Рояаль ОУИС-ийн Архитектурын  тэнхимийн эрхлэгч  Д. Золзаяа, Магистр, Мэргэшсэн архитектор,	Рояаль ОУИС-ийн Бизнесийн удирдлагын тэнхимийн багш  Jay Ryan R. Fanotonalgo, CPA

Монгол Улсын дэд бүтцийн хөгжил: 

Ахиц дэвшил, сорилт, хэтийн төлөв

Судлаач:

Рояаль ОУИС-ийн Архитектурын тэнхимийн эрхлэгч 

Д. Золзаяа, Магистр, Мэргэшсэн архитектор,

Рояаль ОУИС-ийн Бизнесийн удирдлагын тэнхимийн багш

 Jay Ryan R. Fanotonalgo, CPA

Сүүлийн 10 жилийн хугацаанд Монгол Улс дэд бүтцээ сайжруулах, ард иргэдийнхээ амьдралын чанарыг сайжруулах, эдийн засгийн өсөлтийг дэмжих зорилготой томоохон аялалд гарсан. Энэ нийтлэлд Монгол Улсын дэд бүтцийн бүтээн байгуулалт, одоогийн санаачилга, тулгамдаж буй асуудал, дэд бүтцийн гол дутагдлыг арилгах ирээдүйн төлөвлөгөөг судалсан болно.

           Сүүлийн арван жилийн дэд бүтцийн хөгжил

Монгол Улсын эдийн засгийн хурдацтай өсөлт, ялангуяа уул уурхайн салбарт, дэд бүтцэд их хэмжээний хөрөнгө оруулалт хийх шаардлагатай болсон. 2003-2013 оны хооронд дэд бүтцийн шинэ төслүүдэд зарцуулсан засгийн газрын зардал 35 дахин нэмэгдсэн (Hasnain, 2013). Гэсэн хэдий ч зохисгүй төлөвлөлт, хэрэгжилт зэрэг хүндрэлүүд нь төслүүдийг үр дүнтэй хэрэгжүүлэхэд саад болж байгаа нь Улаанбаатар хотын нүхэн гарц, агаарын бохирдол зэрэг асуудлуудаас харагдаж байна.

Сүүлийн жилүүдэд Монгол Улс дэд бүтцийн хөрөнгө оруулалтуудаа төрөлжүүлсэн. Улсын хэмжээнд авто замын сүлжээ гурав дахин нэмэгдэж, Дархан-Улаанбаатар хотуудыг холбосон замыг шинэчлэх төсөл хэрэгжиж дууссан (БТИ, 2024). Түүнчлэн Монгол Улс олон улсын байгууллагуудтай сэргээгдэх эрчим хүчний төслүүдийг урагшлуулах чиглэлээр хамтран ажиллаж байна. Тус улс 2025 оны нэгдүгээр сард Европын сэргээн босголт, хөгжлийн банктай (ЕСБХБ) 2028 он гэхэд 300 мегаватт (МВт) нарны цахилгаан станц, 200 МВт-ын хүчин чадалтай салхин цахилгаан станцуудыг эрчим хүчний хуримтлалтай хөгжүүлэх гэрээнд гарын үсэг зурсан (Ройтерс, 2025).

Зураг 1. 300 МВт нарны цахилгаан станц, 200 МВт-ын хүчин чадалтай салхин цахилгаан станцууд

Одоогийн санаачилгууд

Монгол Улсын Засгийн газар дэд бүтцийг улам сайжруулах томоохон төлөвлөгөөг гаргасан. Хамтарсан Засгийн газар 2024 онд мөрийн хөтөлбөртөө дэд бүтэц, бүтээн байгуулалтын томоохон 14 төслийг тусгасан. Эдгээр төслүүд нь эрчим хүч, зам тээвэр, хот байгуулалт зэрэг бүхий л салбарыг хамарч, одоо байгаа дутагдлыг арилгах, тогтвортой өсөлтийг дэмжих зорилготой (Mining Insight, 2024).

