Би газарзүйч хүн. 1980-аад оноос эхлэн 20 гаруй жил хөдөө орон нутгийн хөгжил, малчдын нүүдэл суудлын чиглэлээр судалгаа хийсэн.  2000 оноос хотын хөгжил, төлөвлөлтийн талаар судалгаа хийж эхэлсэн. 2003-2004 онд Сөүлийн Үндэсний Их Сургуульд ажиллаж, “Сөүл Улаанбаатар хотын хот төлөвлөлтийн харьцуулсан судалгаа” явуулсан ба 2 хотын, хотын дотоод бүтэц, хотын тэлэлт,  газар ашиглалтын ангилал, бүсчлэл, хот төлөвлөлтийн талаарх анхны өгүүллэгүүдээ бичиж байлаа. Сүүлийн жилүүдэд хот төлөвлөлтийн чиглэлээр  эрдэм шинжилгээний 3 сэдэвт ажил, олон улсын 1 төсөл удирдаж,  Улаанбаатар хотыг 2030 он хүртэл хөгжүүлэх ерөнхий  төлөвлөгөө, Нийслэлийн газар зохион байгуулалтын ерөнхий төлөвлөгөө боловсруулах ажилд зөвлөх, гүйцэтгэгчээр ажилласан. 

      “Хотын газар ашиглалт ба функцианаль бүсчлэл, мэдээллийн сан” сэдэвт ажлаар, Улаанбаатар хотын газар ашиглалтын шинэ ангилал боловсруулж, үүнд тулгуурлан хотын бүсчлэлийн анхны хувилбарыг дэвшүүлж байлаа. Бүсчлэлийн хууль манай хотод зайлшгүй хэрэгтэй. Суурьшлын газарт, оршин суугчдад хэрэгтэй зүйлс л байх хэрэгтэй. Сургууль, цэцэрлэг гэх мэт. Нэг хэсэг  нийтийн эзэмшлийн талбай, ногоон байгууламж, хүүхдийн тоглоомын талбай  эмх замбараагүй барилгажилтын шуурганд өртөж, айл өрхийн нар салхи үзэх эрх хумигдахын зэрэгцээ суурьшлын бүсэд шөнийн цэнгээний газар зэрэг оршин суугчдад халгаатай үйлдвэрлэл үйлчилгээ олноор байгуулагдах болсон. Энэ нь оршин суугчдын ая тухтай байдлыг тэр чигт нь бусниулна шүү дээ. Тэгэхээр энэ байдлыг  бүсчлэлийн хууль зохицуулж өгдөг.
      “Улаанбаатар хотын орон зайн төлөвлөлтийн үндэслэл боловсруулах” сэдэвт ажлын хүрээнд Улаанбаатар хотын орон зайн төлөвлөлтийг төгөлдөржүүлэх талаар хэд хэдэн санал  дэвшүүлсэн.  Тухайлбал суурьшлын бүсийн төлөвлөлт, нийслэлийн ногоон бүсийн төлөвлөлтийн үндэслэл, нийслэлийг бүс нутгаар хөгжүүлэх үндэслэлийг дурьдаж болно. Өмнөх үед орон сууцны хорооллыг нийгмийн дэд бүтэцтэй   цогцоор нь зөв шийддэг байсан. Зах зээлд шилжсэнээр “хотхон” нэртэй олон барилга баригдаж байгаа хэдий ч нийгмийн дэд бүтцийг нь орхиж, олдсон газартаа аль болох  олон барилга шахан барьж, ашгаа нэмэгдүүлэх гэсэн бизнесийн сонирхолд илүү хөтлөгдөх хандлага үргэлжилсээр байна. Хөршлөл  болон шинэ хотжилт үзэл баримтлалд нийцүүлэн,  оршин суугчдын ая тухтай амьдрах нөхцлийг дээд зэргээр хангасан суурьшлын орчныг бүрдүүлэх учиртай.

