Дэлхийн томоохон улс орнууд, бизнесийн бүхий л салбар “ногоон” хэв загварт шилжиж, ногоон санхүүжилтээр хөрөнгө оруулалтын эх үүсвэрийг удирдаж эхлээд багагүй хугацаа өнгөрч байгаа төдийгүй Монгол Улсад ч ногоон барилгын салбарыг хөгжүүлэх зайлшгүй шаардлага тулгарч байна. Тиймээс энэ удаагийн VIP ярилцлагын зочин хоймортоо УИХ- ын гишүүн, цөмийн физикийн доктор А.Ундрааг урьж ярилцлаа. Тэрээр Итали, АНУ - д эрдмийн зэрэг хамгаалж, Стэнфордын Их Сургуульд багшилж, судлаач, зочин профессороор ажиллаж байсан туршлагатай бөгөөд Монгол Улсын ногоон барилгын салбарыг хөгжүүлэхэд чухал үүрэг гүйцэтгэж байгаа нэгэн билээ. 

Докторын зэргээ ямар сэдвээр хамгаалж байсан бэ? Цөмийн физикч гэхээр тийм ч өргөн ойлголт биш л дээ. Та юуг судалдаг вэ? 

Атомын цөм бол квант систем. Тэр дундаа хүнд цөм бол комплекс систем учраас цөмийн урвалын тэгшитгэлийг бодохын тулд комплекс системийн аргаар буюу Санамсаргүй Матрицын Онолыг  ашиглах боломжтойг 1960 - аад онд Нобелийн шагналт Вигнер, Дайсон зэрэг эрдэмтэд нэвтрүүлсэн. Митчелл багш маань цуврал ажлаар баталсан энэ онолыг ашиглан зарим цөмийн урвалын магадлалыг тооцоолж би докторын зэргээ хамгаалсан. Онолын нээлт гэхэд хэтэрхий сүртэй сонсогдох байх, ямартай ч эрдэмтэн болсных тодорхой хэмжээнд энэ чиглэлд ахиц гаргаж, хүн төрөлхтний оюуны санд оруулсан миний өчүүхэн хувь нэмэр болсон. 

Ливерморын Үндэсний Хүрээлэнд байхдаа Хойд Каролинагийн Улсын Их Сургууль adjunct professor буюу хавсарсан профессороор ажиллаж, докторын ажлууд удирдсан. Тиймээс миний хийсэн судалгааны ажлууд дээр тулгуурлан дараа дараагийн докторын шавь нар маань судалгаагаа хийсэн.

Санамсаргүй матрицын онолоор аливаа цогц системийн төлөвийн магадлалыг тооцоолоход өргөн хүрээнд хэрэглэгддэг. Жишээлбэл, Квант компьютер,  human genomics буюу хүний ДНК - ийн дарааллын зүй тогтолыг тодорхойлох гэх мэт аливаа цогц системийн онолын тооцоололд хэрэглэгддэг. Тэр ч утгаараа их хэмжээний компьютерын симуляц хийх шаардлага гардаг. 

Орчин үеийн барилгын салбар тэр чигтээ симуляци шинжлэх ухаан. Жишээлбэл, барилгын эрчим хүчний хэрэглээг тооцоолох, материалын физик, химийн шинж чанар, бүтээцийн газар хөдлөлтөд тэсвэртэй эсэхийг зураг дээр үндэслэн симуляциар тооцоолдог. BIM - ийн цаад онолын үндэслэлүүд нь энэ мэт симуляцийн буюу агаарын урсгалын динамикийн симуляци, барилгын доторх дулааны симуляци, барилгын бат бэхийн симуляци зэргийг тооцоолж, нарийвчлалтай тооцооллыг гүйцэтгэл дээрээ хэр сайн буулгаснаас тухайн барилга чанартай болох үндэс нь болно. Хэдий чинээ том, өндөр барилга байна төдий чинээ энэ тооцооллыг сайн хийх хэрэгтэй.

Стэнфордын их сургуульд “Эрчим хүчний бодлого судлал” - ын чиглэлээр ажиллаж байхдаа ямар судалгаанууд хийсэн бэ? Монгол Улсад энэ чиглэлийн шинэчлэлтүүд ихээхэн шаардлагатай байгаа шүү дээ. 

-Олон улсын эрчим хүчний бодлого судлалын чиглэлээр хичээл зааж байсан. Тэр дундаа цөмийн эрчим хүчний бодлого нь цөмийн цахилгаан станц, атомын цахилгаан станцыг ямар технологиор, ямар бодлогоор, ямар хүчин чадалтай ажиллуулж тухайн улсын эрчим хүчтэй уях вэ гэдгийг гаргаж ирдэг. Үүнээс гадна яг ижилхэн технологиор цөмийн зэвсгийг боловсруулдаг учраас үүнээс сэргийлж, уялдаатай ажиллах шаардлагатай болдог. Өөрөөр хэлбэл, аюулгүй байдлын судалгаатай гар гараасаа хөтлөлцөж явдаг гэсэн үг. 

