Ус үнэгүйдэж, чанар эзэнгүйднэ
Бүх зүйлд чанар бий. Чанар гэх ганц энэ үгээр бүх зүйлийн сайн мууг мэдэж болох юм. Тэгвэл бидний амьд явахын хамгийн анхдагч хэрэгцээ ус энэ үгтэй хэр “нөхөрлөж” байгаа болоо. Сайн эсвэл муу.
Гэр хорооллын иргэд хүн амын төвлөрөл их байгаагаас хөрсний бохирдлоос үүдэн гүний худгуудын ус шаардлага хангахгүй байгаа тухай, орон сууцанд амьдрагсад уух усаа хлормин ихтэй дээрээс нь үе үе зэвтэй гарах болсныг ярих энэ үед нийслэлд чанартай уусаар ундалж байна гэж хариулах хүн цөөхөн гарах болов уу. Гэтэл мэргэжлийн хүмүүсийн дүгнэлт арай өөр байна. Бид дэлхийн хүмүүсийн ихэнх нь атаархмаар уулын гүний цэвэр ус хэрэглэдэг гэнэ. Тэр ч бүү хэл энэ сайхан цэвэр усаараа машинаа угааж, 00-доо ашиглаж, усанд ордог байх юм. Холбогдох албаныхны энэ үгийг Америк, Япон, Солонгосын эрдэмтэдтэй хийсэн хэд хэдэн удаагийн усны чанарын судалгаа үүнийг батлах аж. Албаны үгээр бол Улаанбаатар хотын ундны усны эрүүл ахуйн шаардлага, чанар аюулгүй байдал MNS0900:2005 стандартыг хангаж байгаа юм. Мөн өнгөрсөн намар МУИС-ийн Физик Электроникийн суруулийн багш Л.Цоохүү тэргүүтэй эрдэмтэд нийслэл хотын гүний худгуудад анх удаа уран болон цацраг идэвхт бодисын судалгааг хийж, дэлхийн стандарт хэмжээнд байгааг мэдэгдсэн байдаг. Өөрөөр хэлбэл нийслэлчүүд бидний хэрэглэж байгаа усанд элдэв жижиг нянгаас эхлээд химийн хүчтэй найрлагат цацраг идэвхт бодисын хэм хэмжээ нь хэвийн байгаа нь тогтоогдсон гэсэн үг юм. Мэдээж энэ нь зөвхөн одоо цаг дээр яригдана. Мөн хувь хүн, иргэдийн өөрсдийн дур мэдэн гаргасан худгуудад хамаарахгүй нь ойлгомжтой.
Эрдэмтэд холбогдох албаныхан усыг чанартай хэмээн нотолсоор байхад хэрэглэгч бид яагаад ууж байгаа усандаа сэтгэл хангалуун бус байна вэ? Үнэхээр л заримдаа цоргоноос зэвтэй ус гоожиж, хлор үнэртэх нь бий. Шинээр ашиглалтад орсон зарим нэг орон сууцны барилгуудын ус мөнхийн зэвтэй гарч байна. Гол асуудал албаны хүмүүсийн хэлээд байгаа цэвэр ус эцсийн хэрэглэгч бидэнд шууд ирдэггүйтэй холбоотой юм. Ямар нэг хоолой шугамыг дамжиж, машин унаанд ачигдаж, сав суулганд юүлэгдэж байж бидэнд ирнэ. Ингэхээр эхлэл, төгсгөлд бус дунд хэсэгт асуудал бий гэсэн үг. Нийслэл хотын хэмжээнд 500км ус дамжуулах хоолой байдгаас тал орчим хувь нь ашиглалтын хугацаа хэтэрчээ. Нэг шугам хоолойг хорин жил тутамд сольж өөрчлөх ёстой ч энэ хугацааг даруй нэг дахин нугалан ашиглаж байгаа хоолойнуудаар уух ус маань гүйж байна. Ийм үед зэвгүй ус уух талаар хэлэх ч хэцүү мэт. Шугам хоолойгоо шинэчилж чадахгүй байгаа нь өнөөх л хөрөнгө мөнгөтэй холбоотой. Улсын хэмжээнд хамгийн ихээр алдагдалтай ажиллаж байгаа газруудын эхний хэдэд Ус сувгийн газрууд орж, өр нь хэдэн тэрбумаар тоологдоно. Энэ их алдагдлыг төр дааж байгаа болохоор менежментээ сайжруулах тал дээр ажил