Мөрөн хот нь Монгол орны физик газарзүйн мужаар Хангай Хэнтийн уулархаг Их мужийн Хөвсгөлийн мужид, геоморфологийн хувьд Мөрөнгийн Их мужийн Дэлгэр мөрний мужид тус тус хамаарагдана. Тус хотын эргэн тойронд Хөвсгөлийн мужийн зүүн хэсэг буюу Б тойргийн уул нуруудаас салбарласан 1500-2000м-ийн өндөртэй Бүрэнтогтох болон Халзанбүргэд уулын дунд далайн түвшнээс дээш 1283 м-ийн өндөрт Дэлгэр мөрний хөвөөнд байрладаг. Хотын эргэн тойронд орших уул нуруудын дундаж өндөр нь 1700-2200 м байх бөгөөд ихэвчлэн бөмбөгөр оройтой, ой модоор хучигдсан тул хэрчигдэл багатай байдаг онцлогтой.
Хотын нутаг дэвсгэрт Элэгдэл-тектоникийн, Элэгдлийн, Хуримтлалын гаралтай гадаргуу илрэх бөгөөд уулын бэл хормой, гол мөрний хурдас хуримтлалууд үүссэн байдаг.
Хотын эргэн тойрны уул нуруудаар, ангилагдаагүй Девоны настай шүлтлэг төрлийн чулуулгууд тухайлбал, гантиг, сиенит, граносиенитүүд түгээмэл тархана. Хотын нутаг дэвсгэрт дунд-дээд дөрөвдөгчийн настай делюви-пролювийн болон дээд дөрөвдөгчийн настай аллювийн хурдсууд тархана.
Усан сүлжээ хөгжсөн, хөрсний болон гүний усны нөөц сайтай. Гүний чулуулгийн ан цавын ус, орчин үеийн дөрөвдөгчийн хурдасны 2 уст үе илэрдэг. Өвлийн улиралд гол хөлдөхдөө зарим хэсгээрээ халиа үүсгэдэг. Мөн урсгал усны эргээ эвдэх үйл ажиллагаа, гадаргуугын шугаман угаадал явагддаг тул хур бороо элбэгтэй жил гудамж талбай усанд автах үзэгдэл нилээд байдаг.
Тус хотын төвд элсэн чигжээстэй сайрган ул хөрс зонхилох бөгөөд хааяа сайргархаг шавранцар ул хөрс багавтар зузаантай тохиолдоно. Тэдгээрийн геотехникийн үндсэн шинж чанаруудыг тодорхойлбол,
Мөрөн хотын нутаг дэвсгэрт тархсан
ул хөрсний физик-механикийн шинж чанарын үзүүлэлтүүд
№ |
Хөрсний геотехникийн
шинж чанар |
Хэмжих
нэгж |
Хөрсний нэр төрөл |
Элсээр чигжигдсэн сайрга |
Сайргархаг шавранцар |
1 |
Хэмхдэс материалын агуулга |
% |
58.2 |
26.4 |
2 |
Чигжээсийн агуулга |
% |
41.8 |
73.6 |
3 |
Байгалийн чийг |
Нэгж |
0.020 |
0.090 |
4 |
Урсалтын хязгаарын чийг |
Нэгж |
- |
0.160 |
5 |
Имрэгдлийн хязгаарын чийг |
Нэгж |
- |
0.070 |
6 |
Уян налархайн тоо |
Нэгж |
- |
0.094 |
7 |
Хувийн жин |
г/см3 |
2.70 |
2.70 |
8 |
Эзэлхүүн жин |
г/см3 |
2.14 |
2.05 |
9 |
Хэлхээдсийн эзэлхүүн жин |
г/см3 |
2.08 |
1.81 |
10 |
Сүвшил |
% |
23.18 |
35.28 |
11 |
Сүвшлийн коэф |
Нэгж |
0.312 |
0.587 |
12 |
Чийглэгийн зэрэг |
Нэгж |
0.27 |
0.54 |
13 |
Консистенц |
Нэгж |
- |
0.04 |
Мөрөн хотын төв далайн түвшнээс дээш 1283 м-ийн өндөрт өргөгдсөн бөгөөд газрын гадаргуугын хувьд зүүн хойноосоо баруун урагш чиглэлд 5-8 градусын налуутай.
