Би барилгын инженер эдийн засгийн мэргэжилтэй хүн. Мэргэжил нь өөрөө барилгын конструкци, эдийн засаг зохион байгуулалтын талаар бичдэг сонирхолтой мэргэжил. 1974 онд сургуулиа төгсөөд Барилгын яаманд мэргэжилтнээр ажилласан. Тэр үед Барилга, барилгын материалын үйлдвэрийн яам нэртэй байсан. Тэнд мэргэжилтнээр ажиллаж байх хугацаанд маш их юм сурсан. Их сургуульд бид нарт зөвхөн мэргэжлийн наад захын ойлголтуудыг зааж, нүдийг нь нээж өгөөд, амьдрал дээрээс юм сурч авах анхны чадварыг эзэмшүүлдэг юм билээ.

     Тэгээд Барилгын яаманд хэлтсийн дарга, дараа нь орлогч сайд, Барилгын яамны сайд болсон. Миний залуу нас энэ салбарт өнгөрсөн. Намайг энэ салбарт ажиллаж байх үед маш их энерги, идэвхтэй үйл ажиллагаа, санаачлага шаардсан цаг үе байсан. Намын жолоодлогоор явдаг. Ямар нэг юм болвол улаан батлах, улс төрийн товчоогоор авч хэлэлцэнэ гэдэг байлаа. Нөгөө талдаа төрийн захиргааны байгууллага нь одоогийн бодлогоор ажилладаг яам, агентлагууд шиг биш. Улсын төлөвлөгөөний биелэлтийн хувь заяаг шууд хариуцдаг. Яамны сайд нь хүртэл нэг аймгийн барилга, контор, тресстын төлөвлөгөөг биелүүлэхийн төлөө сэтгэл гаргаж ажилладаг байлаа.

    Хөгжлийнхөө туулсан замыг эргээд харахын бол 1970-1990 он Монгол Улсын хувьд дахин төрсөн цаг хугацаа. Үүнээс өмнө аймаг, сум барилгажаагүй, Улаанбаатар хот 40,50 мянгатын орон сууцны барилгаас өөр юмгүй байсан. Хот төлөвлөлтийн асуудал ШУ-ны үндэслэлтэй хөгжөөгүй байсан үе. Ардчилал гараад 22 жил өнгөрсөн байна. Гэтэл 1990 он гараад хийсэн бүтээн босголтыг түүний өмнөх миний дурссан 20 жилтэй харьцуулахад нэг их жин дарахааргүйгээр барахгүй хомсхон байна. Гэхдээ би урагш ахисан хөгжлийг үгүйсгээгүй шүү.

 

      Ардчилал гараад хүмүүсийн эвлэлдэн нэгдэх эрх чөлөө жинхэнэ бодитой болсон. Тэр эрх чөлөөг монголчууд хангалттай сайн эдэлж байгаа. Зарим талаар хэтрүүлж байна. Монголд байгаа төрийн бус байгууллагууд 2 жилийн өмнө 6000 гаруй байсан. Бүр бүртгэлээр нь авч үзэж байсан. Энэ нь сонирхол, мэргэжлээрээ хэсэг бүлэг хүмүүс нэгдэн эрх чөлөөгөө эдэлж байгаа нэг хэлбэр юм.

     Харин ямар чиглэлээр эрх чөлөөгөө эдлэх вэ? гэдэг нь өөр асуудал. Тэгвэл БХҮНТ гэдэг нь барилгын салбарыг хөгжүүлэх өнөөгийн шаардлагаас үүсч гарсан байгууллага юм. Яагаад шаардлага гэж нэрлээд байна вэ?Тэр төрийн бус олон байгууллагаас барилгын салбарт үйл ажиллагаа явуулж байгаа нь цөөнгүй. Мэргэжлийн байгууллагын хийсэн судалгаагаар 60-70 байгууллага л байна. Гэтэл төр засаг тэр олон байгууллагын хэнтэй нь яаж харьцах вэ гэсэн асуудал үүсэн гарч иржээ. “Ерөнхий сайд ч “та нарын тавьж байгаа асуудал зөв, төр засаг та нарын санаа бодол, дуу хоолойг хүндэтгэнэ, авч хэлэлцэнэ. Гэхдээ нэг асуудлаар олон байр суурьтай шаардлага тавиад ирэхээр бидэнд хүндрэлтэй асуудал үүсэж байна. Тэгэхээр та нар бодлого, үйл ажиллагаагаа нэгтгээд ажиллах бололцоо байна уу?” гэсэн санал гаргасан. Энэ шаардлагыг салбарын сайд нь ч тавьсан. Энэ асуудлыг сүүлийн хэдэн жилийн “Удирдах ажилтны зөвлөгөөн” дээр хөнддөг байсан. Тиймээс өнгөрсөн жил бодит ажил хэрэг болон барилгын салбарт үйл ажиллагаа явуулж байгаа мэргэжлийн 11 холбоодын дээвэр байгууллага болон ажиллахаар БХҮНТ байгууллагдсан. Энэ төвийг ЗТБХБЯ барилгын салбарыг төлөөлөх эрхтэй байгууллага гэдгийг хүлээн зөвшөөрч хамтын ажиллагааны ерөнхий гэрээг байгуулсан.