хийхгүй байна гэх хар төрөв. Харин тэдний зүгээс манай улсад ус ямар ч үнэ цэнэгүй байгаад хамаг учир байгаа тухай яръж байсан юм. Гэр хорооллын иргэдийн усны төлбөрийг биш гэхэд орон сууцны иргэдийн усны төлбөрийг тодорхой хэмжээнд нэмэх гэсэн оролдого гаргаж байсан ч Шударга өрсөлдөөн хэрэглэгчийн төлөө газраас шаардлага тавин болиулж байсан гэх. Бидний ууж буй ус орон сууцны хэрэглэгчдэд 38 мөнгө, гэр хороололд нэг төгрөгийн үнээр хүрдэг. Магад энэ дэлхий дээрх хамгийн хямд өртөгтэй ус ч байж болох гэнэ. Өргөн хэрэглээнийнх нь бараа бүтээгдэхүүнийх нь үнэ бидэнтэй ойрхон улс орнууд усанд дээрх үнээс дөрвөөс тав дахин ихийг төлдөг байх жишээтэй. Гэтэл газрын гүнээс татаад бидэнд хүргэж буй байгууллагын зардал нэг литр усанд зургаа орчим төгрөг болдог тухай албаныхан ярьжээ. Өөрөөр хэлбэл хрэглэгч бидэнд хүрдэг усны өөрийн өртөг зургаан төгрөг боловч бид зургаа дахин бага үнээр худалдаж авдаг ажээ. Иймэрхүү алдагдалтай ажиллаж байгаа газраас чанар шаардах нь бас л учир дутагдалтай мэт.
Төгрөгийн ханш суларч, өдрөөс өдөрт бараа бүтээгдэхүүний үнэ нэмэгдэж буй энэ үед нэг ч болов зүйлийн нэмэгдүүлэхгүй авч үлдсэн О. Магнай даргатай хамт олонд баярламаар байвч хувцас хунар, эд хэрэглэл чанаргүй байж болно. Харин уух ус чанаргүй байж болно гэж үү. Нийслэл хотын усны нөөц ховордож байгаа энэ үед орон сууцны хэрэглэгчдийг усыг хайр гамгүй ашиглаж, гэр хороололын иргэдээс 30-40 дахин их ус хэрэглэдэг талаар шүүмжилдэг. Энэ нь манай иргэдийн усыг байгалийн шавхагдашгүй мөнхийн үнэгүй зүйл гэж ойлгох хуучинсаг сэтгэлгээтэй нэг талаар холбоотой байж болох ч хичнээн гоё сайхан эд байвч үнэгүй зүйлийг хэн ч үнэлэдэггүй билээ. Магад халааснааа нь гарах мөнгө өсөх тутам тэд усыг хайрлах ч юм бил үү.
Мөн усны чанар гэдэг бол бидний амь нас,эрүүл мэндэд шууд нөлөөлөх чухал хүчин зүйлийн нэг юм. Бидний амьд явах, эрүүл орчинд амьдрах гэсэн Үндсэн хуулийн эрх ч энд зөрчигдөж байна гэсэн үг. Мэдээж хэрэг усны үнийг маргааш нэмж болох ч үнэ нэмэгдсэн шиг маргаашийн дотор асуудал шийдэгдэхгүй нь лавтай. Гэхдээ алдагдал багасах нь эдийн засаг сайжрахын эхлэл юм. Энд зөвхөн ус дамжуулах хоолой тухай дурссан бол нийслэлийн хэмжээнд ганцхан байдаг Ус цэвэрлэх байгууламж маань арай ядан амьсгалж байна. Хэдхэн жилийн өмнө энэ газар бохир усыг 90 орчим хувьтай цэвэрлэж байсан бол өнөөдрийн байдлаар энэ тоо арав гаруй хувиар буурч нийт усны дөнгөж 72 хувийг цэвэршүүлэж байгаа гэнэ. Энэ хэмжээний бохирдолтой ус туул голд цутгагдаж байгаа гэсэн хэрэг юм. Туул гол нийслэлийн усны хэрэглээний эх үүсвэр. Байдал энэ хэвээрээ үргэлжилвэл зөвхөн ус дамжуулах шугам хоолойд бус эх сурвалж чанарын асуудал яригдах нь лавтай. Бүр муугаар бодвол бидний хойч үе ус үнэгүй байсныг үлгэр гэж ойлгох цаг үе ирэх байх.
