Нийслэл хотод  2014 онд нийт 4793 айлын орн сууц ашиглалтанд орох төлөвлөгөө бий. Гэвч эдгээр барилгуудыг барихад хамгийн их хэрэгцээтэй материалуудын нэг нь элс хайрга. Нийслэлд хамгийн ойр элс, хайрганы карьерууд Хан Уул дүүргийн 12, 13-р хорооны нутаг дэвсгэрт үйл ажиллагаа эрхэлдэг. Иймээс “Элс, хайрга, Дайрга, Үйлдвэрлэгч Компаниудын Холбоо” ТББ-ын гүйцэтгэх захирал Б.Батжаргалтай хйисэн ярилцлагаа хүргэе.

• “Элс, хайрга олборлогч компаниудыг Туул голын ай сав газрыг сэндийчээд байна” гэсэн гомдол байнга гардаг. Хууль ёсны дагуу л үйл ажиллагаагаа явуулж байгаа биз дээ? 

 Хууль, тогтоол дээрээ Туул голын 200-500 метрт энгийн хамгаалалттай бүсийг тогтооно гэж заасан байгаа.  Гэтэл яг голын наад захаас хэмжээд гаргасан хэмжээсээр бол 5 км гэж алдаатай тогтоосон. Энэ алдаатай хэмжилтийг нь зохих ёсны хяналтын байгууллагууд болоод Засгийн газар ч өөрөө мэдээгүй байгаа.  Хан-Уул дүүргийн 12, 13-р хорооны нутаг дэвсгэр дээр элс, хайрга олборлож байгаа 20-иод компанийн 17 компанийн үйл ажиллагааг цуцлана гээд байгаа. Үндсэндээ хуулиа бариад явбал энэ газар нийслэлийн хэмжээнд хэрэгцээтэй элс хайргыг бүрэн хангах бололцоотой.
Одоогийн Хан Уул дүүргийн 12, 13-р хорооны нутаг дэвсгэр дээрх элс, хайрганы карьерийг анх 1948 оноос геологийн хайгуул судлагаа хийж байгаад 1973 онд ЗХУ-ын том экпидец ирээд тэр хавийн элс, хайрганы нөөцийг тодорхойлж, хотын барилгажилтыг хэрэгцээг хангах боломжтой гэсэн дүгнэлт гаргасан байдаг. Нийслэлийн засаг даргын 2007 оны 07 сарын 31-ны өдрийн тогтоолоор “Элс, хайрганы газрын орд, тогтоосон газрын ашиглалтын одоогийн байдалтай уялдуулан Налайх дүүргийн элстэй, урьд тогтоогдсон нөөц бүхий талбайгаас элсийг Хан Уул дүүргийн нутаг дэвсгэр болох “Гишүүний ам”-ын тогтоогдсон нөөц талбайгаас хайрга, дайрга бетон зуурмагийн элс авч ашиглах, Сонгино хайрхан дүүргийн Найрамдлын ордоос тоосгоны шаврыг авч ашигласугай” гэсэн байдаг. Өөрөөр хэлбэл улсын хөрөнгөөр нөөц нь тогтоогдсон газар.   
 Манай холбооны аж ахуйн нэгжүүдийн үйл ажиллагаа дандаа Сонгины гүүрээс доош  байгаа. Туул гол хаагуураа тасраад байгаа гэхээр Сонсголонгийн гүүрнээс дээш тасарсан. Яагаад голын урсац тасрав гэхээр Гачууртаас Сонсголон хүртэлх зайнд нийт 4000 гаран гүний худаг байна. Тэр гүний усаар арьс шир, шил сав, бөглөө боодол гээд бүгдийг угааж байна. Томоохон үйлдвэрүүд, ноос ноолуурын үйлдвэр бас багтана. Яг үнэн хэрэгтээ үүний улмаас голын ус багасаж, бохирдож байгаа. Одоо Туулын голын  Сонсголонгийн гүүрнээс доошоогоо урсац нарийн явж байснаа Таван толгойн гүүрэн дээр ирэхээр бохир шугамын ус халиа үүсгэн хөлдөөд, хоёр далангийн хооронд нэлийсэн мөс байгаа. Одоо мөс нь гэсээд ирэхээр үнэр танар гэж хэцүүхэн болдог. 
 

