Ч.Батзориг:Хүрэн нүүрсийг боловсруулж чадвал хамгийн ашигтай түүхий эд 

Хийн түлш гэдэг нь шатах боломжтой хий бөгөөд эрчим хүч үйлдвэрлэх, дулаан гаргах, хөдөлгүүр ажиллуулах зэрэг олон зориулалтаар ашигладаг байна. Шингэн болон хатуу түлшнээс илүү цэвэр шаталттай, байгальд ээлтэй түлш юм. Нийслэл Улаанбаатар хотод 200 гаруй мянган гэр хорооллын өрх бий гэсэн судалгаа 2019 онд Үндэсний статистикийн хорооноос гаргажээ. Нэг өрх жилд дунджаар 3,5 тонн нүүрс хэрэглэдэг бөгөөд нийслэлийн гэр хорооллын айл өрхийн жилийн дундаж хэрэглээ 750 мянган тонн нүүрс юм. Айл өрхүүдээс гадна аж ахуй нэгж байгууллага, дулааны цахилгаан станцуудтайгаа нийлээд жилд дунджаар 7 сая гаруй тонн нүүрс нийслэлийнхэн хэрэглэдэг байна. Тэгвэл агаар, орчны бохирдлыг бууруулах ажлын хүрээнд гэр хорооллын айл өрхүүдийг хийн түлшинд холбосноор агаарын бохирдол 25 хувиар буурна гэж тооцжээ. Энэ талаар НИТХ-ын төлөөлөгч Ч.Батзоригоос тодрууллаа. 

-Гэр хорооллын айл өрхүүдийг хийн түлшинд холбох талаар ямар ямар ажил төлөвлөсөн бэ? 

-Нийслэлээс бусад холбогдох салбарын яамдуудтай хамтран хийн түлшийг нийслэлийн иргэдэд гурван чиглэлээр нэвтрүүлэх гэж байна. Нэгдүгээрт, 200 мянга гаруй гэр хорооллын айл өрхүүдээс эхний ээлжид 50 мянгыг цаашлаад тэн хагас буюу 100 мянган өрхийг хийн түлшинд холбох юм. Хоёрдугаарт, түүхий нүүрсний хэрэглээг хийн түлш рүү шилжүүлэх. Гуравдугаарт, байгаль орчин агаарын бохирдолд хамгийн их нөлөө үзүүлж буй хуучин машин, дизель автобуснуудыг хийн түлшинд шилжүүлэх ажил хэрэгжүүлнэ. Энэ хавар 15 мянган айлыг хийн түлшинд холбох юм. Манайх бусад орноос ялгарч байгаа нэг онцлог нь төлөвлөлтгүй маш олон гэр хорооллын хашаа байшин байгаа учраас хашааны байршил, уулын бэлд, оргилд, үерийн эрсдэл зэргээс шалтгаалан хийн түлшний шугам хоолойг ил байх уу, газар доогуур шугамд холбох уу, бие даасан байдлаар шийдэх үү зэрэг тухайн айлын хашааны онцлогоос хамаарч шийднэ. Айл өрхүүдийг хийн түлшинд холбохдоо бүх нийтээр албадах бус сайн дураар холбоно. Гэхдээ хийн түлшинд холбогдоогүй хэр нь шахмал түлш хэрэглээд байж болохгүй. Тэгвэл утаанаас ангижрах ажил үр дүнгээ өгөхгүй. Хийн түлшинд холбогдоогүй ч цахилгаанаар халаалтаа шийдэх ч гэдэг юм уу өөр бусад эх сурвалжаар шийдэлд хүрсэн байхыг шаардана. Хийн түлшинд холбогдсон айл өрхүүдэд мөрдөх журам батлан хэрэглэгчийн хэрэглээг өвлийн улиралд 50 хувь хөнгөлөхөөр тусгах юм.

-Гэр хорооллын өрхийн хашааны байршил, онцлогоос шалтгаалан хийн түлшийг гурван өөр хувилбараар холбох юм байна. Тэгвэл хамгийн чухал асуудал болох иргэдийн аюулгүй байдлыг хэрхэн хангах вэ? 

