Анх нийслэл хүрээнд Консулын дэнжийн зүүн талд одоогийн Баянзүрх дүүргийн нутаг дэвсгэрт европ хийцтэй хоёр давхар анхны чулуун барилга баригдсан би. "Анхны" гэдэг тодотголтой намайг хүмүүс өөрсдийн мэдэх түүхээр нэрлэсээр ирсэн. Тухайлбал, Англи банкны барилга, Гротын улаан, Барон Унгерны штаб, Бароны шорон, Улаан өмдөтний сургуулийн байр, Цэргийн госпиталь ч гэдэг. Миний түүх эмнэлэг, цэргийн газруудтай салшгүй холбоотой.
XX зууны эхэн үеэр гаднын улсууд Монголд өөрсдийн байр суурь нөлөөллийнхөө хүрээг өргөтгөх бодлогыг улам хүчтэй болгож байсан.

      Анх намайг 1902 онд Английн худалдааны банкнаас хөрөнгө гарган 1905 оны намар буюу 8-р сард ашиглалтанд оруулж Орос-Хятадын банк байршсан. Тэр үеэс л миний түүх эхэлсэн  гэж хэлж болно. Ингээд нийслэл хүрээнд баригдсан европ маягийн хийцтэй анхны хоёр давхар чулуун барилга болон сүндэрлэсэн. Тэр үед хүрээнийхэн уг барилгыг алтны уурхайн түшмэл Гратын нэрээр "Гротын улаан" гэж нэрлэсэн нь санаандгүй хэрэг биш. Яг энэ үед Монголоос алт ашиглах "Монголор" хэмээх Белги-Франц-Оросын хувь нийлүүлсэн нийгэмлэг байгуулагдаж нийгэмлэгийн захиргаа нь 1910 оны үеэс байршиж байсан болохоор энэ нэрээр нэршсэн хэрэг.

      Надтай нэгэн үе баригдсан барилгуудын түүхэнд ижил төстэй үйл явдал байдаг гэдгийг энд бас дурьдах нь зүйтэй болов уу? Учир нь нийслэл хүрээнд сүм хийдийг оруулахгүйгээр тоотой хэдэн барилга байшин байсантай холбоотой. Тэгээд тэнд ихэвчлэн цэргийн холбоотой албан газрууд байршиж байсан юм.

      1919 оны эцсээр гамин цэрэг нийслэл хүрээнд ирээд намайг эзлэн хуарагнасан. Харин 1920 онд Барон Унгерн цөмрөн орж ирэхдээ гаминтай буудалцаж байгаад миний оройн хэсгийг  бууны сумаар сэтэлсэн нь хожим хүртэл байж байгаад зассан юм даг. Хувьсгалын эхэн үед Зөвлөлтийн улаан цэрэг, дараа нь цэргийн ерөнхий сургууль байсан бөгөөд хожим цэргийн эмнэлэг байрлаж байлаа. Харин 1920 онд Барон жанжин Богдын хүрээг эзэлж авсаныхаа дараа миний баруун жигүүрт өөрийн ажлын өрөө, зүүн жигүүрт мөрдөн байцаах газар, доод хонгилд нь гяндан /шорон/-гоо байршуулсан.

      Дараагийн түүх нь Улаан өмдөтний сургуультай холбоотой.  Монгол Улсад ардын хувьсгал 1921 онд ялж дараа нь Нийслэл хүрээг чөлөөлж ардын нам засгийн газар улс орноо эмхлэн зохион байгуулахад нэмэгдэл хүч болгон есөн залууг  элсүүлэн авч сургалт явуулж ажлыг нь зааж сурган, энд байнга байлгахаар болсон. Тэд нар тусгай бэлтгэлийн хувцастай тэр нь өргөн улаан халзтай /канттай/ өмдтэй байсан учир ийнхүү нэрлэх болсон. Энэ сургууль нь одоогийн цэргийн их сургууль болсон түүхтэй юм. Сонин л түүхтэй нэг түүхээс нөгөө түүх үүсэн бий болсоор ирсэн. Олон ч түүхийн гэрч болсон байна даа.

       Улаан өмдөтний сургуулиас хойш 1921 оны 8-р сарын 15-нд байгуулагдсан хувьсгалт улаан цэргийн Лазаретийг /цэргийн эмнэлэг/ одоогийн "Американ дэнж" нэртэй сүрлэг орон сууцны хорооллын газраас 1935 оны дундуур ердийн хөсгөөр /үхэр, тэмээн тэргээр/ нүүлгэн энд байршуулсан. Нүүж ирсэнийхээ дараа Лазаретийг өргөтгөж "Хувьсгалт улаан цэргийн госпиталь буюу нэгдсэн эмнэлэг" хэмээн нэрлэн тус би мэс заслын тасаг болон хувирсан түүхтэй.

      Миний хувьд 1923 оны 2-р сарын 23-нд нэгэн томоохон үйл явдлын гэрч болсон нь Их жанжин Сүхбаатарын шарилд хийсэн задлан шинжилгээ байлаа. Мэс заслын тасаг байсан учраас энд задлан шинжилгээг хийсэн хэрэг.  
1939 - 1946 оны хооронд 1939 оны дайнд шархадсан олон арван хүмүүс ирж эмчлүүлж байлаа. Харин 1950-1957 он хүртэл госпиталийн арьс өнгөний тасаг байрлаж байгаад 1957 оны намар их засварт оруулж, өргөтгөл  шинэчлэлт хийх гэж байтал Улаанбаатар хотын Архитектур Төлөвлөлтийн газраас ирж хориглосон байна. Учир нь би улсын түүхтэй холбоотой, улсын бүртгэлд байдаг учир эвдэж өөрчлөх талаар хатуу хориглосоноор эвдэлсэн 1-р давхараа засч 2-р давхрыг зөвхөн шохойдож тосон будаг хийгээд амбулаторыг оруулсан. Олон жил, олон үйл явдлын гэрч болсон миний урд талын хэсгийг 1977-1978 онд газрын хөрсний суулттай гэсэн дүгнэлт гарч суурийг ухан бетон цутган бэхэлж өгсөнөөс өөр засвар үйлчилгээ хийж байгаагүй. Учир нь Монгол Улсын түүхтэй салшгүй холбоотой дурсгалт барилга учир эвдэлж хэмхлэн, өөрчилж болохгүй гэсэн хуультай болохоор тэр.

      Харин одоо Монгол-Түвд жороор эм үйлдвэрлэдэг ардын уламлалт Монг-эм эмнэлэг 19 дэх жилдээ үйл ажиллагаагаа явуулж байна. Энэ эмнэлгийг Анагаах ухааны доктор, дэд проф. З.Мэндсайхан, Булган аймгийн Гурван булаг сумын Магсар нар үүсгэн байгуулсан түүхтэй. Анх үүсэн байгуулагдахдаа л ард олны тусын тулд үйлчлэхээр байгууллагдаж байсан бол өдгөө ч 100 гаран жилийн түүхээ хүүрнэсээр, ард олны эрүүл мэндийн төлөөх үйлчилгээнд ашиглагдаж түүх намтраа үргэлжлүүлж оршсоор л байна.