Баянхонгор хотын ул хөрсний геотехникийн шинж чанар
Баянхонгор хот нь Монгол орны физик газарзүйн мужлалаар Говийн Их мужийн Алтайн ар говийн хэсгийн Хангайн өмнөд тойрогт хамаарагдаж, Хангайн нурууны өвөр хажуугаас эх авдаг Түйн голын татмын дэнж дээр буюу Номгон уулын баруун хойно оршдог.
Хотын эргэн тойронд 2041-2300 метрийн үнэмлэхүй өндөртэй, хүчтэй хэрчигдэлд орсон уул нурууд орших бөгөөд хот байрлах орчимд голын хөндийн хэсэг нь далайн түвшнээс дээш 893-1857м-ийн үнэмлэхүй өндөртэй болдог.
Уул нуруудын эдгээр системд морфологийн 2 үндсэн хэв шинж зонхилно. Үүнд,
Хотын эргэн тойронд 2041-2300 метрийн үнэмлэхүй өндөртэй, хүчтэй хэрчигдэлд орсон уул нурууд орших бөгөөд хот байрлах орчимд голын хөндийн хэсэг нь далайн түвшнээс дээш 893-1857м-ийн үнэмлэхүй өндөртэй болдог.
Уул нуруудын эдгээр системд морфологийн 2 үндсэн хэв шинж зонхилно. Үүнд,
- Дунд зэргийн өндөртэй, хавтгайдуу оройтой, хэрчигдэлд идэвхитэй орсон 2040-2200 м-ийн үнэмлэхүй өндөртэй уул нуруудын төрөл. Энэ нь хотын баруун хэсгээр тохиолдоно.
- Дунд зэргийн өндөртэй, хавтгай оройтой, хэрчигдэлд багавтар хэмжээгээр орсон, 2100-2300 м-ийн үнэмлэхүй өндөртэй, морфологийн хувьд тэгш хэм байдалтай уул нуруудын төрөл. Эдгээр уул нуруудын хажуу бэл нь гадаргуугын усны үйл ажиллагаанд идэвхитэй автсан, бага гүнтэй боловч эгц ирмэгтэй гуу жалгаар хэрчигдсэн байдаг.
Баянхонгор хот нь Түйн голын татам, татмын дээрх дэнж дээр байрлана. Голын татмын хэсгийн ёроол нь харьцангуй тэгш байдалтай, усны урсгалаар хэрчигдэж үүссэн 0.5-2.0 метрийн гүнтэй олон тооны хуурай сайруудтай, тэдгээрийн өргөн нь заримдаа 2.0 м хүрдэг. Татмын дээрх дэнж нь хойноосоо урагшаа хэвгий тогтоцтой, 1870-1890 м-ийн харьцангуй өндөртэй.
Аймгийн төвийн дэргэдүүр Хангай нуруунаас эх авсан, гадагшаа урсацгүй ай савд багтдаг, 243 км урттай Түйн гол урсаж Орог нуурт цутгана. Голын хөндийн огтлол хайрцаг хэлбэртэй бөгөөд голын өргөн 2.3 км хүрдэг. Голын ус цуглуулах нийт талбай 4110 км2 бөгөөд хотын ойролцоо усан сүлжээний нягтшил 0.021 км/м2 болж доошлохдоо аажмаар буурна. Голын усны уналт голын нийт уртын хэмжээнд 1700 м бөгөөд голын дундаж гүн 0.5-1.5 м, хамгийн гүн цүнхээл хэсэгтээ 3.0 м хүрнэ. Цэнгэг устай тул бүх зориулалтаар ашиглах боломжтой.
Хотын нутаг дэвсгэрийн хэмжээнд силур, Девоны настай төрөл бүрийн занар, элсэн чулуу, алеролит, аргиллит болон Дөрөвдөгчийн настай аллюви, аллюви-пролюви, элюви-делювийн гарал үүсэлтэй сэвсгэр хурдасууд тархана.
Дунд-дээд дөрөвдөгчийн настай аллювийн хурдас нь Түйн голын татам, татмын дээрхи дэнжээр элсээр чигжигдсэн том хэмхдэст хөрсний төрлөөр илрэх бөгөөд 30.0-50.0 м-ийн дундаж зузаантай илэрдэг.
Аллюви-пролювийн хурдас голын дэнжийн хэсэг, Номгон уулын хормойн хэсгээр илэрдэг, 0.5-1.0м орчим зузаантай элсэнцэр хөрсний нимгэн үеүд агуулсан төрөл бүрийн элсэн болон хайргархаг элсэн хөрсний төрлөөр илэрдэг. Тухайн хурдасны нийт зузаан 8.0-15.0м.