-Хийн түлшний хувьд хүн л оролдчихгүй бол өөрөө гэнэт тэсэрч дэлбэрэх асуудал байхгүй. Технологийн хувьд өндөр хөгжсөн. Иргэдийн аюулгүй байдлыг хангахын тулд хийн түлш хэрэглэж хэвшүүлэх зөвлөгөө, заавар, сургалтыг зүгшрэх хүртэл нь зааж зөвлөнө. Хийн шугамыг ихэвчлэн ган, зэвэрдэггүй ган, полиэтилен зэрэг материалаар хийдэг. Эдгээр материалууд нь өндөр даралт, температурын өөрчлөлтөд тэсвэртэй байдаг. Өндөр, нам даралтаар хий холбож байгаа тохиолдолд аюулгүй ажиллагаа хамгийн чухал учраас анхнаасаа стандартынх нь дагуу хийх ёстой. Хийн шугамд аюул мэдрэгч суурилуулан хийн алдагдлыг илрүүлдэг. “Хий алдаж байна” гэсэн дохио илэрсэн тохиолдолд регулятор хаалтаар зохицуулан хааж 72 цагийн дотор яаралтай хий алдаж буй гэмтлийг засах ёстой. Мэдээж хийн хоолойг тогтмол шалгаж, алдагдал үүсэхээс өмнө урьдчилан сэргийлэх нь чухал. Хийн шугамыг газрын гүнд айлууд руу холбосноор шугамын гэмтлээс сэргийлнэ. 

-Байгалийн хийг ОХУ-аас импортолно гэж ярьж байна. 1 м.куб байгалийн хийг хэдэн төгрөгөөр авах вэ? Мөн иргэдэд хэдэн төгрөгөөр зарах вэ? 

-Хийн түлш нийлүүлэлтийн талаар ОХУ-тай тодорхой хэд хэдэн уулзалт хийсэн. Дэд бүтцээ энэ жил хийж дуусаад үе шаттайгаар хэрэглээгээ тооцон, 3-4 жилийн дараагаас өөрсдөө хийн түлш үйлдвэрлэх станцаас орж ирэх хэрэглээгээ тооцох хэрэгтэй. LPG буюу нефтийн хий бол килограммаар, LNG буюу байгалийн хий нь метр кубээр тооцогддог. БНХАУ болон ОХУ- д LPG хийн үнийн харьцуулалт хийхэд муж мужаас хамаарч ОХУ хэрэглэгчдэдээ 1800 төгрөгөөр, БНХАУ ойролцоогоор 2900-3500 төгрөг болно. Тэгэхээр манай улсын хувьд 1 м.куб байгалийн хий дунджаар 2500 төгрөг байх төлөвтэй байна. Энэ нь яваандаа хэрэглээ өсөхийн хэрээр үнэ буурна. LPG хийг хадгалж болдог учраас нөөцийн байгууламж, агуулахаа нэмэгдүүлэн нефтийн үнээс хамааран хямд байхад нь илүү ихээр татаж аваад эргүүлээд зардаг байх юм. Одоохондоо хэрэглээ бага учраас нөөцөлж чадахгүй байна. Одоо бол ОХУ-аас авч байгаа LPG хийн хувьд 2900-3500 төгрөгөөр иргэдэд худалдаалж байна. Энэ үнээс даруй 10-15 хувь хямдруулж зарах бололцоотой. Өөрөөр хэлбэл, бөөний үнэ нь 2600, жижиглэнгийн үнэ нь 3000 байх бололцоотой. Гэхдээ LNG нь байгалийн хий учраас харьцангуй тогтвортой, харин LPG нь нефтийн хий учраас түүхий эдээс хамааран үнийн хувьд хэлбэлздэг. 

Ж.Очир: Хүрэн нүүрсийг боловсруулж чадвал хамгийн ашигтай түүхий эд

Байгалийн хийг хүрэн нүүрснээс үйлдвэрлэдэг бөгөөд дэлхийн 110 улс байгалийн хий буюу LNG-г хэрэглэж байна. Байгалийн хийг цахилгаан үйлдвэрлэл, дулаан үйлдвэрлэл, автомашины хийн түлш болон гэр ахуйн халаалт дулааны зориулалтаар ашигладаг. Байгальд ээлтэй, өндөр илчлэгтэй, тээвэрлэх хадгалах боломжтой хий юм. Хүрэн нүүрснээс байгалийн хий үйлдвэрлэх буюу нүүрснээс нийлэг байгалийн хий гаргаж авах технологи анх 19-р зуунд Герман улс нэвтрүүлж олон улсад түгээмэл хэрэглэгдэх болсон ба ойролцоогоор 300 жилийн түүхтэй технологи юм. АНУ 1980-аад оноос эхлэн хэрэгжүүлсэн бол БНХАУ 2000 оноос хойш тус технологийг нэвтрүүлэн дотоодын хэрэгцээнд байгалийн хийг ашиглаж байна. Монгол Улсад хүрэн нүүрс 10 орчим долларын үнэтэй байдаг бол хүрэн нүүрсний үнэ 70 долларт хүрсэн тохиолдолд уг төсөл ашиггүй гэж үздэг байна. Манай улсын хувьд хүрэн нүүрсний арвин нөөцтэй бөгөөд нүүрснээс байгалийн хий үйлдвэрлэх чиглэлээр дагнан мэргэшсэн, инженер Ж.Очироос энэ талаар тодрууллаа.                                                                                                                                                                                                                                                                         

-Та өөрийн зөвлөхөөр ажилласан нүүрснээс байгалийн хий үйлдвэрлэх төслийн туршлагаас хуваалцаач.