Хэвлүүлсэн ажлын тухайд математикчтай хамтарч эрчим хүчний шугамын ухаалаг сүлжээний тэсвэржилт, системийн доголдлын үеийн эрсдэлийн тооцооллыг хийсэн. Тодруулбал, эрчим хүчний систем хэр зэрэг тогтвортой ажиллагаатай байна, байгалийн хүчин зүйл эсвэл террорист халдлагаас шалтгаалан ямар нэгэн эрсдэл учирвал бүхэлдээ хэр тэсвэртэй байж чадах вэ гэдгийг санамсаргүй матрицийн онолоор тооцоолсон. Энэхүү судалгаа маань өндөр нөлөөтэй /impact factor/ сэтгүүлд хэвлэгдсэн. Энэхүү онолыг хөгжүүлээд хэрэглээ дээр туршихдаа Африк тивийн өмнөх хэсгийн 20 гаруй улсын эрчим хүчний сүлжээн дээр тооцооллынхоо харьцуулалтыг хийсэн. Үүнийгээ Монголынхоо эрчим хүчний системд зориулан тооцоолох хүсэлтэй байсан ч судалгааны ажлаа дуусгаж чадалгүй төрийн ажил руу орчихсон. Хэрвээ би эргээд багшилбал магистр, докторын  оюутанд өгөх нэг сэдэв бэлэн байгаа гэсэн үг.    

Хотуудын эрчим хүчээ ямар эх үүсвэрээр хангаж байгаа нь ногоон тогтвортой хот болж чадаж байна уу гэдгийг тодорхойлох нэг гол шалгуур үзүүлэлт болж байна. Өөрөөр хэлбэл, атомын станц, усан цахилгаан станц зэрэг сэргээгдэх, ногоон эрчим хүчээр цахилгаанаа шийдэж байгаа эсэх нь чухал нөлөөтэй болсон. Тиймээс хот байгуулалтыг өргөн хүрээтэйгээр авч үзэж байгаа энэ цаг үед “Шинэ Хархорум”, “Шинэ Зуунмод” гэх мэт шинээр байгуулах 21-р зуунд хотын эрчим хүчийг нүүрс түлдэг цахилгаан станцаар дангаар шийдмээргүй. Харин усан цахилгаан станц, атомын цахилгаан станцаар эрчим хүч үйлдвэрлэвэл хамгийн цэвэр хот болох боломж бидэнд бий. Гэхдээ үүнийг хэрэгжүүлэхийн тулд  олон нийтийн боловсрол, дэмжлэг хамгаас чухал. Тиймээс олон жилийн хугацаа туулах байх гэж бодож байна. 

Дэлхийн өндөр хөгжилтэй оронд цаашдаа илүү амжилт гарган ажиллах боломж байсан ч Монгол Улсдаа ирж ажиллах болсон шалтгаан юу байсан бэ? 

Стэнфордын их сургуульд багшилж байх үед тухайн үеийн Монгол Улсын гадаад хэргийн сайд С.Оюун гишүүн надтай уулзаж “Монгол Улс уран ашиглах, цөмийн эрчим хүчний салбараа хөгжүүлэх талаар бодлого гаргаж, Цөмийн энергийн тухай хууль боловсруулж байна. Тиймээс нарийн мэргэжлийн хүмүүс хэрэгтэй байгаа тул Монголдоо ирж ажиллах боломжтой юу” гэж урьсан. Улс эх орных нь гадаад хэргийн сайд ирээд,  эх орныхоо төлөө ажиллахыг урьж байхад татгалзах залуу хүн байна гэж үү. 

Мэдээж, цалин, судалгааны ажлууд хийх боломжууд маань хумигдсан ч эх орныхоо бодлогод нөлөөлөх хууль тогтоомж боловсруулахад оролцох үүд хаалга нээгдсэн учраас үүнийг том боломж, итгэл, хариуцлага гэж харсан. Ингээд Гадаад Хэргийн Яаманд тусгай үүрэг гүйцэтгэгч элчин сайд болсон. Энд ажиллах хугацаандаа хуулийн боловсруулалтад оролцож,  Монгол- Францын Засгийн газар хоорондын хэлэлцээрийг ахалж хийсэн. Тэр ажил маань 14 жилийн дараа үр дүнгээ өгч, хамтарсан төсөл урагшилж байгаад баяртай байна. Аливаа томоохон концепц ажил хэрэг болтлоо хол замыг туулдгийн нэг жишээ энэ байх.  Би 2016 онд анх удаа УИХ - ын гишүүнээр сонгогдож, улс төр рүү орсон. Энэ удаа 2 дахиа сонгогдон ажиллаж байна. 