     Улаанбаатар хотын анхны ерөнхий төлөвлөгөө 1950 оны эхээр хийгдэж,  үүнээс хойш  таван ч удаа  шинэчлэгдсээр  Улаанбаатар хот   хаяа тэлэн хөгжиж ирлээ. Зах зээлд шилжсэн цагаас хүн амын шилжилт хөдөлгөөний шинэ давлагаа нийслэл хотыг нөмөрч, төлөвлөлтгүй, эмх замбараагүй тэлэлт нүүрлэсэн. Үүний сөрөг нөлөө их хүндээр тусаж байгааг бүгд мэдэрч байна. Улаанбаатар хотын зохисгүй хэт төвлөрлийг сааруулах замаар Монгол улсын үндэсний аюулгүй байдал, нийслэлийн хүн амын ая тухтай амьдрах орчин, байгаль экологийн тэнцвэрт  байдлыг хадгалах, Нийслэл хотын тогтвортой хөгжлийн суурь нөхцлийг бүрдүүлэх явдал шинэ ерөнхий төлөвлөгөөний гол зорилт юм. Гадны улс орнууд хотын тэлэлтийг ногоон бүсийн хууль дүрмээр шийддэг ба өөрөөр хэлбэл ногоон бүсээр хотыг хязгаарлаж, тэр ногоон бүсдээ хотжилтыг хязгаарладаг байх жишээтэй.  Нийслэлийн ногоон бүсийн төлөвлөлтийн үндэслэлийг  боловсруулж, хотын ерөнхий төлөвлөгөөнд тусгах ажилд миний бие шавь нарынхаа хамт зөвлөх гүйцэтгэгчээр ажилласан.  
       Нийслэл хот цаашдаа дагуул хот суурингуудаа хөгжүүлэх нь хамгийн зөв чиг хандлага юм. Өнөөдөр манайд Улаанбаатар хот л данхайгаад байдаг, бусад дагуул хот суурингуудад хөгжил гэж алга. Багануур, Багахангай, Налайх гэсэн алслагдсан дүүргүүдийн статусыг өөрчилж, эрхзүйн байдал, хөгжлийн чиг хандлагыг тодорхой болгож, бие даасан хот суурин болгож хөгжүүлэх хэрэгтэй ба хөрөнгө оруулалтыг сайжруулж, татварын хөнгөлөлт дэмжлэг үзүүлэх шаардлагатай.
       ОХУ-ын нийт хүн амын 6 хувь нийслэлдээ оршин суудаг бол Хятадын нийт амын маш бага хувь нийслэлдээ амьдардаг. Нийслэлдээ хамгийн их хүн амтай хотод Сөүл ордог. Гэхдээ нийт хүн амынх нь 21 хувь л амьдардаг шүү дээ. Гэтэл манай хотын хүн ам бараг 50 хувьд хүрээд байна. Энэ бол тэнцвэргүй хөгжил. Тиймээс эхний ээлжинд нийслэл хотыг бүс нутгаар хөгжүүлэх нь чухал.

    Төв аймаг хөгжлийнхөө хувьд Нийслэл хотод хамгийн эрчимтэй татагддаг. Төв аймгийн статусыг хэвээр хадгалах үндсэн дээр Улаанбаатарын бүсийн хилийг Төв аймгийн хилээр байхаар шинэчлэн өөрчилж, Нийслэлийн бүс нутаг нь Улаанбаатар хот, Нийслэл, Төв аймаг гэсэн засаг захиргааны 3 нэгжээс бүрдэл болж байхаар зохион байгуулах чиг хандлагыг ерөнхий төлөвлөгөөнд тусгасан. Нийслэлийн бүс нутгийг ингэж хөгжүүлэх нь улс орны нийгэм эдийн засгийн нутаг дэвсгэрийн төлөвлөлт, бүсчлэлийн тогтолцоог боловсронгуй болгох, нийслэлийн эрчимтэй таталцлын бүс буюу Нийслэл ба Төв аймгийн эдийн засаг, нийгмийг нягт харилцан уялдаатай хөгжүүлэх, Нийслэл Улаанбаатар хотын тогтвортой хөгжлийг хангах, Төв аймгийн нийгэм эдийн засгийн түргэн хурдацтай хөгжлийг дэмжих гол зангилаа асуудал болох юм.

     Ерөнхий төлөвлөгөө УИХ-аар батлагдаж хуульчлагдсан болохоор хэрэгжүүлэх үүрэгтэй. Ерөнхий төлөвлөгөөнд нийслэл хотын хөгжлийн талаар тодорхой төлөвлөлтийн шийдэл, чиг хандлага тусгасан. Хотыг дахин хөгжүүлэх хууль УИХ дээр хэлэлцэгдэж байгаа ба хараахан батлагдаагүй байна. Орчин үеийн шаардлагад нийцсэн дэд бүтэцтэй, сайжруулсан гэр хорооллыг хөгжүүлэх нь  ухаалаг шийдэлтэй, амьдрах таатай орчин бүрдүүлсэн дахин төлөвлөлт болох ёстой гэж үзэж байгаа. Хуучны барилга байгууламжийн судалгаа явагдаж байна. Эдгээрээс алийг нь буулгаж дахин төлөвлөх талаар нарийвчилсан судалгаа зайлшгүй хийгдэх ёстой. Улаанбаатар хотын багц дүрэм,  50 гаруй дүрэмтэйгээр боловсруулагдаж байгаа ба хотын амьдрал, хот байгуулалтын харилцаа эдгээр дүрмээр зохицуулагддаг болох нь байна.