Мэдээж аливаа асуудалтай газар төсөл хөтөлбөр, хурал цуглаан, иргэний хөдөлгөөн, тендер байдгийн адил нийслэлийн ундны усны нөөц, чанар, хэрэглээ тэдгээрийг дагаад энэ бүгд бий нь үнэн юм. Ус сувгийн ашиглалтын ерөнхий газраас эхлээд Усны газар, Усны үндэсний хороо, Туул голын сав газрын зөвлөл гээд усны асуудал эрхэлсэн албан байгууллагууд гэхэд арван хуруунаас давах төлөвтэй. За тэгээд ерээд оноос хойш үй түмэн төсөл хөтөлбөрүүд энд хэрэгжжээ. Гагцхүү энэ бүхэн нөгөө Улаанбаатарыг утаагүйжүүлэх төсөл шиг замхралгүйгээр үр дүн нь хэрэглэгч бидэнд шууд нөлөөлөх болтугай. Мөн олон “эзэнтэй” байх тусам аливаа зүйл эзэнгүйддэгийг ч энд санах хэрэгтэй. Нийслэлийн иргэд муудсан ус уувал хэн хариуцах, Туул гол ширгэвэл хэний буруу болохыг эдгээр олон байгууллагууд хариулахгүй л болов уу. Эцэст нь бүх зүйлд чанартай байх хэрэгтэй. Гэхдээ ус чанартай байх нь бүгдийн анхдагч чанар юм.
Гэр хорооллын иргэд хүн амын төвлөрөл их байгаагаас хөрсний бохирдлоос үүдэн гүний худгуудын ус шаардлага хангахгүй байгаа тухай, орон сууцанд амьдрагсад уух усаа хлормин ихтэй дээрээс нь үе үе зэвтэй гарах болсныг ярих энэ үед нийслэлд чанартай уусаар ундалж байна гэж хариулах хүн цөөхөн гарах болов уу. Гэтэл мэргэжлийн хүмүүсийн дүгнэлт арай өөр байна. Бид дэлхийн хүмүүсийн ихэнх нь атаархмаар уулын гүний цэвэр ус хэрэглэдэг гэнэ. Тэр ч бүү хэл энэ сайхан цэвэр усаараа машинаа угааж, 00-доо ашиглаж, усанд ордог байх юм. Холбогдох албаныхны энэ үгийг Америк, Япон, Солонгосын эрдэмтэдтэй хийсэн хэд хэдэн удаагийн усны чанарын судалгаа үүнийг батлах аж. Албаны үгээр бол Улаанбаатар хотын ундны усны эрүүл ахуйн шаардлага, чанар аюулгүй байдал MNS0900:2005 стандартыг хангаж байгаа юм. Мөн өнгөрсөн намар МУИС-ийн Физик Электроникийн суруулийн багш Л.Цоохүү тэргүүтэй эрдэмтэд нийслэл хотын гүний худгуудад анх удаа уран болон цацраг идэвхт бодисын судалгааг хийж, дэлхийн стандарт хэмжээнд байгааг мэдэгдсэн байдаг. Өөрөөр хэлбэл нийслэлчүүд бидний хэрэглэж байгаа усанд элдэв жижиг нянгаас эхлээд химийн хүчтэй найрлагат цацраг идэвхт бодисын хэм хэмжээ нь хэвийн байгаа нь тогтоогдсон гэсэн үг юм. Мэдээж энэ нь зөвхөн одоо цаг дээр яригдана. Мөн хувь хүн, иргэдийн өөрсдийн дур мэдэн гаргасан худгуудад хамаарахгүй нь ойлгомжтой.