Уран олборлохтой холбоотой атомын цахилгаан станцын суурийг тавина гэж Монгол Улсын Засгийн газрын үйл ажиллагааны 2024-2028 оны төлөвлөгөөнд тусгагдсан байгаа. Цөмийн цахилгаан станцтай болох боломж болон үр нөлөөний талаар тайлбарлавал? 

Урантай байснаараа цөмийн цахилгаан станцтай байна гэсэн үг биш. Уран олборлохгүйгээр цөмийн цахилгаан станцтай улсууд ч бий. Том оврын 1 гегаватт болон түүнээс дээш хүчин чадалтай цөмийн цахилгаан станцууд нь 1970-1980 оны үед олноороо баригдаж байсан бөгөөд одоогийн нийт цөмийн эрчим хүчний ихэнх хувийг ийм том хэмжээний станцаар үйлдвэрлэдэг.

Гэхдээ ирээдүйн чиг хандлагыг харахад 50-100, 100- 300 мегаватт буюу бага дунд оврын станц, микростанц гэж нэрлэдэг 10-20 мегаваттын хүчин чадалтай станцуудын тоо маш олноороо нэмэгдэх хандлагатай байна. Дэлхий нийтээрээ 500 орчим 1 ГВт  атомын цахилгаан станц байдаг бөгөөд уг станцуудын аюулгүй байдлыг хангах, цөмийн материалыг баталгаатай байлгах буюу террористуудын гарт өгөхгүй байх асуудлыг Венад төвтэй Олон Улсын Атомын Энергийн Агентлаг хянадаг. Гэтэл ойрын ирээдүйд микро болон бага, дунд оврын станцууд нь 10-20 мянган болон түүнээс олон тоогоор нэмэгдэхээр байгаа энэ цаг үед хүн төрөлхтний хувьд аюулгүй байдлыг хэн хангах уу, хэр их материал нааш цааш зөөвөрлөгдөх үү, хэр найдвартай байх вэ зэрэг өөр түвшний сорилт тулгарч байна. 

Мөн ураны цөмийн хуваагдал дээр тулгуурласан одоогийн станцуудаас гадна хөнгөн цөмийн нэгдэх урвал дээр тулгуурласан фюшн станцын судалгаа эрчимтэй хийгдэж байна. Наран дээр явагдаж байгаа урвал буюу халуун цөмийн нэгдэх урвалтай ижил урвалын реакторын станцын хөгжүүлэлт хийгдээд,  ойролцоогоор 10-20 жилд багтаан арилжааны  хэлбэрээр олноор бий болох төлөвтэй байна. Тэгэхээр бид өөрөөр сэтгэн бодох, харах, хянах, сэтгэлгээний шал өөр өнцөг хэрэгтэй болж байгааг эндээс харж болно. 

Үүнийг би дэлхийн тэргүүлэх зэрэгтэй сургуульд хичээл зааж явсан хүнийхээ хувьд онолын түвшинд, Монгол улсын хууль тогтоогчийн хувьд олон улсын болон бусад хууль, гэрээ эрх зүйн талаасаа манайд микро, бага, дунд реакторын олон улсын хяналтын, дипломат статустай шинэ институт байх боломжтой гэж хардгаа энд дурдахыг хүсэж байна.   

Томоохон төслийн үр дүнд хүний нөөцийн чадвар сайжрах, ДНБ өсөх, эдийн засгийн эерэг нөлөөлөл бий болдог. Энэхүү төслийн нөлөөг хэрхэн харж байна вэ? 

Энэ мэт томоохон төсөл хэрэгжихэд шууд болон дам нөлөөг их ярьдаг.  Ялангуяа хүний нөөцийн тал дээр multiplier effect буюу "үржигдэх нөлөө" гэж байдаг. Өөрөөр хэлбэл энэ салбарт 1 долларын хөрөнгө оруулалт хийхэд хэд дахин үржигдэж бусад дагалдах салбаруудад эдийн засгийн нөлөө үзүүлэх вэ гэдгийг гаргадаг гэсэн үг. 

Уран олборлолт, цөмийн салбарын тухайд гүний усны симуляци, гидрогеологийн мэргэжилтнүүдээ бэлтгэх нь маш чухал байгаа. Газрын тосны олборлолт, газрын гүний хий, нүүрсний давхаргын метан хий гэх мэт ер нь шингэн болон хийн төлвийн бүтээгдэхүүн газар доор урсах, хөдлөх тэр үйл явцыг симуляци хийхэд барилгын дулааны динамик тооцоотой ижил төстэй ур чадвар шаардана. Тиймээс энэ нь хүний нөөцөд эерэг нөлөөтэй. 

