- Монголын архитекторуудын холбоогоор сонин юу байна? Энэ онд хийж бүтээсэн томоохон ажлуудаас дурьдвал?

- 2013 он Монголын архитекторуудын эвлэлийн хувьд түүхэн үйл явдлууд олноор өрнөсөн, ажлын ачаалал ихтэй жил болж өнгөрлөө. Оны эхэнд олон гадаад арга хэмжээ, үзэсгэлэнгүүд зохион байгуулсан. Солонгосын архитекторын KIRA компанитай хамтран ажиллах гэрээгээ шинэчилж, хоёр орны архитекторууд зарим төсөл дээр хамтарч ажиллах, Улаанбаатар хотын ерөнхий төлөвлөгөөний хэрэгжилтэд Солонгосын тал тодорхой хэмжээний санхүүжилт гаргах зэргээр нарийвчилсан төлөвлөгөөг тусгаж өгсөн. Мөн Монголд анх удаа Эмэгтэй архитекторуудын 17-р их хурлыг Монгол улсын Ерөнхийлөгчийн ивээл дор зохион байгууллаа. Хуралд гадаадын 13 орны 40-өөд архитектор, Монголын 450 гаруй архитектор оролцсон. Их хурал маань "Хүлэмжийн хийн аюулыг бууруулах, уур амьсгалын өөрчлөлтийн сөрөг нөлөөллийг бууруулахад архитектор, хот байгуулалтын үйл ажиллагааг чиглүүлж хэрэгжүүлэх" гэсэн сэдвийн дор явагдаж, "Улаанбаатарын тунхаглал" баримт бичгийг батласан байгаа. Тус тунхаглалаар 3 зүйлийг дэвшүүлж, дэлхий нийтэд уриалсан. Нэгдүгээрт олон улсын гишүүн байгууллага, хамтын нийгэмлэгүүд хүлэмжийн хийн аюулыг бууруулахад анхаарал тавин ажиллаж байгаа архитекторуудын арга туршлагыг харилцан солилцох чиглэлээр ажиллая, хоёрдугаарт уур амьсгалын өөрчлөлтийн сөрөг нөлөөллийг тооцсон хот байгуулалт, орон зайн төлөвлөлтийг бодлого боловсруулагчид дэмжих, байгаль орчинд ээлтэй, эрчим хүчний хэмнэлттэй технологийг нэвтрүүлэх, хэрэгжүүлэхийг төрийн бодлогоор дэмжих, урамшуулах чиглэлээр уриалга гарсан. Гуравдугаарт мэдээж эх дэлхийгээ хайрлая гэсэн уриалгыг дэвшүүлсэн. Бид энэ тунхаглалаа саяхан Балбын нийслэл Катманду хотод болсон "Азийн архитекторуудын зөвлөгөөн" дээр танилцуулж, 300 гаруй хүний сонорт хүргэлээ. Энэ онд Монголын Архитекторуудын Эвлэл дотооддоо мөн олон ажлыг хийж гүйцэтгэсэн байна. БХБЯамтай хамтран ажиллах гэрээ байгуулснаар төлөвлөгдсөн хэд хэдэн ажлын ард гарлаа. Сая 9 дүгээр сард "Хот байгуулалтын форум"-ыг БХБЯамтай хамтран зохион байгуулж, "Хот төлөвлөлт, архитекторын оролцоо" сэдвээр илтгэл тавьсан. Энэ форумд архитекторын эрх ашгийг хамгаалъя, хот төлөвлөлтөнд тулгамдаж байгаа асуудлыг шийдвэрлэх гарцыг хайж олъё, архитекторчдын дуу хоолойг эрх баригчдад хүргэе гэсэн зорилгыг тавьж оролцлоо. Мөн манай архитекторчдын эвлэл энэ онд өөрсдийн ордонтой болж, томоохон баярт үйл явдал тохиож байна. 12 сарын 15 гэхэд өөрсдийн ордондоо үйл ажиллагаагаа явуулж эхэлнэ.