Дэлгэр мөрөн нь Улаан тайгын нуруунаас эх аван Мөрөн хотын дэргэдүүр урсдаг бөгөөд хотын хүн ам, үйлдвэрийг усаар хангах гадаргуугын усны гол эх үүсвэр нь болдог. Голын нийт урт 445 км, ус хураах талбай нь 26640 км2, усны уналт 2200 бөгөөд голын хөндий ерөнхийдөө давчуу, голын өргөн эхэн хэсэгтээ 25-40 м, адаг хэсэгтээ 50-100 м болдог. Усны гүн 0.5-2.5 м, урсгалын хурд 0.2-2.0 м/сек, жилд 126-173 хоног мөсөөр хучигдана. Урсгал нь хурдтай учраас хөлдөлт харьцангуй удаан явагддаг.
Мөрөн хотын нутаг дэвсгэрт Хэмхдэс материал янз бүрийн хэмжээтэй агуулсан элсэн төрлийн болон сайргархаг шавранцар гэсэн 2 төрлийн ул хөрс зонхилдог. Тэдгээрээс шавранцар чигжээстэй сайрган ул хөрс дунд зэргийн бусад ул хөрс овойлт, суулт, хөөлт үзүүлэхгүй. Элсээр чигжигдсэн сайрга болон сайргархаг элсэн ул хөрс уулын хормой хэсгээр 5-6 м, голын сав газраар 15-21 м хүртэл зузаантай жигд тархсан байдаг. Сайргархаг шавранцар ул хөрс нь уулын бэл, хормой хэсгээр дээр дурьдсан ул хөрсний доороос илэрнэ.
Хотын нутаг дэвсгэрт хэмхдэс материал янз бүрийн хэмжээгээр агуулсан элсэн ул хөрсний мишил үеүд багавтар хэмжээгээр тохиолдох боловч тэдгээрийн геотехникийн шинж чанар, норматив үзүүлэлтүүд өөр хоорондоо онцын ялгаагүйн гадна барилга, байгууламжийн суурь суух гүнд нөлөөлөх нөлөөлөл бага байгаа тул нэгтгэн авч үзлээ.
Элсээр чигжигдсэн сайрга, сайргархаг элсэн ул хөрсний :
Зууралдлын хүч С= 2.0 кПа
Дотоод үрэлтийн өнцөг φ= 43 град
Хэв гажилтын модуль Е= 50 МПа
Сайргархаг шавранцар ул хөрсний
Зууралдлын хүч С= 37 кПа
Дотоод үрэлтийн өнцөг φ= 25 град
Хэв гажилтын модуль Е= 27 МПа
Мөрөн хотын геотехникийн нөхцлийн онцлог:
- Мөрөн хот инженер-геологийн хувьд энгийн нөхцөлтэй. Ул хөрс нь хэмхдэс материал янз бүрийн хэмжээтэй агуулсан элсэн болон сайргархаг шавранцар гэсэн 2 төрлийн ул хөрс зонхилдог.
- Мөрөн хот нь олон жилийн цэвдэг ул хөрс үргэлжилсэн болон алаг цоог тархсан бүс нутагт хамаарах боловч тухайн хотын нутаг дэвсгэрийн хэмжээнд олон жилийн цэвдэг ул хөрс илрээгүй.
- Бүх төрлийн хөрс давсжилтгүй, хүлэржилтгүй бөгөөд хар металл эдлэлд бага зэрэг зэврэлт үзүүлнэ.
- Хөрсний нэр төрлөөс хамаарч улирлын хөлдөлтийн гүн 2.8-4.3 м-т явагдана.
- Хөрсний ус талбайн хэмжээнд 4.0 м орчмоос илэрч 3.5 орчим гүнд тогтдог бөгөөд бут бетон болон портланд цементэн эдлэлд идэмхий шинж чанар үзүүлэхгүй.
- Газар хөдлөлтийн 7-8 баллын бүсэнд хамаарна.
Монгол улсын зөвлөх инженер Ж.Зулзагабаатар,
Доктор профессор, Академич Д.Дашжамц,
Магистрантур А.Батсайхан