Хүн эрүүл, аюулгүй орчинд амьдрах, орчны бохирдол, байгалийн тэнцэл алдагдахаас хамгаалуулах эрхтэй болохыг Монгол улс Үндсэн хуулиндаа тодорхой тунхагласан байдаг. Харин Улаанбаатар хотын иргэд бид өнөөдөр энэ эрхээ эдэлж чадаж байгаа бил үү?
      Улаанбаатар хот хөгжиж байна уу гэсэн асуултанд хэн ч тийм гэж хариулна. Мэдээж хөгжиж байгаа. Гэхдээ аливаа хөгжлийн бодлого хамгийн түрүүнд хотын байгаль экологи, иргэдийн эрүүл мэнд, амьдрах таатай орчинд чиглэсэн байх ёстой. Энэ нь зөв хөгжлийн зөв бодлого, төлөвлөлт, хэрэгжүүлэлт болно. Харамсалтай нь Улаанбаатар хот сүүлийн хэдэн жил  төлөвлөлтгүй тэлж, хяналтгүй барилга байгууламжууд олноор баригдсан нь хотын байгаль орчинд аюул учруулж агаар, ус, хөрсийг ихээр бохирдуулснаас энэ нь эргээд иргэдийн эрүүл мэндэд сөрөг нөлөө үзүүлэх боллоо. Улаанбаатар хотын дөнгөж төрсөн нярайгаас ахмад буурлууд хүртэл элдэв янзын харшлаар өвчилж, хамгийн аймшигтай нь утааны бохирдлоос шалтгаалж эхийнхээ гэдсэнд бойжиж буй ураг төрөлхийн гажигтай болох эрсдлийг дагуулсаар байна.



      Дэлхийн хөгжилтэй орнуудад хот суурин газрыг төлөвлөхдөө хотын нийт газар нутгийн 50-70 хувь нь ногоон бүс эзэлсэн байхаар тооцоолдог байх юм. Гэтэл Улаанбаатар хотын нийт талбайн ердөө 3-5 хувийг ногоон бүс эзэлдэг байна. Дэлхий нийтэд “ногоон” тодотголоор алдаршсан хэд хэдэн хот, улс бий. Эдгээрээс Атлантын тэнгисийн хойд хэсэгт байрладаг арлын орон Исланд хамгийн алдартай нь. Тус улсын иргэдийн амины орон сууцны /нэг хүнд дунджаар 44кв.м талбай ногддог/ дийлэнхи нь байгалийн дулаан ашигладаг. Исланд улсын эрчим хүчний хэрэглээнд нүүрс ердөө 18 хувийг эзлэх бөгөөд 2050 он гэхэд нүүрс, нефтийн хэрэглээнээс бүрмөсөн татгалзаж, байгалийн нөөц баялгийг бүх төрлийн хэрэгцээндээ эко байдлаар ашиглах зорилт тавьсан байна.
       Мөн Швейцарь “ногоон” улс гэдгээрээ алдартай. Олон тооны цэцэрлэгт хүрээлэн, унаган төрхөөрөө байгаа ногоон бүсүүд нь Швейцарь улсын бахархал болж байдаг. Эндхийн зочид буудлууд байгальд ээлтэй, ухаалаг автомашин хэрэглэдэг үйлчлүүлэгч нарт хямдралтай үйлчилдгээрээ онцлог гэнэ.
      Төв Америкын хамгийн жижиг улсуудын нэг Коста Рика ч бас дэлхийн “ногоон” гэсэн ангилалд тооцогддог. Энэ улсын гол бахархал нь онгон дагшнаараа хадгалагдан үлдсэн өтгөн ой мод бөгөөд байгалийн баялгаа нандигнан хайрладаг сайхан уламжлалтай. Тиймдээ ч 2008 онд эдийн засгийн хямралыг үл хайхран таван сая шинэ мод суулгажээ. Тус улсын аль ч бүсийн ой мод төрийн бүрэн хяналтад  байдаг аж.
      Швед улс мөн эртнээс байгалийн үзэсгэлэнт төрхтэйгээрээ алдартай.   Тус улсын Засгийн газар 2020 он гэхэд улсынхаа бүх өрх айлыг түлш хэрэглэхгүй халаадаг системд шилжсэн байх төлөвлөгөө гаргасан байна. Цаг агаарын хувьд манайхтай төстэй Шведийн хувьд байгалийн эх үүсвэрээс эрчим хүчээ 100 хувь хангана гэдэг тийм ч хялбар ажил биш. Гэхдээ ус, салхи, нарны хүчээр эрчим хүчний асуудлаа бүрэн шийдвэрлэж чадна гэдэгтэй итгэлтэй байгаа аж. Тус улсын иргэд модны үртсээр хийсэн бөмбөлгөн түлш бэлтгэн хэрэглэх болсноор төрийнхөө бодлогыг хэрэгжихэд алхам ч атугай ойртож буйгаа онцолсон байна.