      Барилгын салбарыг хөгжүүлэхэд юу хийх ёстой, тулгамдсан ямар асуудал байна, тэдгээрийг шийдвэрлэхэд ямар бодлого явуулах юм бэ? гэсэн асуудлуудыг зангидан салбарын хөгжилд өөрсдийн хувь нэмрээ оруулж ажиллах нь энэ төвийн үндсэн үүрэг юм.

     Энэ байгууллага мэргэжил туршлагын төв. Учир нь Монголын барилгын материал үйлдвэрлэгчдийн холбоо /МБМҮХ/, Зураг төсөл зохиогчдын холбоо /ЗТЗХ/, Монголын барилгын инженерүүдийн холбоо /МБИХ/ гээд мэргэшсэн байгууллагууд хамтарч байгуулсан. Мөн салбарын өөрөө удирдах ёсны төв. Салбарт ямар асуудал байгааг хөндөн гаргаж, шийдэх арга замыг нь гаргаж, өөрсдийн шийдвэрлэж болох асуудлаа шийдэж, болохгүйг нь яам, агентлаг, ЗГ, УИХ-д оруулах зэргээр салбарын хөгжлийн төлөө ажиллах байгууллага юм. Энэ төв байгуулагдаад удаагүй ч ажиллах чадвартайгаа харуулж эхлээд байна.

    Одоо энэ байгууллага ажлаа эхлэж, зорилгоо биелүүлэхийн тулд маш олон зорилт, арга хэмжээнүүдийг төлөвлөх ёстой. Тиймээс салбарынхаа өмнөх үеийг судлахаас эхэлсэн. Дараа нь өнөөгийн байдалд дүгнэлт өгөх. Өнөөдөр МУ-ын барилгын салбар гэж юу юм? Хөгжил нь ямар түвшинд байна вэ? Цаашид яаж ажиллах ёстой вэ? гэсэн олон асуудалд анхаарлаа хандуулсан. Тэгэхээр зэрэг барилгын салбар гэж нэр томъёоны хувьд оновчтой биш байна.

    Олон улсын статистикийн байгууллага, Азийн хөгжлийн банк, Дэлхийн банк гээд олон улсын юмуу бүс нутгийн байгууллагууд, улс орнуудын эдийн засгийн салбарыг ангилдаг түгээмэл тогтолцоонд байна уу гэвэл зөрчилтэй зүйл байна. Барилгын салбарын удирдах зөвлөгөөн гэж ярихад энд хичнээн дэд салбар хамаарагдах ёстой юм бэ гэхлээр өөр өөр ойлголтууд байна. Барилгын салбар гэвэл хот төлөвлөлт, инженер геологоо хаячихсан байх жишээтэй.

      Салбар одоо хувийн хэвшлийнхэний ашиг сонирхолоор хөгжиж байна. Барилгын салбарт бизнесээр ашиг олох гэсэн бизнесмэнүүдийн хүч анхаарлын үр дүнд өнөөгийн түвшинд хүрсэн. Төр засгаас авч хэрэгжүүлж байгаа арга хэмжээ салбарын хөгжилд дорвитой түлхэц үзүүлж чадахгүй байна. Үүнийг олон жишээгээр тайлбарлаж болно. Наад зах нь газрын асуудлаа шийдэхгүйгээр яаж барилгын салбараа хөгжүүлэх гээд байгаа юм бол? газрын асуудалд Хотын захиргаа юмуу Нийслэлийн гол удирдах албан тушаалтнууд, улс төрчдийн ашиг сонирхол байгаа тохиолдолд барилгын салбар жинхэнэ утгаараа хөгжинө гэхэд хэцүү.

