Нийслэлийн Ерөнхий төлөвлөгөөний газрын дарга бөгөөд хотын ерөнхий архитектор Н.Нацагдоржтой ярилцлаа.

-Хот төлөвлөлт гэдэг захиргаадалт биш Шинжлэх ухааны үндэстэй зүйл байна гэдэг нь нотлогдлоо гэж хүмүүс ярьдаг. Та үүнтэй хэр санал нийлж байна?
-Ер нь 1954 оноос Улаанбаатар хотын анхны төлөвлөлт эхэлсэн. Энэ үед мэдээж үндэсний мэргэжилтнүүд байгаагүй. 21 оны хувьсгалаас 39 он хүртлээ олон сүм хийдээ устгасан. Үүнийг дагаад уран барилгууд устсан. Тухайн үеийн барилга байгууламжийг барьж байсан төлөвлөлтийн гэх мэргэжилтнүүдийг давхар байхгүй болгосон гэсэн үг. 

Тэгээд 1984 оноос өнөөдрийн Улаанбаатар хотын анхны төлөвлөлтийн оросууд хийгээд барилгажих ажилд нь хятад, орос, монгол инженерүүд оролцсон. Ингэж 1990 он хүртэл хөгжиж 90 оноос хойш нийгмийн байгуулалтынхаа хувьд өөр түвшинд гарсан. 1954-1990 он хүртэл социалист төлөвлөлтөөр 40,50 мянгатыг барьж байсан. Энэ бол иргэдийн орон сууцаар яаралтай хангах нэг маягийн нийтийн орон сууцууд. 

Үүнийгээ хангахын тулд юуг орхигдуулсан гэхээр хувийн өмчийг хаалттай байлгасан. Хаалттай байлгасны үр дүн бол гэр хороолол. Тухайн үед үе дамжин оршин суух газар дээрээ амины орон сууцаа барих эрх нь байсан бол өнөөдрийн гэр хороолол арай өөр өнгө төрхтэй байх байсан. Түүнээс биш монголчууд чадваргүйдээ хувийн орон сууцгүй, гэртээ амьдраад байгаа юм биш. Нийгмийн байгуулал гэдэг маань өөрөө хүмүүсийг ийм байдалд хүргэдэг.

Ингээд 1990 оноос хойш орон сууцаа барь суурьшиж амьдар гэдэг алхам руу оруулсан. Гэхдээ гэр хорооллыг төлөвлөлттэйгээр барилгажуулахгүй бол энэ ажил явахгүй. Яагаад гэвэл амины сууцаар төлөвлөгдөөгүй, нийтийн орон сууцанд орно гэж хүлээсэн хүмүүсийн түр суурьшиж байсан байршлууд. Хашаагаа банзаар хийж болохгүй, тоосгон чулуугаар хийж болохгүй гэсэн ийм нийгэмд байсан хүмүүс. Үүнийг өөрчлөх алхам бол гэр хорооллын дахин төлөвлөлт. 

Өнгөрсөн жил ерөнхий төлөвлөгөө бол чухал гэдгийг аль ч түвшинд маш сайн ойлгуулсан. Үүний үр дүнд улс төрчид, шийдвэр гаргах түвшинд ч тэр, ард иргэд ч гэсэн ерөнхий төлөвлөгөө гэдгийг ойлгож ярьдаг болсон.

-Хуучин хот төлөвлөлтөөр арай ч ийм их хүн төвлөрнө гэж тооцоолоогүй байсан байх. Одоо хүн амын хэт төвлөрөл бий болж хотод замын түгжрэлээс эхлээд асуудал их байна. Үүнтэй холбоотойгоор хотыг бүсчлэн хөгжүүлж тархан суурьшуулна гэж яриад байгаа.
-Аливаа суурин хот хүн амаа нэмэгдүүлэхийн төлөө л явдаг. Тэр нь мэдээж тодорхой хязгаартай л даа. Тухайн суурьшил дээр хүн ам нэмэгдэнэ гэдэг нь амьдрах боломж бололцоо нь бүрдэж байна гэсэн үг. 

Хэдэн жилийн өмнө хүн ам цөөхөн учраас ямар нэгэн бизнес эрхлэх, ажил явуулахад хүндрэлтэй гэдэг байсан бол одоо сая гаруй хүн амтай болсноор хөгжих боломжтой болсон. Тэгэхээр сая гаруй хүн амтай хот зохион байгуулалтаа л зөв хийх хэрэгтэй.