Элюви-делювийн хурдас нь уул толгодын орой хажуугаар 1.0-2.0м-ийн зузаантайгаар саарал өнгийн элсэнцрээр чигжигдсэн хайрган хөрсний төрлөөр илэрдэг.
Хотын нутаг дэвсгэрт орчин үеийн дөрөвдөгчийн, дунд-дээд дөрөвдөгчийн хурдас болон янз бүрийн насны тунамал хувирмал чулуулгын ан цавын гэсэн 4 төрлийн уст үе илэрдэг.
Аймгийн төвийн дэргэдүүр Хангай нуруунаас эх авсан, гадагшаа урсацгүй ай савд багтдаг, 243 км урттай Түйн гол урсаж Орог нуурт цутгана. Голын хөндийн огтлол хайрцаг хэлбэртэй бөгөөд голын өргөн 2.3 км хүрдэг. Голын ус цуглуулах нийт талбай 4110 км2 бөгөөд хотын ойролцоо усан сүлжээний нягтшил 0.021 км/м2 болж доошлохдоо аажмаар буурна. Голын усны уналт голын нийт уртын хэмжээнд 1700 м бөгөөд голын дундаж гүн 0.5-1.5 м, хамгийн гүн цүнхээл хэсэгтээ 3.0 м хүрнэ. Цэнгэг устай тул бүх зориулалтаар ашиглах боломжтой.
Хотын нутаг дэвсгэрийн хэмжээнд силур, Девоны настай төрөл бүрийн занар, элсэн чулуу, алеролит, аргиллит болон Дөрөвдөгчийн настай аллюви, аллюви-пролюви, элюви-делювийн гарал үүсэлтэй сэвсгэр хурдасууд тархана.
Дунд-дээд дөрөвдөгчийн настай аллювийн хурдас нь Түйн голын татам, татмын дээрхи дэнжээр элсээр чигжигдсэн том хэмхдэст хөрсний төрлөөр илрэх бөгөөд 30.0-50.0 м-ийн дундаж зузаантай илэрдэг.
Аллюви-пролювийн хурдас голын дэнжийн хэсэг, Номгон уулын хормойн хэсгээр илэрдэг, 0.5-1.0м орчим зузаантай элсэнцэр хөрсний нимгэн үеүд агуулсан төрөл бүрийн элсэн болон хайргархаг элсэн хөрсний төрлөөр илэрдэг. Тухайн хурдасны нийт зузаан 8.0-15.0м.
Элюви-делювийн хурдас нь уул толгодын орой хажуугаар 1.0-2.0м-ийн зузаантайгаар саарал өнгийн элсэнцрээр чигжигдсэн хайрган хөрсний төрлөөр илэрдэг.
Хотын нутаг дэвсгэрт орчин үеийн дөрөвдөгчийн, дунд-дээд дөрөвдөгчийн хурдас болон янз бүрийн насны тунамал хувирмал чулуулгын ан цавын гэсэн 4 төрлийн уст үе илэрдэг.
- Орчин үеийн дөрөвдөгчийн хурдасны уст үе нь хотын нутаг дэвсгэрт тархсан газар доорх усны ихэнх хэсэг нь болох бөгөөд хур тунадасны болон Түйн голын усаар тэжээгдэнэ. Энэ төрлийн ус нь Түйн голын татам хэсгээр хэд хэдэн булаг үүсгэх хэлбэрээр газрын гадаргууд илэрч гардаг бөгөөд тэдгээр нь дунджаар 0.5-0.4 м/сек ундаргатай, цэвэр, цэнгэг ус байдаг.
- Дунд-дээд дөрөвдөгчийн хурдасны уст үе нь Түйн голын дэнжээр тархана. Хур тундас, Түйн голын ус, мөн тектоник хагарлын ан цавын усаар тэжээгддэг. Газрын гадаргуугаас ихэнхдээ 2.0-3.5 м-ийн гүнээс илэрдэг, 1.3-1.4 м/сек -ийн ундаргатай.
- Дунд девоны настай тунамал чулуулгын ан цавын ус нь хотын хойт хэсгээр аллювийн хурдасны доороос 2-р уст үе хэлбэрээр илэрдэг бөгөөд ус агуулагч чулуулаг нь элсэн чулуу, алеролит, аргиллит байна. Уг ус нь 1.2-1.5 л/сек-ийн ундаргатай, гидрокарбонат-кальцийн төрлийн найрлагатай гэж тогтоогдсон.
- Доод силурын настай ан цавын ус нь хотын төв болон баруун, баруун өмнөт хэсгээр тархах бөгөөд ус агуулагч чулуулаг нь ногоон саарал өнгийн занар, полимект элсэн чулуу байдаг. Усны ундарга нь 0.5-1.5 л/сек, гидрокарбонат-кальцийн төрлийн найрлагатай.
