Дэлхийн улс орнуудын санхүүгийн хямрал болон өрийн сүлжээ манай улсын эдийн засагт хэрхэн нөлөөлж байгаа талаар "Тэнгэр" санхүүгийн нэгдлийн гүйцэтгэх захирал, эдийн засагч М.Болдтой ярилцлаа.

-Евро бүсээс гаралтай санхүүгийн хямрал Хятадыг хүртэл нэрвэж эхэллээ. Манай улсын орлогын бүрдүүлэлт буурч байгаа мэдээлэл байна. Цаашид яах бол?
-Европ, Америк, Хятад улсад байдал хүндрэх тийшээ хандаж байна. Европ, Америкад бол бүр хямралын төвшинд байна. Хямрал нь ужиграад, тэсрэлтийг дөнгөн данган тогтоож байна. Дээрээс нь манай хамгийн том худалдааны түнш болох Хятад улсын эдийн засаг болж түүхий эдийн үнэ унаж байна. Нүүрс, зэс, төмрийн хүдэр гэх мэт манай экспортын гол нэрийн бүтээгдэхүүнүүд үүнд өртөж байна.

Ингэхээр Монгол Улсад орж ирэх орлого мэдэгдэхүйц буурна. Буурч ч байна. Буурахын хэрээр татварын орлого багасч байна. Бизнесийн орлого дээрээс нь төсвийн орлого буурахаар өмнөх жилүүдэд нэмэгдүүлсэн байсан төсвийн ажилчдын цалинг тавих эх үүсвэр дутагдаж эхэлнэ. Түүнийг дагаад хувийн компаниудын ажилчдын цалин буурах аюултай. Тиймээс эдийн засгийн гадаад нөхцөл байдал үлэмж буурч байгаад дүгнэлт хийж манай бодлого боловсруулагч нар маш хурдан төр засгаа эмхлэн байгуулаад, урьдчилан сэргийлэх арга хэмжээ авч эхлэх нь маш чухал байна. Дэлхийн хямрал биднийг хүлээхгүй.

-Урьдчилан сэргийлэх арга хэмжээг юунаас эхлэх ёстой вэ?
-Бүсээ чангална гэсэн үг. Хэмжээ, хязгааргүй бэлэн мөнгө тараах чадвар байхгүй болсон. Үр ашиг
хөрөнгө оруулалт, зардлыг танах хэрэгтэй. Нэн чухал хөрөнгө оруулалтад байгаа мөнгөө зарцуулах ёстой. Түүний тулд УИХ, Засгийн газар үйл ажиллагаандаа яаралтай орох шаардлагатай.

-Хятад улс хямралд өртөхгүйн тулд нэлээд хичээсэн. Гэсэн ч чадсангүй. Ер нь гадаад эдийн засгийн хямрал хэр удаан үргэлжлэх бол?
-Гадаадын хямрал бидний мэдэж байгаагаар 2008 онд Америкаас эхэлсэн. Улмаар даамжраад Европ тивд халдварлачихаад байгаа юм. Цаашдаа дахиад 4-5 жил үргэлжлэхийг үгүйсгэхгүй. Хятадад ч гэсэн мэдэгдэхүйц нөлөө үзүүлж байна. Хэр удаан үргэлжлэхийг таахад бэрх.

-Уул уурхайд түшиглэсэн эдийн засагтай учраас хямралд хамгийн ихээр өртөж мэдэхээр байна шүү дээ?
-Уул уурхайн эдийн засаг угаасаа тогтворгүй гэдгийг бүгд мэднэ. Олон зуун жилийн хүн төрөлхтний туршлага байна. Дэлхийн зах зээлийн үнэ эрс унаж, дээшилдэг. Тэгэхээр ийм хэлбэлзэлтэй гэдгийг мэдсээр байж төр засаг түүнд бэлэн байх, эрсдлийг саармагжуулах, нөөц хөрөнгийг хуримтлуулах арга хэмжээ авдаг. Өмнөх Их хурлаас Тогтворжуулалтын сан, Хүний хөгжлийн сангийн хуулийг баталсан нь эхлэл. Хамгийн чухал нь хэрэгжүүлэх л хэрэгтэй.