Эрчим хүчний бие даасан байдлыг хангахад ихээхэн анхаарал хандуулж байна. Монгол Улс одоогийн байдлаар Орос, Хятадаас ихээхэн хамааралтай цахилгаан эрчим хүч импортлогч орон юм. Баруун бүсийг эрчим хүчээр найдвартай хангах 90 МВт-ын хүчин чадалтай усан цахилгаан станцыг Эрдэнэбүрэнд барихаар төлөвлөж байна (Монголын долоо хоног, 2024 он). Түүнчлэн Францын эрчим хүчний Орано компанитай хамтран Зөөвч-Овоогийн ураны төслийг хөгжүүлснээр дэлхийн ураны нийлүүлэлтийн сүлжээнд Монголын байр суурийг нэмэгдүүлж, эдийн засгийн өсөлтөд хувь нэмэр оруулах болно (Цаг хугацаа, 2025 он).

Зураг 2. Зөөвч-Овоогийн ураны орд

Хотын дэд бүтцийн асуудал бас чухал. Монгол Улсын хүн амын тал хувь нь төвлөрсөн Улаанбаатар хотод ус, ариутгах татуургын асуудал үүсэж эхэлсэн. Үүнийг шийдвэрлэхийн тулд засгийн газар 2025 оныг нийслэлийн дэд бүтцийн хөгжлийг дэмжих жил болгон зарлаж, хотын үйлчилгээ, амьдралын чанарыг бүхэлд нь сайжруулахад анхаарч байна (Синьхуа, 2024).

Дэд бүтцийн хөгжилд тулгарч буй бэрхшээлүүд

Эдгээр ахиц дэвшлийг үл харгалзан Монгол Улс хэд хэдэн сорилттой тулгарсаар байна. 

1. Эрчим хүчний хомсдол: Хүн амын 10 гаруй хувь нь цахилгаан эрчим хүчгүй, 25 хүрэхгүй хувь нь төвийн дулаанаар хангагдаж байна. Мөн тус улс цахилгаан эрчим хүчний хангамжийн хэлбэлзэлд өртөмтгий хэвээр байгаа бөгөөд энэ нь ихэвчлэн цахилгаан тасалдахад хүргэдэг (BTI, 2024).

2. Тээврийн сүлжээний хязгаарлалт: Замыг өргөтгөхөд ихээхэн хүчин чармайлт гаргасан ч замын чанар муу, засвар үйлчилгээ хангалтгүй байгаа нь анхаарал татсан асуудал хэвээр байна. Алслагдсан бүс нутгийн дэд бүтэц хоцрогдсон хэвээр байгаа нь хөдөөгийн хүн амын эдийн засгийн боломжийг хязгаарлаж байна (Шилжилтийн тайлан, 2024-25).

3. Байгаль орчны тогтвортой байдал: Монгол Улс агаарын бохирдол, газрын доройтол зэрэг байгаль орчны ноцтой сорилтуудтай тулгарч байна. Бохирдолтой тэмцэхийн тулд Улаанбаатар хотод байгаль орчны хяналтын 500 станц шинээр суурилуулж, Засгийн газраас ногоон хөгжлийг нэн тэргүүний зорилт болгон зарласан (БТИ, 2024).

4. Авлига ба засаглалын асуудал: Авлигатай тэмцэх тогтолцоо байгаа хэдий ч хэрэгжилт нь улс төрийн ашиг сонирхлын зөрчилдөөнтэй тулгарч байна. Доод шатны авлигатай тэмцэхэд эерэг үр дүн гарсан ч олны анхаарлыг татсан хэргүүдэд шударга ёс тогтоох боломжгүй хэвээр байна (BTI, 2024).

5. Уул уурхайгаас эдийн засгийн хараат байдал: Монголын эдийн засаг Хятад руу экспортлох ашигт малтмал, ялангуяа нүүрс, зэсээс ихээхэн хамааралтай хэвээр байна. Засгийн газар хөдөө аж ахуй, аялал жуулчлал, үйлдвэрлэлээр дамжуулан эдийн засгаа төрөлжүүлэхийг зорьж байгаа ч ахиц дэвшил удаашралтай байна (Шилжилтийн тайлан, 2024-25).