Хүснэгт 1
Баянхонгор хотын нутаг дэвсгэрт тархсан ул хөрсний геотехникийн шинж чанарын үзүүлэлтүүд
| Хөрсний шинж чанар |
Хэм жих нэгж |
Ул хөрсний нэр төрөл | |||
| Элсээр чигжигд сэн сайрга |
Элсэнцэрээр чигжигд сэн сайрга |
Хайргар хаг элс |
Тоосор хог элс |
||
| Хэмхдэсийн агуулага | % | 78.8 | 65.8 | 36.9 | 5.2 |
| Чигжээсийн агуулга | % | 21.2 | 34.2 | 63.1 | 94.8 |
| Байгалийн чийг | Нэгж | 0.022 | 0.070 | 0.038 | |
| Урсалтын хязгаарын чийг | Нэгж | - | 0.181 | - | - |
| Имрэгдлийн хязгаарын чийг | Нэгж | - | 0.114 | - | - |
| Уян налархайн тоо | Нэгж | - | 0.067 | - | - |
| Хувийн жин | г/см3 | 2.67 | 2.67 | 2.69 | 2.69 |
| Эзэлхүүн жин | г/см3 | 1.12 | 2.20 | 1.90 | 1.78 |
| Хэлхээдсийн эзэлхүүн жин | г/см3 | 2.10 | 2.12 | 1.89 | 1.70 |
| Сүвшил | % | 20.94 | 22.37 | 29.74 | 30.75 |
| Сүвшлийн коэф | Нэгж | 0.270 | 0.288 | 0.403 | 0.596 |
| Чийглэгийн зэрэг | Нэгж | 0.19 | 0.69 | 0.16 | 0.22 |
| Зууралдлын хүч | кПа | 2 | 15 | 2 | 5 |
| Дотоод үрэлтийн өнцөг | Град | 43 | 30 | 43 | 28 |
| Хэв гажилтын модуль | МПа | 500 | 32 | 500 | 12.7 |
| Хөрсний зузаан /Дунджаар/ | м | - | 0.5-2.5 | 1.0-6.0 | 1.5-3.0 |
| Консистенц | Нэгж | - | Хатуу | - | - |
Хүснэгт 2
Баянхонгор хотын нутаг дэвсгэрт тархсан суумтгай тоосорхог элсэн хөрсний суултын үзүүлэлтүүд
| Харьцангуй суулт | ||||
| Р- 0.5 кг/см2 | Р-1кг/см2 | Р-2кг/см2 | Р-3кг/см2 | Сууулт үүсгэх анхны даралт кг/см2 |
| 0.02 | 0.04 | 0.06 | 0.06 | 0.3 |
Хөрсний хэв гажилтын модуль
- Норголттой үед Е- 4.7МПа
- Байгалийн чийгтэй үедээ Е- 12.7МПа байна
- Хотын нутаг дэвсгэрийг бүхэлд нь авч үзвэл инженер-геологийн энгийн нөхцөлтэй.
- Элсээр чигжигдсэн хайрган хөрс, хайргархаг элсэн хөрс, тоосорхог элсэн хөрс, элсэнцрээр чигжигдсэн хайрган хөрс байгалийн нөхцөлдөө овойлтгүй.
- Хөрсний ус голын татмын хэсгээр 0.5-2.0 м, хотын төв хэсгээр 2.0-6.0м, төвийн хойт болон өмнөт хэсгээр 6.0м-ээс доош гүнд тус тус илрэх бөгөөд энэхүү түвшнээсээ 0.5-0.8м-ээр тус тус дээшилнэ.
- Хөрсний химийн шинжилгээнээс үзэхэд элсээр чигжигдсэн сайрган хөрс, элсэнцрээр чигжигдсэн сайрган хөрс, хайргархаг элсэн хөрснүүдтэй. Энэ нь металл эдлэлд бага зэрэг, тоосорхог элсэн хөрс дунд зэрэг зэврэлт үзүүлнэ.
- Улирлын хөлдөлтийн гүн 3.4-3.9 м-ийн гүнд явагдана.
- Хотын нутаг дэвсгэрт тархсан ул хөрсний тархалт, зузаан бусад шинж төлвийг Инженер-геологийн нөхцлийн зургийг хавсралтаар үзүүлэв.
Монгол улсын Зөвлөх инженер Ж.Зулзагабаатар,
Шинжлэх ухааны доктор, Академич Д.Дашжамц,
Магистрант А.Батсайхан
Шинжлэх ухааны доктор, Академич Д.Дашжамц,
Магистрант А.Батсайхан