Нөгөө талдаа цацрагийн хамгаалалт хяналтын асуудал дээр барилгын салбартай шууд холбоотой нэг зүйл бол “Nondestructive imaging” буюу  “үл эвдэх сорилын арга” - ыг барилгын бүтээцийн бат бөх байдлыг судлахад ашигладаг. Уул уурхай, барилгаа бат бэх барих, хуучин барилгуудыг хүчитгэх, шинэ барилгын магадлалыг бодитоор шинжлэх ухааны үндэстэй гаргаж ирэх,   байгалийн үзэгдэл, хүчтэй салхинд барилга хэр тэсвэртэй эсэхийг мэдэх гол арга бол энэ юм.  Өөрөөр хэлбэл, барилгыг хөндөхгүйгээр бүтээцийн бат бэх байдлыг гамма цацрагаар ч юм уу ямар нэгэн  спектрометрээр хэмжих аргыг илүү сайн эзэмших боломж бүрдэнэ. Гэхдээ өнөөдөр энэ талын хүний нөөц учир дутагдалтай санагддаг. Тиймээс зохих шугамаар нь яриад, дэмжээд явж байгаа. 

BIM нэвтрүүлэх талаар олон жил ярьж байгаа боловч зураг төслийн зарим компаниудыг эс тооцвол энэ ажил дорвитой урагшлаагүй. Үүний шалтгааныг та хэрхэн харж байна вэ? 

Манай их дээд сургууль, хүний нөөцийг бэлтгэх чадавхжуулах дахин сургах үйл ажиллагаанд тусгаснаар энэ асуудлыг шийдэж бид барилгыг илүү шинжлэх ухаанчаар хөгжүүлэх бололцоо нээгдэнэ. Барилгын салбарын тухайд тусгай зөвшөөрлийг болон сургалтыг мэргэжлийн холбоод руу шилжүүлж, төрийн зарим чиг үүргийг мэргэжлийн холбоодоор гүйцэтгүүлэх тал дээр зарим салбартай харьцангуй ахиц дэвшицтэй яваа. Мэргэжлийн яамаа Хот Байгуулалт, Барилга, Орон сууцжуулалт гэх дарааллаар бас бодлогын зөв эрэмбэд анх удаа орууллаа. ХББОС-ын сайд Ж. Батсуурь орон нутагт хот байгуулалтын чиглэлээр манлайлан, үлгэр жишээ ажиллаж ирсэн, прогрессив бодлого хэрэгжүүлж байгаа. Цаашид мэргэжлийн холбоодын үйл ажиллагаа, их дээд сургуулийн сургалтын агуулга, төр хувийн хэвшлийн түншлэл шинжлэх ухааны илүү нарийн илүү өндөр түвшинд чиглэж, төгсөн гарч буй шинэ залуус BIM-ийн суурь болон тусгайлсан программуудыг ашиглах ур чадвартай болж хөгжинө гэдэгт итгэж байна. Шинжлэх Ухаан Технологийн Их Сургуулийн Барилга Архитектурын Сургууль болон Налайх дахь Монгол-Германы Технологийн Их Сургуулиудтай Монголын Ногоон Барилгын Хүрээлэн санамж бичиг байгуулан ажиллаж, судалгаа хөгжүүлэлт хийх, олон төрлийн симуляци хийх ур чадвар хөгжүүлэх чиглэлээр гишүүн байгууллагууд болон салбарын мэргэжилтнүүдийг хамруулан ажиллаж байгааг сайшааж байна. Мэдээж хийх ажил асар их бий.  

УИХ-ын Эдийн Засгийн байнгын хорооны гишүүний хувиар эдгээр хуулиудыг хэлэлцэх, батлахад идэвхтэй ажиллах төлөвлөгөөтэй байна.

Эрчим хүчний бодлого судлал нь таныг барилгын салбартай холбосон. Энэ чиглэлээр ямар ажлууд хийсэн бэ? 

BIM бол үргэлжид сонирхолтой байсан. 2021 онд Барилга, Хот Байгуулалтын дэд сайд Э.Золбоо “Ногоон барилгын хүрээлэн”- г шинэчлэн байгуулж байгаа тул удирдах зөвлөлийн гишүүнээр ажиллахыг урьж, би ч саналыг хүлээн авсан. Тухайн үед Ногоон барилга гэж юу вэ, ямар шалгуур үзүүлэлтүүдээр Монгол улс ногоон барилгыг авч үзэх нь тодорхойгүй, барилгын норм дүрмийн бүрдэл хэсэг болоогүй байсан. Тиймээс салбарын яамны зүгээс баримтлах бодлогын хүрээнд барилгын салбарын хүлэмжийн хийг бууруулах, барилга байгууламжийг хүнд болон байгаль орчинд ээлтэй барихын тулд ногоон барилгын шалгуур үзүүлэлтийг тодорхой болгож, түүнийг баталгаажуулж, шинжлэх ухааны үндэслэлтэй бодлого, үндэслэлийг гаргаж ирэх даалгавар өгсөн. 