- Миний сонирхсон дараагийн асуулт таны илтгэлийн сэдэв юм л даа. Тэгэхээр хот төлөвлөлтөнд архитекторын үүрэг, оролцоо хэр чухал вэ?

- Чухал байлгүй яахав. Хот төлөвлөлтийг архитекторууд гардаж хийдэг. Харин сүүлийн үед архитектороос гадна "хот төлөвлөгч" гэсэн мэргэжил эзэмшүүлдэг сургуулиуд бий болж байна. Архитекторыг зөвхөн дизайн хийдэг мэргэжил гэж ойлгох хүмүүс байгаа. Энэ бол буруу. Хот төлөвлөлт гэдэг нь бие даасан шинжлэх ухаан бөгөөд үүнд хот төлөвлөлтийн архитекторууд голлох үүрэгтэй. Хот төлөвлөлтийг хийхдээ маш олон асуудлыг хөндөж, цогц судалгаа хийх хэрэгтэй болдог. Судалгаагаа үндэслээд шийдлүүдээ гаргана. Үүнийгээ иргэд, шийдвэр гаргагчдаар хэлэлцүүлж, хуулийн хүрээнд зохицуулсны эцэст ирээдүйгээ зөв харсан төлөвлөлт хийгддэг. Энэ бүхнийг архитекторууд л хийдэг.

- Тэгвэл өнөөгийн байдлаар архитекторчдын үүрэг, оролцоо ямар түвшинд байна вэ?

- Архитекторчид өөрийн хийсэн төлөвлөлтийг хэрэгжүүлэх явцад хяналтаа мөн тавих учиртай. Иймээс бүтцээрээ аймаг, нийслэлд зайлшгүй Ерөнхий архитекторч байдаг. Энэ хүмүүс Ерөнхий төлөвлөгөөний манаач байх ёстой. Гэхдээ өнөөдөр хууль, эрх зүйн орчин дутагдалтай байгаагаас зарим хүндрэлүүд байна. Тухайлбал, Хот байгуулалтын тухай хуулинд зааснаар Улаанбаатар хотын Ерөнхий архитекторчийг 4 жилийн хугацаатай томилдог. Сүүлийн үед энэ томилгоо нь улс төрийн шинжтэй болж, тусгай шалгуургүйгээр хэн дуртай нь хүнээ хүссэн үедээ өөрийн хүнээ томилдог болсон байна. Тиймээс хууль, эрх зүйгээ шинэчилж, энэ албан тушаалыг улс төрийн нөлөөллөөс ангид байлгах ёстой. Улс төрөөс хараат, төрийн эрх баригч нэг намын харъяанд байгаа нөхцөлд хотын ерөнхий төлөвлөгөө хэрэгжихэд хүндрэлтэй. Аймгийн Ерөнхий архитекторчийг Засаг дарга нь томилдог биш ИТХ-аас хэлэлцэж 6 жилийн хугацаатай сонгодог байя. Гэтэл өнөөдөр аймгуудын Ерөнхий архитектороор томилогдсон хүмүүс нь газрын албаны мэргэжилтэн ч юмуу эсвэл хот байгуулалтын хэлтсийн ажилтан, үгүй бол тамгын газрын нэг мэргэжилтэн байх жишээтэй. Зарим аймагт мэргэжлийн бус хүн ажиллаж байна. Энэ хүмүүс яаж ерөнхий төлөвлөгөөний бодлогыг хэрэгжүүлээд явах вэ гэдэг нь их ойлгомжгүй асуудал. Тэгэхээр хуулиараа мэргэжлийн хүмүүсийг тогтвор суурьшилтай ажиллуулах нөхцөлийг бүрдүүлээд өгмөөр байна.

- Төр засагтай холбогдсон өөр шийдвэрлэх ёстой асуудал юу байна вэ?