• Барилга барихад элс, хайрганы норм стандарт гэж бий байх. Тэр стандартыг холбогдох удирдах албан тушаалтнууд хэр мэддэг юм бол?

  Нийслэлийн удирдлагууд болон Засгийн газрын гишүүд бетон зуурмагт ямар материал түүхий эд орж, ямар шат дамжлагаар яаж бүтдэг  талаар ойлголт тун муутай байна. Бетон зуурмагийг хийхэд 0-5 милметрийн элс ордог. 10-20 милметрийн янз бүрийн хэмжээтэй чулуу ордог. Чулууг дайргаар ч, хайргаар ч нийлүүлж болдог.
 Өнгөрсөн жил манай элс, хайрга олборлогч гишүүн компаниуд 3 сая 200 м³   элс хайргыг нийслэл Улаанбаатар хотын барилгын хэрэгцээнд нийлүүлсэн. Үүний 1 сая м³  нь хайрга, дайрга, үлдсэн 2 сая 200 м³ нь бетон зуурмагийн 0-5 милметрийн элс байсан.
Улаанбаатар хотын  ойр орчимд дайрганы нийт 11 компани байгуулагдсан. Тэдний үндсэн үйл ажиллагаа нь уулыг өрөмдөж нүхлээд, тэслэгээ хийж, тэндээс чулууг бутлаж дайрга гаргадаг. Хотод ойр 50 км орчимд тэсэрч, дэлбэх үйл ажиллагаа явуулахыг хориглодог. Чичирхийлэл байнга өгөхөөр газар хөдлөлтийг идэвхитэй болгох магадлал өндөр байдаг. Дайргыг барилгын зуурмагт угааж хэрэглэх шаардлагатай. Уулын хажууд худаг гаргалаа гэхэд 100-гаас доош метрт ухаж байж ус гарна.   Ингэхээр цэвэр усаар дайрга угаана гэсэн үг.  

• Нийслэлийн удирдлагын зүгээс элс хайрганы карьеруудыг “Хан Уул дүүргийн нутаг дэвсгэрт автозамыг хатуу хучилттай болго” гэсэн  шаардлага тавьсан байсан. Энэ шаардлагын хэрэгжүүлэлт хэр байна вэ?

Энэ оны 3 сарын 01-ний өдрийн НИТХ-ын хурлаар манай холбооны гишүүн байгууллагуудад “өмнөх жилд тавьсан шороон замаа өөрсдийнхөө хөрөнгөөр хатуу хучилттай болгоод тээвэрлэлт хий” гэсэн шаардлага тавьж байгаа.
 Мөн олборлолт хийсэн газартаа нөхөн сэргээлт хийх шаардлага тавьсан. Манай холбооны гишүүн компаниуд  2013 оны 10 сард ШУТИС-ийн Уул уурхайн сургуультай хамтраад нөхөн сэргээлтийн сургалтанд хамрагдсан.  Эхний ээлжинд техникийн нөхөн сэргэлт буюу нүхнүүдийг 24 градусаас багагүйгээр налуу үүсгэсэн.
Саяхан Нийслэлийн мэргэжлийн хяналтын газар, Нийслэлийн байгал хамгаалах газар, Хан Уул дүүргийн мэргэжлийн хяналтын хэлтэс, Монголын байгаль орчны төлөөх хуульчдын холбоо, Дайрганы холбоо, манай холбоо хамтран хянан зөвлөх үйлчилгээтэй шалгалт хийсэн. Хан Уулын дүүргийн 12, 13-р хорооны нутаг дэвсгэр дээр үйл ажиллагаа явуулж байгаа карьеруудын 70 гаруй хувь нь нөхөн сэргээлтийн ажилдаа орсон. 20 орчим хувь нь техникийн нөхөн сэргээлтийг бүрэн хийсэн. 10 орчим хувь нь дөнгөж эхэлж байгаа. Нийслэлийн мэргэжлийн хяналтын газрын зүгээс 5 сарын 15 хүртэлх хугацаанд дуусгах мэдэгдэл ирсэн. Үүний дараагаар биологийн нөхөн сэргээлт хийж, олон наст ургамалын үр цацаж, зүлэгжүүлнэ. Мэргэжлийн хяналтын газар болон нийслэлийн байгаль хамгаалах газрын зүгээс өөр газар дүйцүүлэн нөхөн сэргээлт хийхийг шаардаж байгаа. Тэгээд тэр зааж өгсөн газарт нь мод, бут суулгах шаардлага тавьсан.