Эрдэмтэд холбогдох албаныхан усыг чанартай хэмээн нотолсоор байхад хэрэглэгч бид яагаад ууж байгаа усандаа сэтгэл хангалуун бус байна вэ? Үнэхээр л заримдаа цоргоноос зэвтэй ус гоожиж, хлор үнэртэх нь бий. Шинээр ашиглалтад орсон зарим нэг орон сууцны барилгуудын ус мөнхийн зэвтэй гарч байна. Гол асуудал албаны хүмүүсийн хэлээд байгаа цэвэр ус эцсийн хэрэглэгч бидэнд шууд ирдэггүйтэй холбоотой юм. Ямар нэг хоолой шугамыг дамжиж, машин унаанд ачигдаж, сав суулганд юүлэгдэж байж бидэнд ирнэ. Ингэхээр эхлэл, төгсгөлд бус дунд хэсэгт асуудал бий гэсэн үг. Нийслэл хотын хэмжээнд 500км ус дамжуулах хоолой байдгаас тал орчим хувь нь ашиглалтын хугацаа хэтэрчээ. Нэг шугам хоолойг хорин жил тутамд сольж өөрчлөх ёстой ч энэ хугацааг даруй нэг дахин нугалан ашиглаж байгаа хоолойнуудаар уух ус маань гүйж байна. Ийм үед зэвгүй ус уух талаар хэлэх ч хэцүү мэт. Шугам хоолойгоо шинэчилж чадахгүй байгаа нь өнөөх л хөрөнгө мөнгөтэй холбоотой. Улсын хэмжээнд хамгийн ихээр алдагдалтай ажиллаж байгаа газруудын эхний хэдэд Ус сувгийн газрууд орж, өр нь хэдэн тэрбумаар тоологдоно. Энэ их алдагдлыг төр дааж байгаа болохоор менежментээ сайжруулах тал дээр ажил хийхгүй байна гэх хар төрөв. Харин тэдний зүгээс манай улсад ус ямар ч үнэ цэнэгүй байгаад хамаг учир байгаа тухай яръж байсан юм. Гэр хорооллын иргэдийн усны төлбөрийг биш гэхэд орон сууцны иргэдийн усны төлбөрийг тодорхой хэмжээнд нэмэх гэсэн оролдого гаргаж байсан ч Шударга өрсөлдөөн хэрэглэгчийн төлөө газраас шаардлага тавин болиулж байсан гэх. Бидний ууж буй ус орон сууцны хэрэглэгчдэд 38 мөнгө, гэр хороололд нэг төгрөгийн үнээр хүрдэг. Магад энэ дэлхий дээрх хамгийн хямд өртөгтэй ус ч байж болох гэнэ. Өргөн хэрэглээнийнх нь бараа бүтээгдэхүүнийх нь үнэ бидэнтэй ойрхон улс орнууд усанд дээрх үнээс дөрвөөс тав дахин ихийг төлдөг байх жишээтэй. Гэтэл газрын гүнээс татаад бидэнд хүргэж буй байгууллагын зардал нэг литр усанд зургаа орчим төгрөг болдог тухай албаныхан ярьжээ. Өөрөөр хэлбэл хрэглэгч бидэнд хүрдэг усны өөрийн өртөг зургаан төгрөг боловч бид зургаа дахин бага үнээр худалдаж авдаг ажээ. Иймэрхүү алдагдалтай ажиллаж байгаа газраас чанар шаардах нь бас л учир дутагдалтай мэт.