- Саяхан манай эвлэлээс Нийслэлийн ИТХ-д нэгэн шаардлага хүргүүлсэн. Үнэнийг хэлэхэд аль нэг нам эвсэл төр барих үедээ мэргэжлийн байгууллагын хүмүүсийн үгийг сонсохгүй, дээрээс нь улс төрийн "хүчирхийлсэн" шийдвэрүүдийг олноор гаргаж байна. Энэ нь архитекторын салбарыг хүнд байдалд оруулж байна. Тухайлбал, Улаанбаатар хотын түүхэн барилга байгууламж, хөшөө дурсгалуудыг хайр найргүй буулгаж байгаад архитекторууд дургүй байгаа. 2011 оноос бид Улаанбаатар хотын түүхэн дурсгалт байгууламжуудын материалыг бүрдүүлээд Азийн өвийн санд бүртгүүлсээр ирсэн, цаашлаад ЮНЕСКО-д бүртгүүлэх ажлууд хийгдэж байгаа. Гэтэл өнөөдөр энэ бүртгэлд орсон хэд хэдэн барилгын хувь заяаг үгүй хийх байдалд хүрээд байна. Тиймээс энэ байдлыг эсэргүүцсэн шаардлагыг хүргүүлсэн.

- Шаардлагын хариу ирсэн үү?

- Өнөөдрийг хүртэл ямар ч хариу ирүүлээгүй. Хариу өгөхгүй бол дараагийн шатны арга хэмжээг авна. Удахгүй Монголын Архитекторын Эвлэлийн Их хурал болно. Энэ хурлаараа авч хэлэлцэж, хэвлэл мэдээллийн хэрэгслээр нээлттэй мэдээлнэ.

- Архитекторч хүний мэргэжлийн ёс зүйн талаар яриагаа үргэлжлүүлье. Монголын архитекторчид ёс зүйгээ хэр сахиж ажиллаж байна вэ?

- Манайд архитекторч хүний дагаж мөрдөх ёстой ёс зүйн стандарт гэж байгаа. Эмч хүн хүний амьтай холбоотой ажил хийдэг бол архитекторч хүний ажил маш олон хүний амьдралтай холбогддог. Буруу төлөвлөлт хийлээ гэхэд улс орны эдийн засагт маш их хохирол учирч болно. Орон зайгаа буруу төлөвлөчихвөл иргэдийн эрүүл, аюулгүй амьдрах нөхцөлийг алдагдуулна гээд олон талын сөрөг нөлөөг дагуулж байдаг. Тиймээс бид сүүлийн хоёр гурван жил мэргэжлийн ёс зүйн асуудлыг дотооддоо нээлттэй авч хэлэлцэж, зөрчил гаргасан хүмүүсийн нэрийг ил зарлаж, сануулсаар ирсэн. Үүний үр дүнд сүүлийн үед томоохон зөрчил дутагдлууд багасаж байгаа. Өмнө нь мэргэжлийн ёс зүйгээ уландаа гишгэж, захиалагчийнхаа үгээр мөнгө хөөгөөд ямар нэгэн асуудалтай төлөвлөлт хийдэг жишээ цөөнгүй байсан. Мэргэжлийн ёс зүйг төлөвшүүлэхийн тулд бакалаврын сургалтын программд ёс зүйн хичээлийг тусгах, архитекторч мэргэжлээр суралцах хүсэлтэй хүүхдүүдэд арван жилээс нь эхэлж энэ мэргэжлийн талаар зөв ойлголт өгөх үүднээс МАЭ-ээс зарим ажлыг санаачилж байна. Бид шинэ байрандаа ормогц арван жилийн сурагчдад зориулсан сургалтаа явуулж эхэлнэ.

- Тэгэхээр зөрчил гаргасан архитекторчдод хариуцлага тооцох хууль, эрх зүйн орчин нь хэр зэрэг бүрдсэн байдаг вэ?