-Нүүрснээс нийлэг байгалийн хий үйлдвэрлэх төслийг Уул Уурхай Хөнгөн Үйлдвэрийн Яамны захиалгаар Дэлхийн банкны санхүүжилтээр 2017 онд ТЭЗҮ хийж хүлээлгэн өгсөн. Тус төслийн байгаль орчин, нийгэмд нөлөөлөх байдлын үнэлгээг 2018 онд мөн Дэлхийн банкны санхүүжилтээр хийсэн. Дэлхийн банкны уул уурхай дэд бүтцийг сайжруулах “МИННИС” төслийн хүрээнд санхүүжүүлсэн. Энэ төсөл нь Багануурын нүүрсний уурхайн ойролцоо Төв аймгийн Баяндэлгэр сумын нутагт 100 га газрыг үйлдвэрийн зориулалтаар газар зохион байгуулалтаар аван, уг үйлдвэрээс нийслэл хүртэл 160 км газрыг хийн хоолойг газар зохион байгуулалтын төлөвлөгөөнд тусган хийсэн. Эрх зүйн үндэслэлийн хувьд ЗГ-ын тогтоол шийдвэрүүдэд Улаанбаатар хотын агаарын бохирдол бууруулах төсөл хөтөлбөрүүдийг хэрэгжүүлэх, 2017 онд батлагдсан Агаар орчны бохирдол бууруулах үндэсний хөтөлбөрт “Нүүрснээс нийлэг байгалийн хий үйлдвэрлэх төсөл” гэж уг төслийг тусгасан ч өнөөдрийг хүртэл энэ төсөл ажил болоогүй байна. 2025 оны хоёрдугаар сард болсон утааны хэлэлцүүлгийн үеэр миний бие энэ төслөө дахин танилцуулсан. 

-Нүүрснээс байгалийн хий үйлдвэрлэх технологийн талаар тодорхой яривал…

-Технологийн хувьд олон жилийн түүхтэй уламжлалт арга болох нүүрснээс нийлэг байгалийн хий үйлдвэрлэх технологи сонгосон. Хүрэн нүүрсийг хий болгоод хийгээ метанжуулах хувиргалт хийн метан хий үйлдвэрлэх юм. 

Нүүрснээс зөвхөн метан хий үйлдвэрлэхээс гадна бензин дизель түлш, аммиак, бордоо, цахилгаан зэрэг бүтээгдэхүүн үйлдвэрлэх зорилготой. 

Технологийн хийжүүлэлтийн тоног төхөөрөмжийн хувьд АНУ-ын шельт технологийг сонгодгийн учир нь ямар ч нүүрсэнд хэрэглэх боломжтой хамгийн сайн технологи юм. Хийн хэрэглээ нь өвлийн улиралд их хэмжээтэй хэрэглэгддэг. Зуны улиралд бага хэрэглээтэй явах учир метнол үйлдвэрлэн өндөр чанарын бензин үйлдвэрлэх сонголт хийсэн. Нийгэм эдийн засгийн өндөр ач холбогдолтой төсөл учраас хийгээ өндөр үнээр иргэдэд борлуулахыг зориогүй. 1 м.куб хийг 0,064 доллар буюу 224 төгрөгөөр худалдаална. Маш хямдхан байхаар тооцсон. Нэг айл ойролцоогоор 1200 м.куб хийн түлш хэрэглэдэг. Үйлдвэрлэсэн нийт хийний 46% гэр хорооллын айл өрхүүдийн хийн түлшинд зарцуулах бол үлдсэн хийгээ халаалтын зуух, албан байгууллага, нийтийн тээврийн автобусны түлш болон бензин үйлдвэрлэх юм. 

Халаалтын зуух болон албан байгууллагуудад 1 м.куб хийг 1000 төгрөгөөр борлуулна. Ерөнхийдөө 1 м.куб байгалийн нийлэг хий, 1 литр дизель түлштэй тэнцүү үнэтэй гэж үзсэн. 

-Хийн түлшээр хэрэглээгээ шийдсэн улс орнууд иргэдийнхээ аюулгүй байдлыг хэрхэн хангасан байдаг вэ? 