      Мөн л “ногоон” орон гэдгээрээ алдартай Норвеги улс 2030 он гэхэд үйлдвэрийн гаралтай хорт хийнээс бүрмөсөн ангижрах зорилт тавьжээ. Энэхүү ажлын хүрээнд байгаль орчинд ээлтэй дэвшилтэт технологиудыг өргөн нэвтрүүлж байгаа бөгөөд одоогийн байдлаар нүүрсхүчлийн хийн хаягдал 40 хувиар буурсан үзүүлэлттэй байгаа гэнэ. Тус улсад дизель түлш хэрэглэдэг автомашины эзэд илүү татвар төлдөг. Энэ зарчим манай улсад мөн үйлчлэх болсон нь сайшаалтай хэрэг. Мөн тус улсад холын замын хөдөлгөөнд автомашин бага оролцуулах зорилгоор төмөр зам барих ажлыг идэвхтэй өрнүүлж эхэлжээ.
       Энэ мэтчилэн аливаа улс орны хөгжсөн түүхээс төрийн зөв бодлого ард түмний чин хүсэлтэй нэгдэн нийлж, хүн бүхэн нэгэн хүсэл мөрөөдөлтэй байж чадсанаар зорилгодоо хүрдгийг харж болно. Бидэнд дээрх улсуудаас дутахааргүй, бүр хэдэн хувь илүү байгалийн баялаг, газар нутаг, байгалиа хайрлах арга ухаан бий. Тиймээс Монголчууд бид, тэр дундаа нийслэлчүүд ногоон хувьсгалыг өрнүүлэх хүсэл мөрөөдлөөр нэгдэн нийлж, зорилгодоо хүрэх учиртай. Өвөг дээдсээс уламжилж ирсэн энэ өргөн уудам нутаг байсаар атал өчүүхэн зайнд овоорон, хог шороондоо дарагдаж, хортой утаа амьсгалж, хлортой ус ууж амьдрах хэрэг юу билээ.
      Нийслэлээ орчин үеийн “ногоон” хот болгохын тулд гараагаа хаанаас эхлэх вэ? Төр, захиргааны байгууллагаас бодлого шийдвэр гарч, хэн нэгэн эрх мэдэлтнээс тушаал заавар ирэхийг хүлээхгүйгээр Улаанбаатар хотын иргэд өөрсдөө санаачлан, нэгдэн нийлж хэрэгжүүлж эхлэх ёстой. Хотын иргэд нэг үеэ бодвол хашаандаа мод зүлэг тарьж ургуулах нь ихэсэж байгаа ч төдийлөн үр дүнд хүрэхгүй байгаа. Тиймээс энэ ажлыг бүх нийтийн ажил болгож уриалъя. Бусад улсын жишгээр нийтээрээ хөдлөх хэрэгтэй.
     Харин нийслэлээ “ногоон” хот болгон хөгжүүлэх ажилд мэргэжлийн байгууллагын тусламж дэмжлэг шаардагдах нь зайлшгүй. Тэгэхээр холбогдох төрийн байгууллагууд нь хөгжлийн төлөвлөгөөгөө боловсруулж, зураг төслийг нь мэргэжлийн байгууллагуудаар гаргуулаад төр, хувийн гэлтгүй бүх аж ахуйн нэгж байгууллага, иргэдэд хийх ажлыг нь хуваарилаад өгчихмөөр санагдана. Ингэхдээ сүүлийн үеийн архитектурын  шийдлийг, мод, ус, агаар, цаг уурын онцлогтой нийцүүлэх нь зүйтэй. Ядаж л барилгын зөвшөөрлийг хотын ногоон орчинг сүйтгэхгээргүй бүсэд олгох, нэгэнт баригдсан болоод барих барилгын талбайн 30 хувьдаа ногоон байгууламж, авто машины зогсоолыг нь заавал хийлгэдэг байх зэрэг журмууд мөрдүүлэх шаардлагатай байна.
        Өнөөдрийн байдлаар хотын байгаль орчинд анхаарч ажилладаг ганц газар нь Нийслэлийн хот тохижилтын газар.  Тус байгууллагын эрхэм зорилго нь “Нийслэлийн төр захиргааны байгууллагаас иргэд оршин суугчдын эрүүл тохитой амьдрах эрэлт хэрэгцээ, хүсэл сонирхолыг хангах чиглэлээр гаргасан бодлого шийдвэрийг үр дүнтэй хэрэгжүүлэх”  гэжээ. Гэтэл энэхүү сайхан зорилгоо зөвхөн гудамж талбай засах, хог цэвэрлэх, гэрэлтүүлэг, чимэглэл нэмэгдүүлэх төдийгөөр хязгаарлаж хамгийн гол ажил болох цэцэржүүлэглэлтээ орхигдуулсаар өнөөг хүрлээ. Гэтэл энэ ажил гадны оронд хэдэн зууны тэртээгээс тасралтгүй хөгжиж иржээ.