       Бид заавал хол газрын туршлага ярьж байхаар хаяанд байгаа Өвөрмонголын Хөх хотыг судлах хэрэгтэй. ӨМӨЗО-ны Багшийн Их сургууль, хуучнаар МУИС-ийн Хот төлөвлөлт газар зохион байгуулалтын тэнхим хамтран “Хөх хот ба Улаанбаатар хотын харьцуулсан судалгаа” олон улсын төслийн хэрэгжүүлсэн ба ӨМӨЗО-ны хот төлөвлөлтийн хүрээлэн энэ судалгаанд идэвхитэй оролцсон. Бид эндээс гарсан судалгаа шинжилгээнийхээ үр дүнг хотын ерөнхий төлөвлөгөөнд болон сургалтынхаа хөтөлбөрт оруулсандаа бахархалтай байдаг.
  ӨМӨЗО-ны Багшийн Их сургууль, Бээжингийн Чинхуа Их сургууль, БНСУ-ын Нутагшил Суурьшлын Хүрээлэн, Жинжү хотын хот төлөвлөлтийн сургууль, Голландын ITC зэрэгтэй хамтын ажиллагаатай ажиллаж байгаа. Энэ сард Франц улсдаа хот төлөвлөлтийн чиглэлээр мэргэжилтэн бэлтгэдэг их сургуулийн төлөөлөгчид зочлон ирж, хамтын ажиллагааны талаар ярилцах гэж байна.
Хот төлөвлөлтийн чиглэлээр  үйл ажиллагаа явуулж  байгаа дотоодын аж ахуйн нэгж байгууллагуудтай цаашид идэвхитэй хамтарч ажиллана.

      1980 онд тэр үеийн Сайд Нарын Зөвлөлийн дэргэдэх барилга архитектурын комиссоос баталсан, хот төлөвлөлтийн норм дүрэм, төвлөрсөн төлөвлөгөөт эдийн засгийн үед мөрдөгдөж байсан ба 2004 онд Барилга Корпораци Дэд Бүтцийн Яамны захиалгаар шинэчилсэн. Би хувьдаа норм дүрмийг цусаар бичигдсэн хууль гэж ойлгодог. Тэр дүрмийг зөрчвөл хот төлөвлөлтийн бодлого алдагдаж, бидний амьдрах орчин эвдэгдэнэ гэсэн үг. Шинээр баригдсан барилгын дотор  энэ норм дүрмийг зөрчөөгүй барилга гэж бараг алга. Анхнаасаа ачаалал даац багатай төлөвлөгдсөн хотын гудамж зам руу  шахаж барилга, өргөтгөл барих болсноор гудамж замын хөндлөн ба тууш бүтэц алдагдаж, хэт төвлөрлийн ачааллыг даахгүй болсныг судас нарийсах өвчлөлтэй зүйрлэж болох юм. Хэрвээ хөгжингүй орнуудын хотын жишгээр хөгжих гэж байгаа бол хот төлөвлөлтийн норм дүрмээ эн тэргүүнд чанартай шинэчилж, хуульчлах  хэрэгтэй.

     Хот төлөвлөлтийн бодлого нь хотын иргэдийн амьдрах орчинг сайжруулахад чиглэдэг. Гэтэл газар өмчлүүлэх хууль, түүнийг хэрэгжүүлэх арга хэмжээ заримдаа ерөнхий төлөвлөгөөтэй зөрчилддөг байлаа. Өмчийн газар нь газраа өмчлүүлдэг нөгөө талд нь Ерөнхий төлөвлөгөөний газар төлөвлөлт хийсэн байдаг. Энэ хоёр уг нь зөрөхгүй явах учиртай. Төлөвлөлтгүй бүсэд өмчлөх газар олгох ёсгүй  ба сүүлийн үед хотын зүгээс яг ийм зөв алхам хийж эхэлж байна. Хэсэгчилсэн ерөнхий төлөвлөгөө хийж байж газар олголтыг эхлүүлэх нь зөв хандлага. Улаанбаатар хотод газрын үнэ тэнгэрт хадчихсан энэ нөхцөлд, шилжин ирэгсдийн нэг зорилго бол хотод ирж суурьшаад, газар олж аваад, үнэ хүргэж зарах ийм нэг бизнес сэтгэлгээ байх шиг байна. Ер нь хот өөрийн гэсэн шүүлтүүртэй байх хэрэгтэй.