• Улсад ямар татвар төлдөг вэ?

  Аж ахуйн нэгжүүд нөөц ашигласны татвар, борлуулалтын орлогын 2,5 хувийн татвар, лицензийн тусгай зөвшөөрлийн га тутамд 5 доллар төлнө. Дээрээс нь ажилчдын цалин хөлс, хөдөлмөр хамгаалал гээд олон зүйлд татвар мөнгөө төлдөг. Үндсэндээ ил уурхай зарчмаар ажилладаг. Нийт 100 гаруй зөвшөөрөлтэй компани байдгаас манай холбоонд 36 компани багтдаг. Бусад нь манай холбоонд гишүүнчлэлээр элсээгүй. Эдгээр компаниуд нь Төв аймгийн Алтанбулаг суманд харъяалагддаг. Тэд болохоор Нийслэлээс тавьсан шаардлагыг биелүүлдэггүй.   

• Карьерууд үйл ажиллагаа явуулахад тулгардаг бэрхшээл нь юу байх юм?

Түгээмэл тархацтай ашигт малтмалын хуулинд зааснаар зөвшөөрлийг орон нутгийн удирдлагад эрх нь шилжиж тусгагдсан. Гэхдээ журам нь одоогоор батлагдаагүй байгаа. Ингээд ирэхээр удирдах албаныхан биднийгээ шантаачилдаг болсон. Тухайлбал биднийг зөвхөн замаа бариад элс хайрганыхаа тээвэрлэлтийг хий, Хан Уул дүүргийн 12, 13-р хорооны иргэдийн хүсэлтийн дагуу ийм шаардлага тавьж байна гэдэг. Гэтэл Засгийн газрын 2012 оны 12 дугаар сарын 15-ны өдрийн 171 дүгээр тогтоолд зааснаар Барилгын материалын үйлдвэрлэлийг дэмжих, Улаанбаатар хотын баруун хэсгийн барилгын материалыг тээвэрлэх замыг байгуулах, нөөц бий болгох, ачиж буулгах ложистек үүсгэх зэрэг орсон байдаг. Засгийн газартайгаа хамтраад хийх гэхээр засаг мөнгөгүй гээд биднийг өөрсдөө хий гэдэг. Биднийг хийж чадахгүй бол тусгай зөвшөөрлийг цуцлана гэсэн шаардлага тавиад байгаа. Ийм нэг гацаанд орчихоод л байна. Уг нь Засгийн газрын өөрийнх нь тогтоол байдаг, Нийслэлийн Засаг даргын мөрийн хөтөлбөрт нь хүртэл “терминал ложистек талбай үүсгэн, тээвэрлэлтийг замыг хувийн хэвшлийнхэнтэй хамтран барьж байгуулна” гэж тусгасан байдаг. Гэвч одоо биднийг дангаараа замаа барь гээд байгаа.
Манай холбооны зүгээс хэд хэдэн удаа хуралдаж замаа баръя гэдэг дээрээ тохирсон. Гэхдээ бид аспалт болгож чадахгүй юм билээ. Тухайлбал 70 га бариад 20 см-ийн хүчитгэсэн бетон хийгээд дээр нь 7 см аспалт хийхэд нэг км зам нь 614 сая төгрөгөөр босохоор байна.
