Уудам их газар нутагтай цөөн Монголчуудын сууц болох гэр тэнгэрийн тэртэйгээс талын цагаан мөөг шиг харагддаг. Гэр нь манай орны онцлог нүүр царай болдог архитектурын өвөрмөц бүтээл төдийгүй, Монголчуудын уламжлалт одон орон судлал, зан заншил, соёлын өвийг өөртөө агуулдаг. Оршин байх хэлбэрүүдийн дотроос хамгийн бөх бат, төгс төгөлдєр нь бємбєрцєг хэлбэр билээ. Эвхмэл сараалжин хана, дээвэр болдог унь, унины тулгуур бөгөөд цонх болох тооно, тооныг түших багана, хаалга, шал зэргээс гэрийн мод бүрдэнэ. Өнгийг нь цайруулахын тулд эсгийг ясны гурил, шохойгоор өнгөлнө. Хөнгөн авсаархан ийм сууц нүүдэлд тохиромжтой. Гэрийн мод дунджаар 15, эсгий 5 жил хэрэглэгддэг. Гэрийг амархан барьж угсардаг, амархан буулгаж нүүлгэдэг. Хүндийн жин ердөө 250-270 кг. Их гэр, бага гэрийг ханын тоо ба толгойгоор ялгана. Сараалжилж үдсэн төгсгөл буюу ханын толгой нэг хананд 14-16 байна. Жишээ нь: 14 толгой бүхий 4 ханатай гэрийг бага гэр, 16 толгой бүхий 6 ханат гэрийг их гэр гэнэ. Хамгийн жижиг гэр 3 ханатай бол 5 ханатай гэр хамгийн их тархсан. Дээр үед ихэс дээдэс 8,10,12 ханатай гэрт амьдардаг байв. Түүхийн тулгар бичигт тэмдэглэгдсэнээр хамгийн том гэр бол 1651 онд Эрдэнэ зуу хийдэд байсан 80 гэрийн чинээтэй үлэмж том Бат-Өлзий гэр юм.

    XIII зууны үеийн Монгол хаадын олон арван шар хөллөсөн их гэр тэргэн нүүдэл тухайн үеийн гайхамшиг байв. Хаадын их нүүдэл суурин иргэдийн жуулчин, хэсүүлчдийн нүдэнд талын энгээр алгуурхан хєдєлж яваа хот мэтээр тєсєєлєгддєг байжээ. Ийм их гэр тэрэгнээс гадна дєрєв, найман үхэр хєллөсєн бэсрэг гэр тэрэгнүүд ч бас олон байсан.

    Одоо хэрэглээнээс гарсан унь тооно хоёр нь үргэлж гэрийг сархинаг тоонотой гэр гэх бөгөөд ийм гэр нь ямар ч догшин салхи ширүүн бороонд унадаггvйгээр үл барам хаяаг нь дээш нь сайн шуучихад үерийн ус дайраад єнгєрхєєс биш аваад явчихдаггvй байжээ. Сархинаг тоонот гэрийн хэлбэр хатгуур тоонот конус хэлбэрийн гэрийг бодвол илүү бємбєгєр, хожимдоо гэрийн унь тооно саланги болж энэ цагийн хатгуур тоонот гэр үүссэн.

    Гэрийн хаалга тооно голчоороо тэнцүү ба энэ нь үндсэн суурь хэмжээ болдог. Баганын өндөр хаалганаас 1,5 дахин өндөр. Шалны голч тоононы голчоос 4 дахин том. Унийн урт тоононы радиусыг 3 дахин авсантай тэнцүү. Монгол гэрийн бат бөх чанар чухамхүү энэ алтан огтлолд л оршино.Нарны цагтай яв цав тохирдог гэр бол 60 уньтай бага дөрвөн ханат билээ. Ийм гэрийн тоононы хүрээнд гаргасан унины нүх бүр арван хоёр жилийн амьтдаар нэрлэгддэг. Монгол гэрийн хийц, хэсэглэлийг нарны цагтай уялдуулан зохиосон нь бас нэг гайхамшиг. Гэрийн тооноор тусах нарны гэрлийг Монголчууд нар мандах шингэх хугацаанд хуваарилан цагаа баримжаалдаг. Ам дөрвөлжин хэлбэртэй өрхийг хошуулан татахад тоононы урд талд ил үлдсэн хэсгээр тусах гэрлийг нарны цагт ашиглажээ. Тухайлбал, тоононд туссан нарны гэрэл өглөөний 4-6 цаг (бар-туулай цаг), унийн толгойноос ханын толгой хүрэх 6-8-10 цаг(туулай-луу-могой цаг), гэрийн хойморт нар их үдэд 12 тусна (морин цаг) гэх мэт.

    Гэрийн доторхи зайг хоймор, гал голомт, эрэгтэйн тал, эмэгтэйн тал гэж ерөнхийд нь хуваадаг. Хоймрын авдар дээр бурхан шүтээнээ залдаг. Гэрийн эзэн хоймор талдаа суудаг ба хамгийн хүндтэй зочноо хоймортоо урьж суулгана. Хоймор талд элбэг баяны билэг тэмдэг болох хулгана жил, баруун тотгоны үзүүрийн унь эр хүний хийморь цог залийг илтгэх морин жилд, зүүн тотгоны үзүүрийн унь эм хүний буян заяа сүү цагаан идээндээ гэдгийг илтгэн үхэр жилд тус тус таарна. Эцэг өвгөдөөс уламжилж ирсэн эд юмсын байрлал, зvг чигийг хэдэн үеэрээ єєрчлєєгvй айл бишгvй байдаг. Монгол түмний энэхүү гайхамшигт сууц “Монгол Гэр” Азербайжан улсын нийслэл Баку хотноо Соёлын биет бус өвийг хамгаалах ЮНЕСКО-гийн Засгийн газар хоорондын хорооны ээлжит 8 дугаар хуралдаанаар 2013 оны 12 сарын 07-ныөдөр удирдах хорооны гишүүн 24 орны гаргасан шийдвэрээр санал нэгтэйгээр ЮНЕСКО-гийн Хүн төрөлхтний соёлын биет бус өвийн төлөөллийн жагсаалтад “Монгол гэрийн уламжлалт урлал, зан үйл” нэртэйгээр батлагдлаа.