Ногоон барилга нь Монгол Улсын хувьд шинэлэг мэт боловч олон улсад яригдаж, хэрэгжээд 30 гаруй жил болж байна. Тиймээс хамгийн түгээмэл хүлээн зөвшөөрөгдсөн ногоон барилгын аргачлалуудыг хооронд нь харьцуулан судлах нь эхний тодорхой алхам байсан. АНУ - ын LEED, Их Британийн BREEAM, Германы DGNB, Олон улсын санхүүгийн корпорацийн EDGE гэх мэт манай барилгын салбарынхан тодорхой хэмжээнд мэддэг, түгээмэл үнэлгээнүүдийн системүүдийг харьцуулах аргачлалаас ажлаа эхэлсэн.  

Үндэсний хэмжээний үнэлгээний системтэй болоход 60 гаруй хүний хүч хөдөлмөр шингэж, барилгын салбарын мэргэжлийн холбоод, байгууллага, олон нийтээс ирсэн 1000 гаруй санал шүүмж тусгагдаж,  их дээд сургуулийн эрдэмтэн судлаачид тооцоолол хийсэн хамтын бүтээл болсон. Зарим барилгын төслүүд өөрсдийн төслүүд дээрээ үнэлгээ хийж турших гэх мэт олон талаас оролцсоны үр дүнд BestGER ногоон барилгын үнэлгээний аргачлал, гэрчилгээ олгох журам батлагдан, хүчин төгөлдөр болсон. Оролцсон, тусалж дэмжсэн, шүүмж хэлсэн бүх хүнд талархаж байна. Тэр дундаа архитектор Г. Мягмар, Э. Хүрэлбаатар, Ж. Чинзориг, Э. Содбилэг, инженер Н. Дорж, Л.Ариунболд, А.Цогт нар цаг заваа харамгүй зориулж үндэсний ногоон барилгын BestGER аргачлалыг боловсруулахад манлайлан оролцсонд гүнээ талархаж буйгаа илэрхийлье.

Үндэсний ногоон барилгын шалгуур үзүүлэлттэй болсноороо цаашид барилгын салбарт ямар боломжууд нээгдэж байна вэ? Олон улсаас хөрөнгө оруулалтын эх үүсвэр татах боломж нээгдэнэ гэж ойлгож байгаа. 

Үндэсний томоохон компаниуд ногоон барилгын талаар судалж, зарим нь ногоон барилгын төслийг хэрэгжүүлж, гүйцэтгэж байгаа нь харагдаж байна. Жишээлбэл, Хаан банк энэ чиглэлээр ногоон бонд босгох, ногоон барилгын чиглэлийн санхүүжилтээ нэмэгдүүлэхийн тулд нэлээн хэдэн жилийн туршид тууштай ажиллаж байгаа. Тэр ч утгаараа хэрэглэгчдэд зээл олгохоосоо өмнө банк өөрсдийн эзэмшилд байгаа барилгуудаа ногоон болгох тодорхой алхмуудыг хэрэгжүүлсэн. Тухайлбал, тус банкны толгой оффис нь АНУ-ын Ногоон барилгын LEED - ийн сертификаттай болсон, мөн орон нутгууд дахь оффисуудаа хэрхэн ногоон барилгын шаардлага хангасан оффис болгох вэ гэдэг боломжийг судалж, сэргээгдэх эрчим хүчний хэрэглээгээ нэмэгдүүлсэн байна. Гэхдээ тэдний нэг дутагдал нь эрчим хүчний хэрэглээгээ бууруулах тал дээр дорвитой алхам аваагүй харин нэгэнт байгаа хэрэглээг хэрхэн сэргээгдэх эрчим хүч ашиглан шийдэхэд голчлон анхаарсан байсан. Тиймээс дараагийн төслүүд дээрээ эхлээд хэрэглээг бууруулах, жишээ нь дулаалгыг сайжруулах талаар анхаарах ёстой санагдсан. 

Өөр нэгэн жишээ бол MMS Green building компани Анаграм компанийн зураг төслөөр LEED-ийн хамгийн өндөр Platinum зэрэглэлийн ногоон оффисын барилга барьсан бөгөөд саяхан Монголын Ногоон Барилгын Хүрээлэнгийн гишүүнээр элссэн. Түүнчлэн, Шунхлай ХХК өөрсдийн төв оффисоо шинэчлэн LEED Gold гэрчилгээ авахаар төлөвлөж, Европын Сэргээн Босголтын Банкны ногоон санхүүжилтийн хөрөнгө  оруулалт авсан байна. 