   Бид өмнөх жилд голын урд хэсэгт 18.4 км, хойд хэсэгт 12.5 км хучилтгүй тавьсан. Энэ замуудыг хатуу хучилттай болгоё гэхэд голын урд талд 11.3 тэрбум төгрөг, голын хойд талдаа 7.7 тэрбум төгрөг шаардлагатай болж байгаа. Үүнийгээ аж ахуйн нэгждээ хуваагаад үзье. Голын хойд талд 22 аж ахуйн нэгждээ хуваахад 1 аж ахуйн нэгжид 350 сая орчим төгрөгний зардал гарч байгаа. Одоогийн байдлаар хүнд даацын машины хөдөлгөөнийг хориглох хуулийн хүрээнд зогссон байгаа. Нийслэлийн удирдлагын зүгээс биднийг замаа тавиад тээвэрлэлтээ хий гэсэн. Бид шаардлагын дагуу замаа тавъя үүний хажуугаар тээвэрлэлтээ хамт хийе гэсэн саналтай байгаа. Яагаад гэвэл нийслэлд зам, барилгын эд бүтээн байгуулалт эхлэх гэж байхад бид ийм байдалтай байж болохгүй.  
Бетон зуурмагийг хэрхэн бүтдгийг авч үзье. Өнгөрсөн жил БХБЯ-наас барилгын материалын цемент, арматурын үйлдвэрийг л дэмжлээ. Гэтэл нэг куб метр бетон зуурмагийг хийхэд 70 хувьд элс, хайрга, дайрга орж байгаа. Үлдэгдэл 30 хувийг нөгөө нэмэлт бодис болох ус, цемент ордог. Манайд үйлдвэрлэдэггүй гэдэг талаасаа дэмжсэн байх. Гэхдээ бид өөрсдөө үйлдвэрлэж байгаа барилгын материалын элс, хайрга гэсэн түүхий эдээ дэмжих тал дээрээ тааруухан л байна.
 Өнгөрсөн жил гэхэд манай аж ауйн нэгжүүдэд долоон удаагийн хяналт шалгалт хийсэн. Уг нь бол хавар, намар хоёрт ажлын эхэнд төгсгөлд  л шалгалт хийдэг.

• Одоогоор та бүхний үйл ажиллагаа явуулж байгаа газрын нөөц хэр байна вэ?

  Элс, хайрга, дайрганы тусгай зөвшөөрлийг 30 жилээр олгож байгаа. Аж ахуйн нэгжүүдийн хамгийн эхнийх нь 2007 онд, хамгийн сүүлийнх нь 2012 онд эхэлсэн. 2012 онд үйл ажиллагаа эхэлсэн аж ахуйн нэгж хамгийн багадаа 12-13 жил тухайн газраа ашиглах боломжтой. Учир нь тэдэнд байгаа техник тоног төхөөрөмж нь жилдээ 60 мянгаас 200 мянган куб- ийн хооронд ажиллах хүчин чадалтай байгаа.
Өнгөрсөн жилийн 6 сарын 12 өдрөөс 10 сарын 20 хүртэлх элс, хайрга олборлосон. Хэрэв 04-р сараас эхлээд тээвэрлэлтээ хийгээд эхэлвэл аж ахуйн нэгжүүд бүрэн хүчин чадлаараа ажиллах боломж бий. Сүүлийн 2-3 жил ийм нөхцөл бүрэлдэж өгөхгүй байна.
Голын ай сав газруудаар үйл ажиллагаа эрхэлж байгаа элс, хайрга, дайрга үйлдвэрлэгч аж ахуйн нэгжүүдийн ажлын талбайн зай, солбилцолын цэгийг зөв тогтоогоод өгвөл бидний үйл ажиллагаанд саадгүй болно. Бид “тэр хороонд тийм зүйл авч өг, ийм зүйл авч өг” гэсэн шантаажнаас гармаар байна.