      Нөгөө талдаа Монголын барилгын салбар каркасан /араг бүтээцийн/ орон сууцны барилга барьдаг салбар. Юуг үндэслэж ингэж яриад байна вэ? гэхлээр тухайн жилд гүйцэтгэж байгаа барилга угсралтын ажлын дийлэнх хувь нь каркасан барилга байна. Цаана нь хөгжих боломжтой ашиг өндөртэй, ур чадвар шаардсан олон ажил байгаа боловч түүнийг нь зөвхөн гадныхан хийж бид хялбархан каркасан барилгатайгаа л зууралдаад байна. Тэгэхлээр Монголын барилгын салбар орон сууцны каркасан барилгын салбар гэж хэлэхэд хилсдэхгүй.

     Дараагийн асуудал нь барилгын материалын асуудал. Барилгын материалын хангалт импортонд дулдуйдаж ирсэн. Барилгын салбар хөгжих гэхээр материал бүтээгдэхүүн нь хормойноос нь зүүгдээд байдаг. Энэ бол цэвэр эдийн засаг биш. Барилгын материал бүтээгдэхүүнээрээ бүрэн хангаж чаддаггүй юмаа гэхэд дундаж хэмжээгээр хангах бололцоо байсан ч засаг төрийн бодлого үгүйлэгдсэн. Тиймээс эхний ээлжинд гол нэр төрлийн материал бүтээгдэхүүнээрээ хангах хэрэгтэй. Энэ бол арматур, цемент дор хаяж элс, хайрга. Гэтэл нэг том карьер хүчин чадлынхаа 15-хан хувиа ашиглаж байна. Мөн жижиг дунд үйлдвэрлэлийн хүрээнд явуулж байгаа бодлогыг энэ салбар луу чиглүүлэх замаар хангалтыг нэмэгдүүлэх шаардлагатай.

      Мөн зураг төслийн асуудал байна. Монголын зураг төслийн байгууллагуудын хүчин чадал хүрэхгүй байна. Мэргэжилтнүүд хангалтгүй. Үүнийг Засгийн газар шийдвэрлэх хэрэгтэй. Эдгээр олон асуудлыг задлан үнэлгээ дүгнэлт өгөх нийт 34 асуудлыг гаргаж агентлаг ЗТБХБЯ-д өгсөн.

   Одоо ГХБГЗЗГ-ын зарим эрх үүргийг хүлээж авах гэрээнд гарын үсэг зурах үлдээд байна. Мөн “Барилгын материалын бөөний худалдааны төв байгуулах асуудал”, “Барилгын материалын парк байгуулах асуудал”, “Гэр хорооллын газрыг чөлөөлж барилгажилтанд бэлтгэх төсөл”, “Давхар замын төсөл”, “Шинэ Улаанбаатар” гэсэн хэдэн томоохон төслүүд дээр ажиллаж байгаа.

 

     Бид өнгөрч буй 22 жил хаагуур тэнээд байв? 1990 оноос хойш зах зээлийн нийгэм руу орсон. Гэтэл зарим нэг хүмүүс өөр ертөнцөд байсан юмуу? дэмий тэнэж явсан юмуу? гэнэт социализмын юм яриад байх юм. 22 жил нэг тогоонд чанагдсан хүмүүс болдоггүй юмаа гэхэд хагас шүүрхий болмоор юм. Барилгын компаниуд хүмүүсийг шуллаа, үнэ хөөрөгдлөө, үнийг дураараа тогтоогоод байна гэж яриад байгаа хүмүүсийг ойлгохгүй байна.

     Ер нь үнэ гэж юу юм? социализмын үед үнийг өөрийн өртөг дээр нэмэх нь ашиг гэдэг байсан. Энэ үнийг төр, “Үнийн хороо” гэдэг байгууллага тогтоодог. Гэтэл жинхэнэ зах зээлийн харилцааны үеийн үнэ гэдэг чинь юу юм бэ гэхлээр тэнд ямар зардал гарч байгаа нь хамаагүй. Зардалаасаа дээгүүр ашиг олж чадаж байвал энэ бизнес. Зардлаа авч чадаж байвал энэ бизнес хөгжинө. Хамгийн өндөр ашигтай байгаа салбар луу капиталын юүлэлт явагддаг.