       2009 онд МУИС-д анх хот ба бүс нутаг төлөвлөлтийн анги нээж, өнгөрсөн жил 27 оюутан төгссөн. Бүгд л эзэмшсэн мэргэжлийн дагуу ажиллаж, дэвшин суралцаж байна. Энэ жил бас 17 оюутан төгсөнө. Хот төлөвлөлт гэдэг ерөнхий нэр. Гудамж замын, орон сууцны хорооллын, дэд бүтцийн төлөвлөлт гэх зэргээр дотроо маш олон задарна. Манай төгсөгчдийн мэргэших чиглэл бол хот ба бүс нутгийн орон зайн төлөвлөлт юм. Зүйрлэвэл, Монгол гэр дотор хойморь, зүүн баруун тал, эрэгнэг хатавч гээд бүгд цэгцтэй, тодорхой үүрэг зориулалттай  байдаг шиг, байгаль нийгмийн олон хүчин зүйлсийг харгалзан, ирээдүйгээ харсан, хотын орон зайн тогтвортой бүтэц, зохион байгуулалт бүрдүүлэхийг зорилгоо болгодог. Өнгөрсөн жил төгссөн зургаан оюутан АНУ, Япон, Солонгос зэрэг улс орнуудад магистарын тэтгэлгээр суралцаж байна.  Манай анхны төгсөгчид  ажил мэргэжлийн дагуу олон нийтийн байгууллага байгуулах санаачлага гаргаж байгаа ба хэрэгжээд эхлэхээр хот төлөвлөлтөөр төгсөгчид маань гадны оронд мэргэжил дээшлүүлэх, туршлага солилцох, хамтран ажиллах үүд хаалга нээгдэнэ.

     Их, дээд сургуулиудыг нүүлгэж Багануурын цаана их сургуулиудын төвлөрсөн хотхон байгуулах тухай олонтой яригдсан, гэхдээ  өөрөөр шийдэх аргууд байж болно. Тухайлбал Багахангай дүүрэгт цэргийн хээрийн сургуулийн томоохон полигон, дэд бүтэц хангалттай учир тэнд яагаад хүчний байгууллагуудтай холбогдсон их, дээд сургуулиудын зарим салбар нь  байрлаж болохгүй гэж. Зуунмод хотод аль нэг их сургууль очиход,  түүнийг дагаад бусад салбар дагаад хотын хөгжил хурдан сэргэнэ. МУ-ын ерөнхийлөгч Ц.Элбэгдорж их дээд сургуулийн багш нартай хийсэн уулзалтан дээр хэлсэн үгэндээ их дээд сургуулиуд бий болгосон нээлт, шинэ технологио бизнес болгон цэцэглүүлж, аль нэг аймаг, орон нутгийг сонгон, кластерийн тогтолцоог хөгжүүлэх талаар чухал санаа дэвшүүлсэн.

     Нийслэл хот их, бага тойргоор төвлөдөг ба  хотын төвийн тойронд, зүүн талд “Нарантуул” худалдааны зах, Баруун урд талд “Барс” худалдааний төв, Баруун талд III, IV хорооллын бараг хоёр км үргэлжилсэн худалдааны гудамж, хойд талд “100 айл” барилгын худалдаа байрлан төвлөрөл үүсгэнэ. Ерөнхий төлөвлөгөөнд,  хотын дотор төвлөрөл үүсгэдэг томоохон объектуудын байршлыг өөрчлөн сайжруулах чиг хандлагыг тусгасан. Гэхдээ нүүлгэн шилжүүлэлтийг хуулийн хүрээнд тэдгээр бизнес эрхлэгчдийг хохироохгүйгээр хийх хэрэгтэй. Тэд чинь энэ хотын эдийн засгийн чадавхийг бүрдүүлж байгаа гэдгийг бодолцох хэрэгтэй. Мөн хөдөө орон нутгаас  ноос ноолуур, арьс шир зэрэг түүхий эдийг зардал чирэгдэл гарган авчирч, Нийслэл хотдоо угааж боловсруулах явцдаа ундны ус, байгаль орчноо бохирдуулдаг байдлыг өөрчлөх, ийм төрлийн үйлдвэрлэлийг хотоос нүүлгэн шилжүүлэх шаардлагатайг бүгд л зөвшөөрдөг. Өөр нэг жишээ гэвэл халдварт өвчин судлалын үндэсний төвийг тухайн үедээ хотын зүүн захад барьсан. Гэтэл өнөөдөр хот тэлээд, тэр байгууламж бараг хотын төвд болчихоод байна. Тэгээд урдхан талд нь “Нарантуул” зах ажиллаж, ар талд нь халдварт өвчтэй хүмүүс эмчлүүлж байдаг ийм зохисгүй хөршлөлийг өөрчлөх шаардлагатай нь тодорхой бизээ.  Төвлөрөл үүсгээд байгаа үйлдвэр аж ахуйн нэгжийг нүүлгэн шилжүүлэх бодлого баримтлах   хэрэгтэй ба шилжихэд нь хөрөнгө оруулалтын болоод татварын хөнгөлөлт үзүүлж, шилжин очих газрыг тодорхой болгох гэх мэтээр дэмжих учиртай.