- Өнөөдөр хот байгуулалтын тухай, барилгын тухай гэхчилэн салбарын хуулиуд байгаа ч бидний үйл ажиллагааг нарийн зохицуулж чадахгүй, хоорондоо уялдаагүй байгаагаас Архитекторын бие даасан хууль шаардлагатай байна. Сургалтаас эхлээд ажлын үр дүн, хариуцлага зэргийг бүрэн дүүрэн тусгасан сайн хуультай болохын төлөө бид сүүлийн хоёр жил ажиллаж байгаа. Бид энэ онд Германы мэргэжилтнүүдтэй хамтраад бие даасан хуулийн төсөл боловсруулж Хууль зүйн яаманд хүргүүлсэн ч хэлэлцэх боломжгүй гэж буцаасан. Одоо Шинэчлэлийн Засгийн газарт саналаа хүргүүлээд, уулзаж ярилцаад бие даасан хууль байх нь зөв юмаа гэдэг ойлголтыг өгөөд байна. Гадаадын олон орон Архитекторын хуультай, энэ хуулиараа архитектортой холбоотой бүх харилцааг нарийн чанд журамлаж байдаг. Манайд тусгайлсан хуульгүйгээс хариуцлага тооцох тогтолцоо маш сул байна.

- Манай улсад мэргэжлийн архитекторчийг бэлдэж байгаа боловсролын тогтолцоо ямар байна вэ?

- 2011 онд Олон Улсын Архитекторуудын Эвлэл НҮБ-тай хамтраад олон улсын хэмжээнд архитекторын сургалтын асуудлыг журамлаж өгсөн. Ингэхдээ бакалаврын сургалтыг 5 жил, төгсөөд 3 жил дадлагаар ажилласны дараа архитектор цолыг авахаар тусгаж өгсөн. Харин манайд бол 4 жил байдаг. Бид 2011 оноос Боловсролын яаманд архитекторын бакалаврын сургалтыг 5 жилтэй болгоё, олон улсын боловсролын стандартыг мөрдүүлье гэсэн саналыг албан тоотоор хүргүүлсээр ирсэн. Одоохондоо тодорхой шийдвэр гараагүй л байна. Манай архитекторуудын эвлэл нь ОУАЭ, ААЭ-ийн гишүүн учраас яалт ч үгүй НҮБ-аас баталсан боловсролын стандартыг дагаж мөрдөх шаардлагатай болж байгаа юм. Бид одоо олон улсад гаргадаг тайландаа энэ асуудлыг Засгийн газартаа танилцуулж байна гэх маягаар л аргацааж байна ш дээ.

- Жилдээ энэ мэргэжлээр нийтдээ хэдэн сургуулиас хичнээн төгсөгч гарч байгаа талаар судалгаа бий юу?

- Жилдээ төрийн хувийн нийлсэн 8 сургууль архитектор мэргэжлээр 140 гаруй хүүхдийг төгсгөж байна. Өнөөдөр тэдгээр залуус бакалаврын диплом өвөртөлж үйлдвэрлэл дээр гараад шууд зураг төсөл зохиогоод явна гэж байхгүй. Тэгэхээр бакалаврын дараах сургалт зайлшгүй шаардлагатай. Одоогоор мэргэжил дээшлүүлэх, мэргэшлийн зэрэг дэв олгох сургалтыг төрийн захиргааны байгууллага явуулж байна. Үүнийг МАЭ өөрөө зохион байгуулах бүрэн боломжтой. Бид энэ чиглэлээр тодорхой ажлууд хийгээд кредит цагийн сургалтыг явуулдаг болоод байтал Шинэчлэлийн Засгийн газар гарч ирээд дахин бүх чиг үүргийг Барилгын хөгжлийн төвд өгчихлөө. Засгийн газрын 2010 оны 325-р тушаалаар төрийн зарим чиг үүргийг төрийн бус байгууллагуудаар гүйцэтгүүлэх шийдвэр гарч барилгаас бусад бүх салбарт аль хэдийн хэрэгжээд байхад ганц манай салбар л бахь байдгаараа төрийн байгууллага нь зууралдсаар байна.