Үүнтэй адил бусад барилгын компаниуд ногоон зээлд хамрагдахын тулд ногоон барилгын гэрчилгээ авах шаардлага үүсэж байна. Мөн иргэд банк санхүүгийн байгууллагаас орон сууцны зээл авах, аж ахуйн нэгжүүдэд оффис худалдан авах, засварлах зэрэгт ногоон зээлийн шаардлага хангах хэрэгтэй болно. Банк санхүүгийн байгууллагуудын хувьд ч гэсэн тодорхой, ойлгомжтой нотолгоо, мэдээллийн сан хэрэгтэй болно.  

Гэтэл LEED, EDGE зэрэг гэрчилгээнүүд маш өндөр өртөгтэй, бүх баталгаажуулалт, гэрчилгээжүүлэлтийн үйл явц англи хэл дээр явагддаг, гэрчилгээний төлбөр нь гадагшаа валютаар хийгдэж, гаднын зөвлөхүүдийг авчирч ажиллуулахад өндөр өртөг зардал гардаг. Энэ нөхцөл байдлаас үүдэн үндэсний зэрэглэлтэй болох бас нэгэн үндэслэл бий болсон. Тиймээс Монголын хэрэглэгчдэд бага өртөгтэй хэр нь технологийн хувьд дүйцэхүйц, олон улсад хүлээн зөвшөөрөгдөхүйц үнэлгээг гаргахыг зорьсон. Манай үндэсний гэрчилгээ авч байгаа барилгын компани нь олон улсын банк, санхүүгийн байгууллагаас хөрөнгө оруулалтын эх үүсвэр татахын тулд манай үндэсний үнэлгээний систем нь олон улсын байгууллагуудад хүлээн зөвшөөрөгдөх ёстой. Энэ бол том даваа. Тийм ч учраас Ногоон Барилгын Хүрээлэн Дэлхийн Ногоон Барилгын Зөвлөлийн гишүүнээр элсэж, нэг гогцоог тайлж байна. Мөн Дэлхийн банк, санхүүгийн корпорацуудтай хамтран ажиллаж, үндэсний гэрчилгээгээ тайлбарлаж, таниулж, харьцуулж, симуляци хийж, баталгаажуулж байгаа. Энэ ажил үргэлжилж байна. 

Хэрвээ манай гэрчилгээ олон улсад хүлээн зөвшөөрөгдвөл гаднын улс манай гэрчилгээний дагуу барилгаа барих боломжтой болно гэсэн үг үү?  

Болно. Энэ тал дээр Германы DGNB - ээс манай улсын боловсруулж, хялбаршуулсан ангиллыг Германдаа сайн туршлага болгож, нэвтрүүлэх боломжтой гэдгээ илэрхийлсэн. Учир нь тэдний хувьд Амины орон сууц, бага төвөгшилтэй барилга байгууламж дээрээ DGNB  гэрчилгээжүүлэлтээ хэрэглэхэд хэт нүсэр, олон шаардлагыг  нь хангах болдог. Манай Монголын BestGER систем төвөгшил өндөртэй барилга байгууламжид зориулсан BestGER Дэлгэрэнгүй, амины орон сууц, таунхаус зэрэгт зориулсан BestGER Хялбаршуулсан гэсэн хоёр шатлалтай нь илүү давуу байна гэдгийг тэд онцолсон.  Аливаа зүйл хоёр талтай. Бид ногоон барилгын талаар авч хэрэгжүүлж буй ажил нь оройтож эхэлсэн ч сайн тал нь бусдын алдааг давтахгүй байх боломжийг нээж өгсөн. 

Банкнуудад ногоон зээлийн бүтээгдэхүүнүүд байгаа ч ногоон зээлийн нөхцөл шаардлага, өртөг өндөр байгаагаас нийлүүлэлт хангалттай хэмжээнд хүрэхгүй байна гэж дүгнэсэн байсан. Гэрчилгээтэй болсноор энэ асуудал шийдэгдэж байгаа юу?

Хэд хэдэн талтай асуулт байна. ТоС холбооны зүгээс ногоон таксономид тусгах, банкны холбоотой хамтран холбогдох журамд өөрчлөлт оруулахаар ажиллаж байгаа гэж ойлгосон. Хэмжиж чадвал хийж чадна гэдэг. Тэгэхээр банкнуудын тухайд ямар барилгыг ямар шалгуур үзүүлэлтээр ямар оноогоор хэр зэрэг ногоон юм бэ гэдэг нэгдсэн хэмжих нэгжтэй болж байгаа нь ногоон зээлийг оновчтой нэмэгдүүлэх гарцыг нээж өгнө. 