        Нийслэлийн хот тохижуулах зардалд өнгөрсөн жил 41.1 тэрбум төгрөг зарцуулсан бол энэ онд 60.7 тэрбум төгрөг болгож нэмэгдүүлсэн байна.  Ингэж их мөнгө зарцуулахдаа нүдэнд торохуйц юм үлдсэн нь тун цөөн. Зуны турш нийслэлийн төв гудамжаар цэцгийн мандал алаглаж байсан ч энэ нь богино настай, үр дүн багатай ажил байлаа. Түүнчлэн хотоо тохижуулж байна гээд хөшөө дурсгал олноор барьдаг хэрнээ  усан оргилуур, цэцэрлэгийн төгөл, амарч зугаалах талбайгаа мартаж орхино. Заримдаа өнчин ганц хөшөө, нарийнхан зурвас төдий ургамал бутны тохижилт эсвэл тогтмол бус ажиллагаатай усан оргилуур босох нь бий.    
         Манай оронд ногоон байгууламжийг байгуулахдаа их өрөөсгөлөөр ханддаг тухай ахмад мэргэжилтнүүд шүүмжилдэг. Тухайлбал,  Монгол орны хуурай, ширүүн уур амьсгалд дасан зохицох ургамал тарихын оронд халуун орны, дулаан, чийглэг уур амьсгалтай газрын ургамлыг тарьдгаас тэр нь өвлийн хүйтнийг даахгүй үхчихдэг.  Үүний оронд  Сибирийн өнгөт цэцэгсийг өвөл тарьж болох бөгөөд энэ цэцэг хасах 30-35 хэмийн хүйтэнг даах чадвартай аж.  Харин энэ талаар албаны хүмүүсээс тодруулахад  Сибирийн цэцэг маш үнэтэй өртөг зардал их шаарддаг, хэдхэн сарын настай цэцэгсийн үрслэгээг авах гэж хэдэн сая төгрөг зарцуулдаг учир авч тарьдаггүй гэлээ.
       Улаанбаатар хотод олон жилийн турш орхигдоод байсан, харин саяхнаас олны анхаарлыг ихээр татаж ярих болсон нэг зүйл бол ландшафт юм. Ландшафт  нь манай эриний өмнөх 5000 жилийн тэртээ эртний Грек, Ромын соёл иргэншлийн үеэс эхлэлтэй ажээ. Тухайн үед тоосго, чулуугаар барилга барьж энэ нь хүмүүст сөргөөр нөлөөлөөд байгааг мэдсэнээр усан оргилуур, ногоон байгууламжийг олноор барьж хот төлөвлөлтөндөө тусгадаг болжээ. Харин өдгөө дэлхийд ландшафтаараа эхний аравт АНУ, Ирланд, Шинэ Зеланд, Их Британи, Итали, Канад зэрэг улсууд ордог байна. Гэхдээ дэлхийд өвлийн туршид ландшафтаараа гайхагддаг орны нэг нь Швейцарь. Өндөр уулсын Швейцарь орон манайхтай уур амьсгалын хувьд ижилхэн. Тэнд өвлийн улиралд цас ихээр унадаг учир мөнх ногоон, олон наст моддыг тарьж, гоёмсог шийдэл бүхий баримлуудаар гудамж талбайгаа “чимдэг” ажээ. Түүнчлэн өвлийн улиралд жирийн гэрэл, чийдэн цасны ойх гэрэлд дарагддаг учир тусгай “ион” гэрлийг байрлуулах санааг тэд анх сэджээ.
        Бас нэгэн жишээ дурьдахад Канад улсын  хотууд ландшафтын архитектурыг төгс шийджээ. Тэр дундаа Ванкувер хотын төв цэцэрлэг нь хүйтэн сэрүүн уур амьсгалыг тэсэх чадвартай цэцэгс болон сонирхолтой хөшөөний шийдэл, гэрэлтүүлгийн загвараар жуулчдын анхаарлыг гойд татдаг байна. Энэ хотод 2010 оны Дэлхийн өвлийн олимп зохиогдож байсан бөгөөд та бүхэн санаж байгаа бол гайхалтай ландшафтын шийдлүүдийг хотын танилцуулгаар үзүүлж байсан билээ. Ландшафтын энэхүү төгс шийдэл нь Ванкувер хотын төсвийг ч нэлээд  зузаатгасаар байгаа.