Түүнээс биш хот маань хүн ам олонтой болчихлоо буцаагаад гаргая гэж болохгүй. Дотоодын нийт бүтээгдэхүүний 60 гаруй хувь нь нийслэлдээ үйлдвэрлэж байна. Хүн амыг буцаагаад гаргаж бүсчилж хөгжүүллээ гэхэд тухайн бүсүүдэд тийм том төвүүдийг ойрын хугацаанд байгуулах бололцоо ч байхгүй. Зах зээлийн эрэлт хэрэгцээ энд байгаа учраас төвлөрөөд байна. 

Хэрвээ Дархан Эрдэнэт хотод зах зээлийн эрэлт байсан бол тийшээ суурьшил бий болох байсан. Тийм учраас Монгол улсын хүн амын 50 гаруй хувь нь оршин сууж байгаа энэ хотыг зохион байгуулалттай хөгжүүлж хүн амын суурьшлыг нь бэхжүүлэх нь чухал. Үүний тулд хотын газар нутгийн 70 гаруй хувийг эзлээд суурьшчихсан энэ газар дээрээ барилга байгууламжаа барих хэрэгтэй. 

Улаанбаатар хотод барилга барих газар байхгүй юм шиг хүмүүс ойлгоод байдаг. Гэтэл хангалттай газар байгаа. Гэр хороолол бол барилгажилтын асар том талбай.

-Үүнийг замбараагүй тэлэлт гэж яриад байгаа. Хэн дуртай нь хаана ч хамаагүй газар хашаа хатгаад суучихдаг?
-Мэдээж тийм л дээ. Тухайн үеийн төлөвлөлтөөр Улаанбаатар хотын хүн амыг 500 мянган хүн амтай байна гэж байсан бол өнөөдөр сая гараад явчихлаа. Тэр нь нийгмийн байгуулалттай л холбоотой.

Социализмын үед шилжих хөдөлгөөнийг хязгаарладаг байсан. Ардчилсан нийгэмд шилжсэнээр Үндсэн хуулиндаа хүн амьдрах газраа өөрөө сонгоно гэж заасан. Ингээд шилжих хөдөлгөөн бий болж эхэлсэн. Хэрвээ тухайн үедээ ийм зохицуулалттай байсан бол тэрэндээ зохицуулж төлөвлөлтөө хийх байсан байх. Тэгэхээр тэр үеийнхээ хууль дүрмэндээ баригдсан хэрэг.

-Манайд хот төлөвлөлтийг хэрэгжүүлэхэд дэд бүтэц нь хумигдмал байгаа учраас хэрэгжүүлэхэд хүндрэлтэй байдаг уу?
-Өмнө нь дэд бүтцийнхээ хүчин чадалд тохируулж төлөвлөлт хийдэг байсан нь буруу зүйл. Ер нь бол төлөвлөлтөө хийчихээд түүнийхээ дагуу дэд бүтцээ тэлэх ёстой. Дэд бүтцээ тэлэх гэхээр төлөвлөлт нь байхгүй учраас хаашаа юугаа тэлэхээ мэдэхгүй. 

Одоо бол төлөвлөлтийг гэр хороолол, байшин хороолол руугаа тэлж байгаа. Тэндээсээ хэрэгцээнүүд нь тооцогдож гарч ирнэ. Ингээд хэрэгцээгээ тооцож гаргасны дараа дэд бүтцийнхээ төлөвлөгөөг боловсруулаад төсөв хөрөнгөө төлөвлөөд явах ёстой.

-Цахилгааны хомсдол бий болж байгаа учраас V цахилгаан станцыг барих шаардлага гарсан. Гэтэл яг хаана барих нь тодорхойгүй удлаа?
-Тавдугаар цахилгаан станцыг барина гэж ярьж эхэлснээс хойш байршлаа олж чадахгүй солиод байсан нь нэгдсэн төлөвлөлт байхгүй байсны хар гай. Яг хаана байвал хэрэгцээтэй юм бэ гэдгээ тодорхойлж чадахгүй байгаа. Ер нь цаашдаа эх үүсвэр шаардлагатай гэдэг нь тодорхой байгаа ч төлөвлөлтгүйгээсээ байршлаа тогтоож чадахгүй удаад байсан хэрэг.