-Уул уурхайн бүтээгдэхүүний үнэ хэлбэлзэлтэй байгаа энэ үед тэдгээр санд өөр эх үүсвэрээс мөнгө хуримтлуулах боломж бий юу?
-Асар их бололцоо бидэнд бий. Зөвхөн хөдөө аж ахуйг хэлж болно. XXI зууны шинэ шатанд хөгжлийг нь гаргаж чадвал асар их нөөц байна. Хөдөө аж ахуй бол уул уурхай шиг шавхагдаж алга болохгүй. Байнга эргэн төлжиж байдаг онцлогтой. Өөрөөр хэлбэл тогтвортой салбар. Сүүлийн жилүүдэд дэлхий даяар хүнсний хямрал нүүрлэж байна. Хүнсний бүтээгдэхүүний үнэ асар өндөр болж байна. Хүнс дутагдаж, өлсгөлөн болж байна. Энэ юу гэсэн үг вэ гэхээр цаашдаа хүнсний үнэ улам өснө. Max, ногоо, бусад барааны үнэ өснө. Тэгвэл манайх шиг өргөн уудам газар нутагтай оронд асар их боломжтой. Энэ бололцоогоо ашиглаад ногоо тариад, мал аж ахуйн бүтээгдэхүүнээ дэлхийн төвшинд боловсруулах хүчин чадалтай болчихвол мал аж ахуй болон тариалангийн бүтээгдэхүүнийг дэлхийн зах зээлд гаргаад тайван, элбэг дэлбэг амьдрах боломж бүрэн дүүрэн байна.

-Гэхдээ өөрсдөө хүртэл махаа идэж чадахааргүй байдал үүсчихлээ шүү дээ?
-Махны үнэ өссөн нь олон шалтгаантай боловч малчдад бэлэн мөнгө тараасан, оюутнуудын сургалтын төлбөрийг даасан гэсэн үндсэн ганцхан шалтгаантай. Өөрөөр хэлбэл, мал нядлах сонирхлыг эрс бууруулсан хэрэг. Тэгэхээр өмнө нь малчин оюутныхаа сургалтын төлбөрийг төлөх гэж малаа борлуулдаг байсан бол больчихлоо гэсэн үг. Max болон хөдөө аж ахуйн бүтээгдэхүүний нийлүүлэлт эрс багасахаар барааны хомсдол болж, махны үнэ өсөх жишээтэй. Өөр шалтгаан хэлбэл махны нөөц бүрдүүлж, интервенц хийж байгаа байдал хангалтгүй байна.

-Шинэ Засгийн газар байгуулагдсаны дараа өргөн хэрэглээний барааны үнэ буурах найдвар харагдаж байна уу?
-Уул уурхайн бүтээгдэхүүний үнийн түр зуурын өсөлтөөс олсон мөнгийг бэлнээр тараасан шүү дээ. Тэгэхээр үнэ уначихсан энэ нөхцөлд угаасаа тараах мөнгө байхгүй. Тэгэхээр буурах байх. Тогтворжуулалтын сан, Хүний хөгжлийн сан гэдэгт дэлхийн зах зээлийн үнэ тааламжтай байхад нөөц хөрөнгөө хуримтлуулаад, тааламжгүй үед нь түүнийгээ ашиглах ёстой гэдгийг манай бодлого боловсруулагчид мэдэж байгаа.

-Нэгэнт эдгээр санг хоосолчихсон гээд байгаа шүү дээ. Одоо ашигт малтмалын үнэ уначихлаа. Нөөц хөрөнгийг хэрхэн бүрдүүлэх болж байна?
-Түүхий эдийн үнэ өсөх дараагийн мөчлөгийг хүлээж таарна. Хэзээ үнэ нь өснө тэр үед нөөц Хөрөнгө хуримтлуулах боломж гарч ирнэ. Түүхий эдийн үнэ хоёр жилийн дараа өсөх үү, эсвэл таван жилийн дараа юу гэдгийг хэн ч мэдэхгүй.