Эрчим хүчийг хэмнэлттэй байх нь ногоон барилга гэсэн ойлголт түгээмэл. Гэтэл олон улсад тухайн барилгад ашигласан барилгын материалыг үйлдвэрлэхдээ сэргээгдэх эрчим хүч ашигласан эсэх, тээвэрлэхдээ хүртэл хэр хэмжээний нүүрсхүчлийн хий ялгаруулж байгаагаар нь шалгаруулдаг. Энэ чиглэлийн шалгуур тусгагдсан уу? 

Ногоон зээлийг олгохдоо эрчим хүчний хэмнэлт дээр тулгуурлан олгож ирсэн нь зөв эхлэл гэж боддог. Эрчим хүчний хэмнэлтийг баталгаажуулах ажил нь тодорхой хэмжээнд жигдэрч, ногоон барилгад эрчим хүч чухал байр суурь эзэлж байгаа. Тийм ч учраас өмнөхөө үгүйсгэхгүйгээр, эрчим хүчний хэмнэлтийн гэрчилгээтэй бол эрчим хүчний хэсгийн шаардлагыг хангасанд автоматаар тооцох зэрэг дүйцүүлэх арга хэмжээг аваад явах боломжтой юм. 

Өөрийн тань хэлснээр олон улсад барилгын материалд шингэсэн энергийг  тооцоолж ногоон барилгыг үнэлэхэд  оруулдаг. Ялангуяа EDGE үнэлгээнд заавал биелүүлэх нэг үзүүлэлт нь болдог. Харин манай улсын хувьд барилгын материалын ихэнх хувийг импортоор оруулж ирдэг учраас тээвэрлэлтийн үеийн хүлэмжийн хийн ялгарал өндөр байдаг. Тиймээс тэр хэсгийн оногдох оноог BestGER үнэлгээнд бага жин дарж байхаар тооцсон. Өнөөдөр Монгол Улсын хот суурин газруудад агаарын бохирдол гамшгийн хэмжээнд байна. Үүний нөлөөг бууруулах, дотор агаарын чанарыг сайжруулах зорилгоор дотоод агаарын чанарын шалгуурыг заавал биелүүлэх үзүүлэлт болгосон. 

Барилгын салбарт олон асуудал бий. Жишээлбэл, Дэлхийн банкны судалгаагаар томоохон хот суурин газруудын дийлэнх амины орон сууцны барилгууд газар хөдлөлтөд тэсвэргүй гэсэн дүгнэлт гарсан. Энэ байдал нь гамшгийн эрсдэлийг нэмэгдүүлэхийн зэрэгцээ эдгээр үл хөдлөх хөрөнгийг банкны барьцаа болох боломжгүй болгож, санхүүгийн хүртээмжгүй болгохын зэрэгцээ эдийн засгийн үхмэл байдлыг бий болгож, улс орны ч хувьд хувь хүний ч хувьд хохиролтой байдалд биднийг оруулж байгаа юм. Баригдаад 10 жил ч болоогүй барилгын фасад нь гандаж, элэгдэлд орчихсон байдаг. Нийтийн эзэмшлийн талбайгүй барилгууд ч олон байна. Тиймээс одоогийн тулгарч байгаа олон асуудлыг шийдвэрлэх нэг гол шийдэл бол ногоон барилга юм. Дотоод агаарын чанар сайн, газар хөдлөлтөд тэсвэртэй байх, хүртээмжтэй байх, хөгжлийн бэрхшээлтэй иргэд орж гарахад амархан байх зэрэг нь ногоон барилгын хүрээний асуудал шүү дээ. Үүнийг хэрэгжүүлэхэд хэрэв мэдлэг мэдээлэл сайтай бол тийм хэцүү биш. Тиймээс мэдлэг олгох, залуу архитекторуудаа түлхүү оролцуулах, сургах, сургагчаа бэлтгэх гэх мэт олон ажлууд зэрэг өрнөж байна. 

Хууль, эрхзүйн орчин тогтвортой болж хөгжөөгүй байгаа учраас Орон сууцжуулалтын тухай хууль, Барилгын тухай хууль, СӨХ - ийн хуулиудад өөрчлөлт шинэчлэлтийг хийж, ахиц дэвшлийг шинэ түвшинд авчрах цаг нь ирсэн гэж харж байгаа. 

Өртөг өндөр гэдэг шалтгаанаар ногоон барилга руу төдийлөн аж ахуй нэгжүүд орохгүй байна гэж харж байгаа. Ямар арга замаар нэвтрүүлбэл хурдацтай хөгжих боломжтой вэ? 

