга угсралтын ажил эрчимжжээ.

2000 онд хотын хүн ам 774.000, 2007 оны дунд үе гэхэд 1.3 сая болж нэмэгдсэн бол энэ оны байдлаар 1.8 сая хүнтэй гэсэн тооцоо гарчээ. Хотын хүн ам ихээр нэмэгдэж байгаатай уялдуулан Нийслэлийн ИТХ-аас шилжин ирэгсдийн бүртгэлийн хураамжийг хоёр дахин нэмэгдүүлэн 50.000 төгрөг болгох шийдвэр гаргасан ч хүн амын өсөлтийг удаашруулахад нөлөө үзүүлж чадсанүй, нууцаар суурьших, хамаатан садныхаа хашаанд буух хүмүүсийн тоог л нэмэгдүүлсэн байна. 2003 онд Хүний эрхийн үндэсний зөвлөлөөс энэхүү бүртгэлийн хураамжийн асуудлыг Дээд шүүхэд мэдүүлэн тухайн оны 10 сард УИХ шийдвэр гаргаж, шилжин ирэгсдийн бүртгэлийн хураамжийг цуцалсан ажээ.

       Цаашид нийслэлийн хүн амын төвлөрлийг сааруулах үүднээс энэ онд шинэчлэн батлагдсан Улаанбаатар хотын ерөнхий төлөвлөгөө, түүний тодотголд хотын дэд төвүүд байгуулах ажлыг тусгаад байна. Мөн аймаг орон нутгийн төв, сум суурин газруудад иргэдийн нийгмийн хангамжийг сайжруулах нь нүүдлийн эрчмийг сулруулах хүчин зүйл бөгөөд энэ бодлогын хүрээнд Засгийн газраас хэрэгжүүлж буй “Шинэ бүтээн байгуулалт“ дунд хугацааны хөтөлбөрт аймгийн төвүүдэд 1000 айлын орон сууц барих, дэд бүтцийг нь өргөтгөх зэрэг ажлуудыг тусгаж, хэрэгжүүлж эхлээд байгаа билээ.

Сэтгүүлч Б.Цолмонтуяа