- Хөгжлийн төвөөс зохион байгуулдаг мэргэшүүлэх сургалтын чанар нь ямар байдаг вэ?

- Үнэнийг хэлэхэд олон улсын зүгээс манайд тавьж байгаа шаардлагыг яагаад ч хангахгүй. Мэргэжлийн байгууллага, мэргэжлийн хүмүүс нь мэргэжлийн юмаа ярих ёстой болохоос аль нэг инженер, хуульч ирээд сургалт хийгээд шалгалт авна гэсэн ойлголт байж болохгүй. Бас насаараа энэ чиглэлээр ажилласан багш, ахмадуудыг зэрэг дэвээ ав, мэргэшсэн сургалтандаа ор гээд шахаад байгаа нь үнэхээр утгагүй. Энэ нь тодорхой төлбөр мөнгө хураах гэсэн л арга болохоос яг хүн рүүгээ чиглэсэн, мэдлэг олгох сургалт болж чадахгүй байна. Манай ахмадууд хэлэхдээ, дөнгөж сургуулиа төгсөөд ирсэн хүүхдүүдтэй хамт суулгаж явуулдаг зэрэг дэв олгох сургалтаар орж байгаа хичээл нь бидний хүүхдүүддээ ярьж заадаг хичээлийн хагаст нь ч хүрэхгүй байна гэдэг. Ийм байж биднээс шалгалт авна гэж юу байхав гэж манай ахмад архитекторчид дургүйцээд энэ сургалтыг МАЭ аваачээ гэсэн саналыг гаргаад байгаа. 1950, 60-аад оноос хойш энэ салбарт ажилласан, өчнөөн олон сайхан бүтээл хийсэн ахмадуудыг 7 хоногийг сургалтанд суулгах нэрээр мөнгө төгрөг хураагаад Зөвлөх гэсэн цолыг олгож байгаа нь ёс зүйн талаасаа ч учир дутагдалтай.

- Барилгын чанар зөв төлөвлөсөн сайн зурагнаас үүдэлтэй байдаг. Өнөөгийн архитекторчдын мэргэжлийн ур чадвар, зургийн чанар ямар түвшинд байна вэ?

- Улаанбаатар хот сүүлийн үед харьцангуй орчин үеийн өнгө төрхтэй болж байгаа ч архитекторчид гадны зургийг хэт хуулбарлан дууриаж, хоорондоо авцалдахгүй, орчинтойгоо зохицохгүй зураг төслийг хийж байна. БХБЯаманд Мэргэжлийн зөвлөл гэж байдаг ч энэ талаар ярихгүй юм. Архитекторч хүн нэг зураг төсөл хийсэн бол үүнийхээ үр дүнг үзэж байж дараагийн ажил руу ордог жишиг тогтоомоор байна. Нэг байгууламжийн зураг төсөл хийгээд улсын комисст өгөх хүртлээ гүйцэтгэлийн явцад хяналтаа тавьж оролцох хэрэгтэй. Явцын хяналт хийгдэхгүй байгаа нь нэгдүгээрт хууль, эрх зүйн орчин дутагдалтай хоёрдугаарт захиалагч талын санхүүтэй холбоотой. Өнөөдөр хөдөлмөр хамгааллын чиглэлээр төсөвтөө мөнгө суулгадаггүйгээс осол гарч, хэл ам гараад байдагтай адил зохиогчийн хяналтад зориулж мөнгө төсөвлөдөггүй. Эвийг нь олж байгаад хямдхан зураг хийлгэчихнэ, аргалж байгаад улсын комисст хүлээлгээд өгчихдөг учраас барилгын чанар ямар байх нь ойлгомжтой. Тэгэхээр архитекторчид ёс зүйгээ баримтлаад нэг төслийг бүрэн хийдэг л болчихмоор байна.