Хоёр зүйл байна. Нэгдүгээрт  ногоон барилга өндөр өртөгтэй байх албагүй. Аль болох өртгийг хэмнээд илүү сайн төлөвлөе гэвэл төлөвлөлтийн шатандаа оролцогч талууд хамтын шийдвэр гаргах ёстой. Хэдий чинээ ухаалаг төлөвлөнө, төдий чинээ бага өртгөөр босгох бололцоотой. 

Ногоон барилга нь ашиглалтын зардал бага тул хүрэн барилгаас илүү ашигтай. Зарим шалгуур үзүүлэлтийг хангахын тулд нэмэлт хөрөнгө оруулалт оруулах шаардлагатай боловч урт хугацаандаа илүү чанартай үл хөдлөх болох учраас хөрөнгө оруулалтын үр өгөөж өндөр. Үүнээс гадна ногоон зээлийн шалгуур үзүүлэлтийг хангавал бага хүүтэй зээл авч, санхүүгийн өртөг буурна. Ялангуяа худалдаа, үйлчилгээ, олон нийтийн барилгуудын ашиглалтын зардал маш бага болох болно. 

Хоёрдугаарт ногоон барилгын тухайд төр чухал үүрэгтэй. Тиймээс төрийн худалдан авалт нь өөрөө ногоон, ухаалаг байх нь хүн ардын төлөөх зөв сонголт болно. Өөрөөр хэлбэл, улсын төсвөөр баригдаж байгаа сургууль, цэцэрлэг, эмнэлэг гэх мэт олон нийтийн барилгууд дулаан алдагдал багатай, дотор агаарын чанар сайтай,  гэрэлтүүлэг, акустик сайтай баригдсанаар иргэд болон тэнд суралцаж байгаа бидний хойч ирээдүй болсон хүүхдүүдэд ашигтай шүү дээ. Ногоон барилгын А зэрэглэл авч чадахгүй байсан ч ядаж  B зэрэглэлд хүргэх хэрэгтэй гэсэн шаардлага тавьж байгааг маш зөв гэж харж байна. Гэтэл өнөөдөр манайх ямар арчаагүй байдалтай байна? Хүүхдүүд маань хар тугалганд хордож байна шүү дээ. Ногоон барилга барьж, ногоон худалдан авалт хийх нь төрийн үүрэг бөгөөд төр өөрөөсөө эхэлж, төсвийн ухаалаг төлөвлөлт хийх хэрэгтэй байна. 

Та бид хоёрын ярилцлагаас барилгын салбарт томоохон өөрчлөлт бий болох нь тодорхой санагдаж байна. Тиймээс бизнесээ өргөжүүлэхийн тулд аж ахуй нэгжүүд маань хаашаа чиглэж үйл ажиллагаа явуулах ёстой вэ? Барилгын салбарын цаашдын чиг хандлагыг хэрхэн тодорхойлох вэ?

Компани болгон өсөж томрох, ашгаа нэмэгдүүлэх, ирээдүйтэй бизнес байхын төлөө зөв шийдвэр гаргахыг боддог шүү дээ. Шинэ зүйлд хүнээ бэлдэх нь эхний алхам. Түрүүлж хүнээ бэлдсэн нь түрүүлж алхана. Хэдий чинээ хурдан сурна, төдий чинээ сайн байна гэсэн үг. Жишээлбэл, ногоон барилгын гэрчилгээний танилцуулга дээр нэг компани 20 хүнээ явуулсан байсан. Тиймээс тухайн компани ирээдүйгээ харчихсан байна гэж бодож байна. Танилцуулга хийхдээ 70 гаруй хүний багтаамжтай заалтай байсан ч 140 гаруй хүн ирсэн нь барилгын салбарынхан маань энэ шинэчлэлтэд бэлтгэгдэж байна гэж бодож байна. 

Миний хувьд цаашдаа барилгын салбарын хөгжилд хувь нэмрээ оруулах хүсэл их бий. Тийм ч учраас их дээд, сургуулиудын шинжлэх ухааны салбарын залуучууд, инженерүүдийг дэмжиж, хөгжих боломжийг нээж өгөхийг зорьж ажиллана. Барилгын салбарын цаашдын чиг хандлага улам илүү судалгаа, шинжлэх ухаанд суурилж байна. Шинэ материалын судалгаа хөгжүүлэлт хийх онолын тооцоолол, туршилтын хэмжилтэд манайд орон зай их байна. Мөн роботикийн чиглэлээр хөгжүүлбэл хүний нөөцийн хомсдолын зарим талаар шийдэх боломжтой. Сенсор мэдрэгчид, автоматжуулалт зэрэг хурдтай хөгжиж, хиймэл оюун ухаанд тулгуурласан ухаалаг барилгын менежмент бий болж байгаа нь ашиглалтын зардлыг бууруулах, хэмнэлт бий болгох бололцоог нээж өгнө.