       Энэ мэтчилэн ландшафтын тухай олон сайхан жишээг дурьдаж болно. Харин манай оронд үүнийг хэрхэн барих вэ гэдэг нь хамгийн чухал асуудал юм. Энэ асуудлыг шийдэхийн тулд манайхтай харьцангуй төстэй уур амьсгалтай Канад, Швейцарь зэрэг улсуудын жишээг судлах нь зөв гарц болох биз. Түүнчлэн өнөөдрөө биш маргаашаа харж Сибирт ургадаг мөнх ногоон модод, Альпийн өндөрлөгийн хүйтэнд тэсвэртэй цэцэгсийг тарьвал хүйтний улирал зонхилдог манай оронд хэрэгтэй баймаар. Бас дээр нь жилд ганц удаа нийтээрээ мод тариад орхих биш дараагийн жилүүдэд арчилгаа, усалгааг тогтмол хийж заншмаар байна. Ингэхийн тулд нийслэлд усалгааны иж бүрэн систем нэвтрүүлэх, мод, бут, сөөгний тэжээл, бордооны жижиг үйлдвэрүүдийг олноор байгуулахад төрөөс  дэмжлэг үзүүлэх зэрэг ажлууд хийгдвэл “ногоон” хот болж хөгжихөд ихээхэн дөхөмтэй болох биз ээ.     
        Хот суурин газрын ногоон байгууламж тухайн бүс нутгийн хүчилтөрөгчийн эх үүсвэр болоод зогсохгүй агаарын температурыг бууруулж, зуны улиралд сүүдрэвч, хүйтний улиралд салхинаас хамгаалах үүрэг гүйцэтгэдэг байна. Тиймээс нийслэлийн иргэн бүхэн  өөрийн ажиллаж, амьдарч буй орчноо чадах чинээгээ ногооруулахын төлөө зүтгэж, цэцэг тарьж, мод, бут олноор суулгаж,  зүлэгжүүлэлт  хийх нь эрүүл мэндийнхээ төлөө хийж буй маш том хөрөнгө оруулалт болох юм.
      Улаанбаатар хотын хөрсний бохирдол гамшгийн хэмжээнд хүрсэн талаар мэргэжлийнхэн олонтаа сануулдаг. Хууль, эрх зүйн шийдэмгий алхам хийж гэр хорооллын ил задгай жорлон, нээлттэй муу усны нүх, хөрсөнд шингээх септик танк технологи зэргийг шууд хориглож, бохир усны цэвэршүүлэлтийн үзүүлэлтүүдийг тодорхойлж цэвэршүүлэлтийн зэрэг тогтоох шаардлагатай гэдгийг мэргэжлийн байгууллага онцолжээ.
      Олон жилийн турш байсаар ирсэн гэр хорооллын задгай жорлон, бохирын нүхнээс шалтгаалж хотын нам дор хэсэг рүү бохирдол нь урсаж, барилга байшин барих нь бүү хэл хөрс нь өөрөө нурах аюултай болжээ. Дээрээс нь сүүлийн үед их хэрэглэгдэх болсон септик танк технологи хагас цэвэршүүлсэн усыг хөрсөнд шингээж, хөрс, хөрсний ус, гүнийн ус, худаг зэргийг хордуулсаар байна.
       Харин гадны улсуудад “Бохир усны биологийн гүн цэвэршүүлэлт” гэсэн технологи нэвтрээд олон жил болж байгаа аж. Биологийн гүн цэвэршүүлэлт гэдэг нь ямар нэгэн химийн бодис хэрэглэхгүй, байгалийн аргаар буюу хүчилтөрөгчжүүлсэн орчинд тодорхой төрлийн бичил биетнийг амьдруулан усан дахь бохирдлыг энгийн органик бус нэгдлүүд болтол нь задлах аргаар цэвэршүүлдэг технологи юм байна. Энэ арга нь байгалийн зохицлыг алдагдуулахгүй экологид ээлтэй дэвшилтэт технологи гэнэ. Биологийн гүн цэвэршүүлэх байгууламжаас 98% цэвэршсэн ус гардаг тул барууны хөгжилтэй орнуудад усалгаа, угаалганд хэрэглэхээс гадна байгалийн гол горхи руу ч шууд цутгахыг зөвшөөрдөг ажээ.
     Энэ мэтчилэн Нийслэл хотын байгаль орчноо аварч хамгаалах, эрүүл, аюулгүй орчныг бүрдүүлж “Ногоонбаатар” болох боломжууд байгаа тул алгуурлалгүй дээрх технологиудыг нэвтрүүлэн, ажлаа эхлүүлцгээе гэж уриалах байна.

 
Сэтгүүлч Б.Цолмонтуяа