      Монголд орон сууц дутагдалтай байхад барилгын компаниудыг үнээ буулга 980 мянга, 1190 мянгад барь гэж яаж хэлж чадаж байгаа юм. Тэр хүн эдийн засгаа ойлгочихоод тэгж байна уу? Эсвэл үгний нь цаана ямар нэгэн улс төр байна уу?. Тэр хүн өөрөө барилгын компанитай бол ийм үнээр зарах болов уу?. Барилгын бүтээгдэхүүн буюу орон сууц нь хувийн компаниудын үйлдвэрлэсэн бүтээгдэхүүн. Тухайн компани эрэлтээ үндэслэсэн үнээр борлуулах эрхтэй. Бид ийм нийгэмийн төлөө 22 жил зүтгэсэн.

     Ийм нөхцөлд барилгын материал үнэтэй байна уу? хямд байна уу? гэдгийг хэн сонирхоод байгаа юм бэ?

Үүн дээр төрийн оролцоо л байх хэрэгтэй. Төр оролцсон хэмжээгээрээ үнээ хязгаарлана гэвэл чөлөөтэй. Тэр үнийн хязгаарлалт тухайн компанид үр өгөөжөө өгч байх нь чухал. Харин “Улаан туг бариад нам ард түмнийхээ төлөө хадан цохион дээрээс нисч үхнэ” гэдэг шиг “төр үнээ бууруул! гэсэн. Энэ ч зөв шүү гээд үнээ бууруулах уу?” тийм юм хаа ч байхгүй. Би шулуухан хэлнэ.

      Харин газрыг нь үнэгүй өгөөд, дэд бүтцийг нь шийдэж өгөөд барилгын гүйцэтгэлээ 35%-д хүргэсэний дараа 6%-ийн зээлийг иргэдэд өгөөд худалдан авагчийг чинь олоод өглөө, одоо үнээ 1 саяаас хэтрүүлж болохгүй гэдэг шаардлагыг тавих ёстой. Эдгээр асуудлаа шийдээгүй, төрийн зохицуулалт хийгээгүй байж үнээ буулга! гэж хэлж болохгүй.

      Гэтэл цэргүүд юмуу шоронгийн хоригдлуудаар социализмын үед ч байхгүй муухай чанар муутай барилга бариулчихаад орон сууцны м²-ийн талбай нь 560 мянган төгрөгөөр босч байна гэж яаж дуугарч чадна.

       Мэддэг хүн үнийг шүүмжилдэг болохоос мэдэх гээд байгаа хүн шүүмжилж болохгүй. Мэдэхгүй байгаа юмаа шүүмжлэх гээд байгаа хүн өөрөө шүүмжлүүдэг. Засгийн Газар барилгын өртөгийг хязгаарлах гэвэл Үнэ бүрдэлтийн хуулиа гаргах хэрэгтэй. Хуулиа гаргаагүйгээр үнийн талаар ярьж болохгүй.

 

   Барилгын салбар ид буцлаж байх үедээ 70-аад мянган барилгачинтай байсан.Төрийн зохицуулалттай. Түүгээрээ асуудлаа шийддэг байсан. Барилгын салбарыг улиралын нөлөөллөөс гаргах, багасгах нь ажилчидаа тогтоох үндсэн арга. Мөн цалин, үнэлгээний асуудал. Одоогийн төсөвт суулгаж байгаа цалин барилгын салбарт хүн тогтох ямар ч үндэслэл байхгүй. Өнөөдөр өдрийн 25,000 төгрөгөөр ажиллах туслах ажилчин олдохгүй байна.

      Мөн барилгын салбарын ажилчдыг тогтоох бас нэг арга нь амарч байх хугацаанд төрөөс нийгмийн даатгалын шимтгэлийн тодорхой хувийг төлөх хэрэгтэй. Бас амралтын хугацаанд сургалтанд хамруулах, барилга дээр ажилласан 1 жилийг 1,3 юмуу 1,5 жилээр бодох гэхчилэн барилгын салбарт хүн татах ухаалаг бодлого хэрэгтэй.

      Мөн монгол ажилчид ажил олгогчын босго шаардлагыг хангадаггүй. Дээрээс нь энэ их бүтээн байгуулалтын үед хэрэгцээтэй байгаа ажилчдыг монгол ажилчид дагнан хэзээ ч хангаж чадахгүй. Тиймээс гадны ажилчид зайлшгүй шаардлагатай.