-2030 он хүртэлх нийслэлийн хот төлөвлөлт ямархуу байдалтай гарсан бэ?
-Ерөнхий төлөвлөгөөний тодотголоор бол нийслэлийг нэг сая 700 мянган хүнтэй байхаар томьёолол гаргасан. Үүндээ зохицуулаад хүн амаа яаж байршуулах вэ гэдгээ ерөнхий төлөвлөгөөний үндсэн зарчимдаа тусгаж өгсөн л дөө. 

Одоо Улаанбаатар хот нэг төвтэй байгаа. Хар ухаанаар хэлбэл тэр төв нь Сүхбаатарын талбай. Энэ цэгээ тойроод төр захиргааны байгууллагууд, олон нийтийн дэлгүүр хоршоо гэсэн томоохон төвүүд төвлөрсөн учраас хотын оршин суугчид төв рүүгээ явж үйлчлүүлж байна. Тийм учраас хэтэрхий төвлөрөл, унаа машины түгжрэл бий болгоод байгаа. 

Цаашдаа Улаанбаатар хотыг найман төвтэй болгохоор төлөвлөсөн. Түүний нэг төв нь хотын захиргааг шилжүүлнэ гээд байгаа Баянхошууны тийшээ. 

Хоёр дахь төв нь Долоон буудал орчимд гэх мэт найман төвтэй байхаар төлөвлөсөн. Тэдгээр төвүүд тухайн байгаа газрынхаа хүн амын хэрэгцээг хангаж байх юм. Зарим төрийн байгууллагуудыг хотын захын төвүүд рүү нүүлгэж хотын төвлөрөлтийг задална. Тэгээд тэндээ хэрэгцээгээ хангачихдаг, ажлын байр бий болчихдог тийм байх юм.

-Энэ нь төрөлжүүлнэ гэсэн үг үү?
-Орчин үед хотуудын хот байгуулалтын бодлого ингэж явж байгаа. Хуучин бол манай улс, бусад орнууд ч гэсэн бүсчилж хөгжүүлдэг байсан нь одоо зохицохгүй болчихоод байна. 

Тухайлбал Хан-Уул дүүрэгт ажилчны район буюу үйлдвэрийн бүс, III, IV хорооллыг суурьшлын бүс гэж байсан. Тэгэхээр суурьшлын бүсэд байсан иргэд ажилдаа явах гэж өглөө оройдоо ажилчны раойн руу явахаар тэр хооронд хөдөлгөөн үүсдэг. Тэр үед унаа машин цөөхөн байсан учраас замын түгжрэлгүй болоод байдаг байсан байж болох юм. 

Одоо тэгээд төрөлжүүлээд бүсчилчихвэл эмх замбараагүй хөдөлгөөн замын түгжрэл саатал гарна. Орчин үеийн хот байгуулалтын бодлогоор бол хэсэг хэсэг төвүүд дээрээ бүх үйлчилгээ нь байхаар төлөвлөгдөж байгаа. Бид бас тэр зарчим руу л явж байна.

-Хотын төвийг задалж хөгжүүлнэ гээд байна. Тэгэхээр хотын цэвэр усны нөөц, дулааны хангамж ямар байгаа билээ. Бохир ус цэвэршүүлэх төхөөрөмжийн асуудал бэрхшээл болж байна. Үүнийг яаж шийдвэрлэх вэ?
-Төлөвлөлт гэдэг барилгуудыг төлөвлөөд байдаг юм биш. Хүн ам, эдийн засгийн өсөлт, дэд бүтцийн өсөлтүүдийг бүгдийг судалж байж төлөвлөлт хийдэг. Төлөвлөлтийн хүрээнд энэ асуудлууд давхар явж байгаа. Тухайлбал Улаанбаатар хот ганцхан цэвэрлэх байгууламжтай. 

Энэ байгууламж анх хотжилт бий болох үеэс эхлээд л ажиллаж эхэлсэн. Маш олон жил болсон учраас технологийг нь шинэчлэх шаардлагатай болсон. Дээр нь цэвэршүүлээд гарсан лаг олон жил хуримтлагдсан учраас аюулд хүрч болзошгүй. Тиймээс лаг боловсруулах үйлдвэрийн төслүүдийг хийж байна. 