Ирээдүйн төлөвлөгөө, стратегийн алсын хараа

Цаашдаа Монгол Улс хөгжлийнхөө хэтийн төлөвийг тодорхойлсон. “Алсын хараа-2050” бодлого нь олон салбарын стратегийн зорилтуудыг тодорхойлж, иргэдийн амьдрах таатай орчныг бүрдүүлэх, аялал жуулчлалыг хөгжүүлэх, иргэний агаарын тээврийн дэд бүтцийг сайжруулахад чухал ач холбогдолтой (Азийн хөгжлийн банк, 2021 он).

Эдгээр төлөвлөгөөг үр дүнтэй хэрэгжүүлэхийн тулд Засгийн газар сайн засаглал, институтийн чадавх, хөрөнгө оруулалтад ээлтэй бодлогыг онцолсон. Хөдөө аж ахуй, барилгын материалын үйлдвэрлэлийн шинэ кластерууд, мөн Казахстан, Узбекистан зэрэг Төв Азийн орнуудтай худалдааны түншлэл зэрэг дотоод болон гадаад холболтыг бэхжүүлэх алхмуудыг хийж байна (Шилжилтийн тайлан, 2024-25).

Засгийн газар сэргээгдэх эрчим хүчний хөрөнгө оруулалтыг эрчимжүүлж, эрчим хүчний импортын хараат байдлыг бууруулахын тулд батарей хадгалах шийдлүүдэд ихээхэн анхаарал хандуулж байна. Саяхан танилцуулсан "Мөнхийн Монгол" санаачилга нь байгаль орчинд ээлтэй бодлогыг дэмжиж, Монгол Улсын ногоон хөгжлийн амлалттай (BTI, 2024) цаашид нийцэж байна.

Дүгнэлт

Өнгөрсөн 10 жилийн хугацаанд Монгол Улс дэд бүтцийн бүтээн байгуулалтад анхаарч ажилласнаар ирээдүйн өсөлт хөгжилт, амьжиргааны түвшин дээшлэх үндэс суурь тавигдсан. Тогтвортой эрчим хүчний төслүүд, хот байгуулалтын иж бүрэн төлөвлөлт, стратегийн түншлэлд анхаарлаа хандуулснаар Монгол Улс дэд бүтцийн орчныг өөрчлөхөд бэлэн байна. Гэсэн хэдий ч эрчим хүчний хомсдол, байгаль орчны асуудал, засаглалын асуудлууд зэрэг одоо байгаа сорилтуудыг шийдвэрлэх нь урт хугацаанд амжилтад хүрэхэд чухал ач холбогдолтой юм. Хөрөнгө оруулалт, бодлогын шинэчлэлийг үргэлжлүүлэн хийснээр Монгол Улс иргэдийнхээ амьдрахад таатай, чинээлэг ирээдүйг бий болгоход таатай нөхцөл бүрдлээ. 

Ашигласан материалын жагсаалт

• Азийн хөгжлийн банк. (2021). Монгол Улс: Ногоон, тогтвортой шинэ сэргэлтийн дэд бүтцийн хөгжил.

• BTI. (2024). Монгол Улсын 2024 оны тайлан.

• Hasnain, Z. (2013). Монгол Улс: Дэд бүтцийг өргөжүүлэх сорилтыг даван туулахын тулд төсвийн хөрөнгө оруулалтыг сайжруулах нь. Дэлхийн банк.

• Mining Insight. (2024). Засгийн газар мега төслүүдийн хэрэгжилтийг хурдасгах.

• Mongolia Weekly. (2024). Монгол Улсын эрчимтэй хөгжлийн замын зураг: 2024-2028 оны үйл ажиллагааны хөтөлбөр.

• Ройтерс. (2025). Монгол Улс, ЕСБХБ хамтран сэргээгдэх эрчим хүчийг хөгжүүлэх.

• Цаг хугацаа. (2025). Монгол Улсын Ерөнхий сайд Уран үйлдвэрлэгч болох тухай ярьж байна, Путиныг баярлуулж, Трампыг жолоодож байна 2.0.

• Шилжилтийн тайлан. (2024-25). Монгол дахь аж үйлдвэрийн бодлогыг чиглүүлэх нь.

• Синьхуа. (2024). Монгол Улс 2025 оныг нийслэлийн дэд бүтцийн хөгжлийг дэмжих жил болгон зарласан.