- Хот төлөвлөлтийн чухал хэсэг нь гэр хорооллыг орон сууцжуулах төсөл болоод байна. Энэ төслийн талаарх таны бодол?

- Өнөөдрийн Улаанбаатар хотын гэр хороолол бол төлөвлөлтгүй суурьшил юм. Нийслэлийн агаарын бохирдол дийлдэхээ больсон энэ үед гэр хорооллыг орон сууцжуулах нь зайлшгүй хийх ёстой ажил. Харин энэ ажил удаашралтай байгаа шалтгаан нь газрын маргаан. Хот төлөвлөгчид иргэнд газар өмчлүүлэхийн эсрэг байдаг. Өнөөдөр ерөнхий төлөвлөгөөний дагуу гэр хороололд орон сууц барихын тулд улс төрийн шийдлээр өмчлүүлээд өгчихсөн газрын бичгийг авах хэрэгтэй болсон. Газрын эзэдтэй тохиролцохын тулд татвар төлөгч нарын мөнгийг л урсгаж байна. Хэрвээ хотын газрыг өмчлүүлээгүй байсан бол ингэж их хөрөнгө зарж, цаг хугацаа алдахгүй байсан.

- Улаанбаатар хотын хэт нягтарсан байдал цаашид шинэчилсэн ерөнхий төлөвлөгөөгөөр цэгцлэгдэх үү? Авто болон явган зам, машины зогсоолын хүрэлцээ, хүүхдийн тоглоомын талбай, ногоон байгууламжгүй болсон өнөөгийн байдлыг ерөнхий төлөвлөгөөнд тусгаж чадсан уу?

- Улаанбаатар хотын анхны төлөвлөлт нь төв рүүгээ чиглэж хийгдсэн байсан. Яваандаа дэд бүтцийн хүрэлцээний асуудлаас шалтгаалаад хотын төв лүүгээ хэт нягтарчлаа. Гэхдээ цаашид энэ байдал цэгцэрнэ. Төв лүү чиглэсэн урсгалыг задлахын тулд шинэчилсэн ерөнхий төлөвлөгөөг дэд төвүүдтэй байхаар хийсэн. Баянхошуу, Амгалан, 7 буудал зэрэг хотын захын дүүргүүдэд 6 дэд төв байгуулна.

- Таны бодлоор цаашид солигдох Засгийн газрууд энэ онд батлагдсан ерөнхий төлөвлөгөөг хэрэгжүүлж ажиллах болов уу? Өмнө нь хотын ерөнхий төлөвлөгөө гэж байсан ч төрөөс төдийлөн анхаардаггүй байсан.

- Дэлхийн томоохон хотуудын ерөнхий төлөвлөгөөг хуульчилсан байдаг учраас тасралтгүй хэрэгжээд байдаг. Харин манайд тогтоол маягаар батлаад орхичихдог. Хэрвээ хуульчлаад өгчихвөл ямар ч улс төрийн хүчин гарч ирлээ гээд өөрийн үзэмжээр өмнө эхлүүлсэн ажлуудыг зогсоох эрхгүй болно.

- Ярилцсанд баярлалаа. Сүүлчийн асуултыг танд үлдээе.

- Нийгэмд архитекторч хүний ёс зүй, бүтээсэн ажлыг зөв таниулахын тулд өөрөө хариуцлагатай байхыг бүх архитекторчиддоо уриалмаар байна. Архитекторч хүний олон сар бодож бясалгаж хийсэн ажил нэг зураасаар л илэрхийлэгддэг. Энэ зураас зөв, буруу эсэхээс хамаарч дүн тавигддаг учраас нийгэмд хэрэгтэй, урт настай, дэлхийн хэмжээний бүтээл хийхийн төлөө ажиллацгаая.

Ярилцсан Б.Цолмонтуяа