-Манай улстай газарзүй болон цаг уурын хувьд ижил төстэй улс гэвэл ӨМӨЗО-ы Шилийн гол аймгийн Хишигтэнд 4 тэрбум м.куб хий үйлдвэрлэн Бээжин хот руу хий нийлүүлж байна. Шинжаан Уйгурын Өрөмчин хотод байх үйлдвэр Дундад Азиас Хятад руу чиглэсэн хийн хоолойд холбогдон ажиллаж байна. Ордосын нүүрс химийн үйлдвэр гарган авсан хий мөн адил Хөх хот, Дундад Азийн байгалийн хийн хоолойгоор холбогдон ажиллаж байна гэх зэргээр энэ технологи бол амьдрал практикт бодитоор хэрэгжсэн. Нүүрснээс олборлодог байгалийн хий бол метан хий. Эргэлзэх зүйлгүй. Нүүрснээс гаргаж авч буй метаны хий бол 98 хувийн метаны агууламжтай. Илчлэг нь 8500-9000 ккал/кг илчлэгтэй гэтэл шахмал нүүрс 6000-8000 ккал/кг илчлэгтэй, түүхий нүүрс 4000-7000 ккал/кг илчлэгтэй байдаг. Энэ хийг байгалиас олборлодог хий, нүүрснээс гаргаж авч буй хийтэй адилхан гэж ойлгох хэрэгтэй. Гэтэл хүмүүс нүүрсний хий гэж буруу ойлгоод байна. Аюулгүй байдлаа хангахаас урьтаж энэ хийг ойлгох хэрэгтэй. 

Аюулгүй байна гэдэгт мэдлэг чухал. Зөв зохистой ашиглаад халаалт дулаан ахуйн хэрэглээний хоол ундаа хийж идэхэд ямар ч аюул байхгүй. Орчин үеийн технологи хөгжсөн үед аюулгүй байдлаа гар утаснаасаа, хий хэмжих мэдрэгчээсээ хараад хянах бүрэн боломжтой. “Гэрт чинь хий алдаад байна шүү” гэдэг дохио гар утсан дээр нь ирнэ. Тэгээд хаагаад нээгээд хянаад явчихна. Хий дамжуулах хоолойг газар доогуур холбох нь механик гэмтлээс хамгаалж байгаа юм. Уг метан хий өөрөө маш хөнгөхөн хий учраас алдагдсан тохиолдолд агаарт дэгдээд алга болчихно. Сүүлийн үеийн мэдээллээр ахуйн хэрэглээнд хэрэглэж байгаа өрх аюулд өртсөн, тэсэрч дэлбэрээд шатсан ноцтой тохиолдол олон улсад байхгүй. Том хэмжээний агуулах нөөцийг санаатайгаар дэлбэлэх тохиолдол байдаг байх. Энэ хий цэвэр метан хөнгөхөн хий учраас агаар сийрэгжилтэд амархан өртдөг. 

-Манай улсын хувьд нүүрснээс байгалийн хий үйлдвэрлэх нөөц боломж хэр байгаа вэ? ОХУ-аас таван жилийн хугацаатай хий импортлох хугацаандаа нүүрснээс хий үйлдвэрлэх үйлдвэртэй болно гэж тооцож байна. Энэ үйлдвэрийг барих боломж байгаа юу? 

-Улаанбаатар хот 2030 он гэхэд шахмал түлшнээс татгалзах зоригтой шийдвэр гаргасан явдалд миний бие баяртай байна. Миний хувьд нүүрснээс хий үйлдвэрлэх өөрсдийн нөөц бололцоогоо ашиглан өөрийн орны нүүрсээ боловсруулаад дотоодын хэрэгцээгээ 100% хангах чиглэлд ажиллаад 25 жил болж байна. Импортын хий оруулж ирэх нь хэрэглээгээ бий болгох, хэрэглэж сурах, хэвшүүлэх цаашдаа хэрэглээ өсөн нэмэгдэх, үйлдвэр барьж байгуулах ажил нь зэрэг хэрэгжиж байвал хамгийн зөв шийдэл юм. Энэ үйлдвэр барих нь тодорхой гэж найдаж байна. Түүхий эд нүүрсний нөөцийн хувьд манай улс асар арвин нөөцтэй, хямд түүхий эдтэй улс. Одоогийн байдлаар батлагдсан нөөц нь 170 тэрбум тонн нүүрс гэдэг бол маш их тоо. Манай улс жилдээ 7 сая тонн нүүрс хэрэглэдэг. Багануурын нүүрсний уурхай 800 сая тонн нүүрсний нөөцтэй. Нялга- Чойрын нүүрсний уурхай 24 тэрбум тонн нүүрсний нөөцтэй юм.