Мөн Улаанбаатар хотыг тойрсон 12 цэвэрлэх байгууламжийг байгуулахаар төлөвлөсөн. Тэгж байж л хотын цэвэрлэх байгууламжийн хэрэгцээ хангагдана.

-Хотыг дахин төлөвлөхөд газрын үнэлгээг чухалчилдаг. Ер нь газрынхаа үнэлгээ хийх шаардлагатай юу?
-Би машинаа хэдээр үнэлэх вэ гээд хүнээс асуугаад байдаггүй биз дээ. Миний өөрийн өмч учраас асуух шаардлагагүй. Иргэн өмчөө өөрөө л үнэлдэг болохоос биш төр хувийн өмчийг үнэлдэггүй. 

Яг үүнтэй адилхан газрыг хувийн өмч болгоод өгчихсөн. Газраа эзэн өөрөө үнэлнэ. Тэгэхдээ ямар баримжаа авах вэ гэхээр тухайн зах зээлийн харилцаанд орж байгаа баримжаагаар л зарна. Яагаад Гэр хорооллын дахин төлөвлөлтөд аж ахуй нэгжүүдийг оруулаад байна вэ гэхээр тохиролцоог иргэн ААН хоёр хоорондоо л зохицож хийх ёстой. Тэр бол хамгийн эрүүл тогтолцоо. 

Хөрөнгө гаргаж барилга барих гэж байгаа компани тухайн газар дээр байгаа айлын газрыг авахын тулд тохиролцоогоор хийнэ. Төрөөс үүнд дэд бүтцийнх тал дээр л дэмжлэг үзүүлж байгаа юм. Яагаад гэвэл гэр хорооллыг барилгажуулахын тулд татвар төлөгчдийн мөнгөнөөс дэмжлэг үзүүлж байгаа. Тэрнээс биш газар аваад барилга барьж байгаа компани болгонд дэд бүтцийг нь татаж өгөөд дэмжлэг үзүүлээд байдаггүй. Гэр хорооллыг дахин төлөвлөлтийн онцлог нь газраа иргэдээс худалдаад ав барилга барих зөвшөөрлийг чинь өгнө, дээрээс нь дэд бүтцийнх нь мөнгийг өгье гэж байгаа. 

-Гэр хорооллын дахин төлөвлөлтийг хэрэгжүүлэх төсөл хэрэгжүүлэгчид эхний сорилоо давсан. Одоо шалгарсан компаниуд иргэдээс санал авна. Ямар байдлаар зохион байгуулах вэ?
-Дахин төлөвлөлтийн хэсгүүдийг блок болгоод хуваачихсан. Тэгэхээр сонгогдсон 18 ААН-үүд таван блок, зургаан блок гээд саналаа өгөөд авсан. Иргэдээс санал авах 30 хоногийн хугацаанд нэг блок дээр л санал авна. Нэг блокт 100-150 айл оршин сууж байгаа. 

Тэр айлуудынхаа 75 хувийн санал аваад тэр блокоосоо эхлээд барилгажилтынхаа ажлыг явуулж болно. Блок болгож хуваахгүй бол нэг сарын дотор нэг хэсэгт оршин сууж байгаа хэдэн зуун хүнээс санал авч чадахгүй. Тэгэхээр блок болгож жижиглээд эхнээс нь эхлээд саналаа аваад тохиролцоонд хүрээд явуулж байхаар болсон. Үүнийг иргэд ойлгох ёстой. 

Тухайн газар дээр 75 хувь нь дэмжихгүй, зах зээлийн харилцаанаас хэтэрсэн зүйл нэхэх юм бол тэгэх юм бол тэр газрыг орхиж яваад дараагийн блокын айлуудаас саналаа аваад явчих юм. Тийм учраас иргэд хохирохгүй гэдгээ ойлгож хамтарч, дэмжиж оролцохгүй бол ажил урагшлахгүй. Харин төлөвлөлтийг хэрэгжүүлж байгаа ААН-д хамгийн том эрсдэлтэй. Төрөөс мөнгө өгөөд барилга бариулах гэж байгаа юм биш. 