-Манай улсын эдийн засаг өсөлттэй байгаа ч инфляцийн дарамттайгаар урагшилж байна гэнэ. Энэ талаар?
-Инфляцийн дарамтыг цэвэршүүлээд бодит өсөлт 17 хувьтай гэж гарч байна. Дотоодын нийт бүтээгдэхүүний өсөлтийг гадаад, дотоодын үйлдвэрлэгчдийн бүтээгдэхүүнийг нийлүүлж тооцдог. Харин үндэсний үйлдвэрлэгчдийн бүтээгдэхүүнийг хэмжих юм бол бага үзүүлэлт гарна л даа.

-Үндэсний үйлдвэрлэгч, бизнес эрхлэгчдэд таагүй орчин үүсчихлээ. Арилжааны банкуудын зээлийн гарц буурч байна гэнэ. Банкны салбарт ажилладаг хүний хувьд бодит байдлыг дүгнэхгүй юу?
-Монгол Улс уул уурхайгаас хамааралтай учир үнийн уналтаас болоод манайд ирэх орлого багасчихлаа. Түүнийг дагаад банкууд дахь эх үүсвэр багассан гэсэн үг. Мөнгөн орлого их орж ирвэл зээлэх чадвар нь нэмэгдэнэ. Урсгал нь багассан учир зээл олгох чадвар нь муудсан. Өмнөх шигээ зээл олгох боломжгүй байгаа. Байгаа хөрөнгийнхөө хэмжээнд зээл өгч байна. Тиймээс дотоодын аж ахуй нэгжүүдэд зээл олдохгүй байна. Цаашид дотоодын үйлдвэрлэлээ хөгжүүлье гэвэл гадаадын хөрөнгө оруулалтыг урамшуулах бодлогыг л явуулж байж манай улс өндөр хурдаар хөгжинө. Дотоодын хуримтлал гэдэг бол туйлын хомсдсон. Дотоодын хөрөнгөөрөө Монгол Улс хөгжихөд туйлын удаан. 100 жил ч болж магадгүй.

-Гэтэл гадны хөрөнгө оруулалтыг хязгаарласан?
-Гадны хөрөнгө оруулалтгүйгээр хөгжинө гэж байхгүй л дээ. Яахав хөгжинө. Магадгүй жилд нэг хувиар өсч болох юм. Гадаадын хөрөнгө оруулалтыг оруулснаар жилд 10 гаруй хувиар өсөх боломжтой. Хурдны ялгаа байгаа биз. Өнөөдөр бид сайхан амьдармаар байна. Тэгэхийн тулд хурдан хөгжих хэрэгтэй биз дээ. Түүний тулд оновчтой бодлого, санаа, шийдлүүд байхаас гадна их хэмжээний мөнгө хэрэгтэй. Тэгж байж хөгжинө.

-Гадныхны сонирхол ерөнхийдөө уул уурхайд төвлөрөөд байна шүү дээ. Бусад салбарыг дэмжих сонирхол нь хэр байдаг бол?
-Уул уурхайгаас олох ашиг нь хамгийн их байгаа учир сонирхох нь аргагүй. Тиймээс гадаадын хөрөнгө оруулагчдын ашгийн төлөө сонирхлыг Монгол Улс төрийн бодлогоор зохицуулж, аль аль талдаа ашигтайгаар хуульчлах ёстой. Бусад салбар луу гадаадын хөрөнгө оруулалт нэг их орохгүй байгаагийн учир нь хүн ам цөөтэй учир ашиг багатай байгаа юм. Манай хажууд 150 сая хүнтэй ОХУ байна. Тийшээ хөрөнгө нь явж байна. 1.3 миллиард хүнтэй Хятадын зах зээл рүү урсаж байна.

-Тэгэхээр уул уурхайг ашиглаад эдийн засгаа босгоод авах боломж байна уу?
-Түр зуурын ашиг гэж ойлгож брлно. Ашигт малтмал газрын хөрсөн дор дуусах цаг ирнэ. Тэр үед ашиг байхгүй болно. Тэгэхээр түр зуур олдох энэ ашгаар монгол хүнийхээ толгойг цэнэглэх ёстой. Толгойг нь цэнэглээд, өрсөлдөх чадварыг нь сайжруулах хэрэгтэй. Тэгж чадвал бусад бизнесийг хөгжүүлэх арга ухаанаа монгол хүн өөрөө олчихно.

Б.Солонго