Төгрөгийн ханш суларч, өдрөөс өдөрт бараа бүтээгдэхүүний үнэ нэмэгдэж буй энэ үед нэг ч болов зүйлийн нэмэгдүүлэхгүй авч үлдсэн О. Магнай даргатай хамт олонд баярламаар байвч хувцас хунар, эд хэрэглэл чанаргүй байж болно. Харин уух ус чанаргүй байж болно гэж үү. Нийслэл хотын усны нөөц ховордож байгаа энэ үед орон сууцны хэрэглэгчдийг усыг хайр гамгүй ашиглаж, гэр хороололын иргэдээс 30-40 дахин их ус хэрэглэдэг талаар шүүмжилдэг. Энэ нь манай иргэдийн усыг байгалийн шавхагдашгүй мөнхийн үнэгүй зүйл гэж ойлгох хуучинсаг сэтгэлгээтэй нэг талаар холбоотой байж болох ч хичнээн гоё сайхан эд байвч үнэгүй зүйлийг хэн ч үнэлэдэггүй билээ. Магад халааснааа нь гарах мөнгө өсөх тутам тэд усыг хайрлах ч юм бил үү.
Мөн усны чанар гэдэг бол бидний амь нас,эрүүл мэндэд шууд нөлөөлөх чухал хүчин зүйлийн нэг юм. Бидний амьд явах, эрүүл орчинд амьдрах гэсэн Үндсэн хуулийн эрх ч энд зөрчигдөж байна гэсэн үг. Мэдээж хэрэг усны үнийг маргааш нэмж болох ч үнэ нэмэгдсэн шиг маргаашийн дотор асуудал шийдэгдэхгүй нь лавтай. Гэхдээ алдагдал багасах нь эдийн засаг сайжрахын эхлэл юм. Энд зөвхөн ус дамжуулах хоолой тухай дурссан бол нийслэлийн хэмжээнд ганцхан байдаг Ус цэвэрлэх байгууламж маань арай ядан амьсгалж байна. Хэдхэн жилийн өмнө энэ газар бохир усыг 90 орчим хувьтай цэвэрлэж байсан бол өнөөдрийн байдлаар энэ тоо арав гаруй хувиар буурч нийт усны дөнгөж 72 хувийг цэвэршүүлэж байгаа гэнэ. Энэ хэмжээний бохирдолтой ус туул голд цутгагдаж байгаа гэсэн хэрэг юм. Туул гол нийслэлийн усны хэрэглээний эх үүсвэр. Байдал энэ хэвээрээ үргэлжилвэл зөвхөн ус дамжуулах шугам хоолойд бус эх сурвалж чанарын асуудал яригдах нь лавтай. Бүр муугаар бодвол бидний хойч үе ус үнэгүй байсныг үлгэр гэж ойлгох цаг үе ирэх байх.
Мэдээж аливаа асуудалтай газар төсөл хөтөлбөр, хурал цуглаан, иргэний хөдөлгөөн, тендер байдгийн адил нийслэлийн ундны усны нөөц, чанар, хэрэглээ тэдгээрийг дагаад энэ бүгд бий нь үнэн юм. Ус сувгийн ашиглалтын ерөнхий газраас эхлээд Усны газар, Усны үндэсний хороо, Туул голын сав газрын зөвлөл гээд усны асуудал эрхэлсэн албан байгууллагууд гэхэд арван хуруунаас давах төлөвтэй. За тэгээд ерээд оноос хойш үй түмэн төсөл хөтөлбөрүүд энд хэрэгжжээ. Гагцхүү энэ бүхэн нөгөө Улаанбаатарыг утаагүйжүүлэх төсөл шиг замхралгүйгээр үр дүн нь хэрэглэгч бидэнд шууд нөлөөлөх болтугай. Мөн олон “эзэнтэй” байх тусам аливаа зүйл эзэнгүйддэгийг ч энд санах хэрэгтэй. Нийслэлийн иргэд муудсан ус уувал хэн хариуцах, Туул гол ширгэвэл хэний буруу болохыг эдгээр олон байгууллагууд хариулахгүй л болов уу. Эцэст нь бүх зүйлд чанартай байх хэрэгтэй. Гэхдээ ус чанартай байх нь бүгдийн анхдагч чанар юм.
П.Өлзийням