Хүмүүс тендерийн хуулиараа хардаад байгаа. Иргэдээс энэ ААН хэрэгжүүлж чадахгүй бол яах юм гэсэн асуудлууд ирдэг. Хийж хэрэгжүүлж чадахгүй бол тэр компани л хохирно. Яагаад гэвэл бид иргэдээс мөнгө аваад өгчихөөгүй, улсаас мөнгө өгөөгүй. Тэнд өөрийнхөө хөрөнгийг гаргаад, оршин суугч иргэдтэй тохиролцоод барилга байгууламжаа барих эрхийг нь л олгосон.

-Иргэдийг төөрөгдөлд оруулаад байгаа хоёр асуудал байна. Нэг нь яг хаана нь орон сууц байх юм, хаана нь хаус байх юм гэдгийг мэдэхгүй байна. Нөгөө нь цэргийн 44 айлыг нураагаад хоёр жил болж байхад одоо болтол байртай болох сураг алга?
-Нэг компани ирээд газраа өгчих оронд нь хоёр өрөө, таван өрөө байр өгье гэхэд ашигтай гэж бодоод сонгоно. Цэргийн 44 бол яг ийм. Тухайн үед олон компани хуучин цэргийн 44 байр дээр барилга барихаар өрсөлдөж байсан. Үүнийг эхлүүлэхийн өмнө бид иргэд ААН-үүдийн аль аль талд нь анхааруулж байсан. 

Иргэд нь өөрсдөө нэг ААН сонгож ирээд энэ компаниар барилга бариулна гэсэн. Иргэд яагаад тэр компанийг сонгосон бэ гэхээр хүссэн хэмжээгээр нь тохирч гэрээ хийсэн байгаа юм. Хоёр өрөө байртай айл таван ерөө байр авна, нэг ерөө байртай айл гурван өрөө байр авна гэхэд нь хүссэнээр нь гэрээ байгуулсан. Үүнд иргэдийн шунал хэтэрсэн л дээ. 

Тэгээд иргэд хүссэнээрээ нөгөө компанитайгаа тохирсон, тэр нь компани нь иргэдтэйгээ тохирчихлоо гэж шахаж байгаад зөвшөөрлөө гаргуулчихдаг. Гэтэл яг барилга нураагаад ажил эхлэх болоход нөгөө гэрээ хийсэн компани надад ашиггүй юм байна больё гэрээгээ цуцална гэсэн болзол тавьсан. 

Тэгэхээр иргэд үүнд маш болгоомжтой хандах хэрэгтэй. Дахин төлөвлөлтийн 12 байршлын хуучин таван байршил буюу Гандан, Зурагт, III хороолол, Дэнжийн мянга бол нийтийн орон сууцны том хороолол. Нөгөө долоон байршил бол алслагдсан байршлууд учраас хэсэгчилсэн дэд бүтэцтэйгээр амины орон сууц, таун хаус байхаар төлөвлөсөн. Ямар байдлаар барих вэ гэдгийг тухайн ААН-үүд иргэдтэйгээ яриад хийх юм.

-Гандангийн хорооллыг орон сууцжуулна гэж яриад олон жил болж байгаа. Энэ яагаад одоо болтол дорвитой үр дүнд хүрэхгүй байна?
-Гандангийн хувьд гурван ерөнхий төлөвлөгөө хийсэн. Гол нь иргэд л зөвшөөрөхгүй байгаа. Иргэдэд газрыг нь өмчлөөд өгчихсөн учраас хувийн өмчид халдаж болохгүй. Одоо бидний хийсэн төлөвлөлтийг зөвшөөрдөггүй юм бол тэр гурван компанитайгаа яриад яг яах гээд байгаа гэдгээ тодорхой болгоод ир гэдгийг иргэдээс хүсч байгаа.

-Тэгэхээр бүх зүйлийн учиг нь газар өмчлөлт үү?
-Ер нь бол тийм. 2003 оноос газар өмчилсөн. Хот байгуулалтын төлөвлөлт хийгээгүй байхдаа газар өмчилсөн нь хамгийн хүнд асуудлыг бий болгосон. Одоо бид хүний өмч дээр төлөвлөлт хийх гээд байгаа юм. Төлөвлөлт хийгдсэний дараа газар өмчилсөн бол хүмүүсийн дунд төлөвлөлтийн тухай ойлголт бий болох байсан.

Б.Нямзул