ХХ зууны эхэн үед Их хүрээнд оросын буриад худалдаачид худалдаа, сууцын зориулалтаар олон байшин барьсан юм. Тэдгээр олон байшингуудын нэг нь би. Намайг 1912-1913 оны хооронд барьсан бөгөөд Цогт Гармаевич Бадамжав гэж хүн өөрийн хувийн сууц зориулалтаар барьсан юм. Тухайн үедээ Их хүрээний хамгийн чамин тансаг, өвөрмөц хийц төрхтэй байшин байлаа. Монголчууд эзнийг маань Цогтбадамжав гэдэг байсан.

    Цогтбадамжав гуай анх барьж эхлэх үеэсээ л надаар төлөөлүүлэн өөрийнхөө үзэл санааг тусган хийсэн. Оросын хаант ширээ унахыг бэлгэдэн гар гараасаа хөтлөлцөн алхах ардуудыг модоор сийлсэн ба ширээний дөрвөн хөлийг дээш харуулж байрлуулсан нь хувьсгалт дэвшилт үзэлтэй хүн байсныг нь илтгэдэг.

    Өөрийнхөө түүхийг өгүүлэхээс өмнө Цогт Гармаевич Бадамжав гэж ямар хүн байсан тухай товчхон өгүүлье.

   Тэрээр 1899-1930 онд Монгол-Түвдийг судлах Козловийн экспедицийн орчуулагчаар ажиллахын зэрэгцээ Орос, Монголын хооронд худалдаа хийдэг. Хиагт пүүс болон Хятад, Англи, Герман пүүсүүдэд брокероор ажилладан байсан ба Ардын хувьсгал ялсны дараа тэрээр Эд хэрэглэгчдийн хоршоо, тээврийн байгууллагуудад ажиллаж байсны дээр Шүүх яамны зөвлөх хийж байсан гэхлээр нилээн эрдэм мэдлэгтэй нэгэн байсан гэдэг нь гарцаагүй үнэн. Гэвч 1931 онд баривчлагдан 1937 онд ЗХУ-д буудуулан хороогдсон. Тэднийх долоон хүүхэдтэй айл байсан бөгөөд тэднээс Дэви, Осоржимаа хоёр нь эдүгээ Улаанбаатар хотод энх тунх амьдарч байна.

    Тэрээр хувьсгалт дэвшилтэт хүн байсан учраас Д.Сүхбаатар тэргүүтэй ардын журамт цэргүүд 1921 оны 7-р сарын 8-ны өдөр Нийслэл Хүрээг чөлөөлөх үед миний нэг өрөөг жанжин Д.Сүхбаатарт хүлээлгэн өгсөн байна. Тэгээд 1921 оны долдугаар сард Монгол Ардын Намын төв хороо, Ардын Түр Засгийн Газар, Бүх цэргийн штаб байрлаж, жанжин Д.Сүхбаатар ажиллаж байлаа. Харин түүнээс хойш 1930-аад оны үед Зөвлөлт-Тува улсын элчин сайдын яам болон хувирсан.

     1944 онд МАХН-ын Төв хорооны 7-р тогтоолоор намайг жанжин Д.Сүхбаатарын музей болгох шийдвэр гарч 1946 оны 3-р сарын 1-нд МАХН-ын 25 жилийн ойг тохиолдуулан түүний музей болж, түүний түүхийг ард олонд таниулж эхэлсэн ч 1953 онд Д.Сүхбаатарын музейг Х.Чойбалсангийн музейтэй нэгтгэж Сүхбаатар-Чойбалсангийн ордон музей болгон нэгтгэхэд эндээс музейн бүх зүйлс тэр музейд шилжиж, харин оронд нь Хэвлэлийн төв газар орж ирсэн.  

      Хэвлэлийн төв газар орж ирээд удаа ч үгүй байхад намайг ахин өөрчлөлт шинэчлэлт хийн Улаанбаатар хотын түүхэн замнал, хөгжил дэвшлийг нийслэлийн иргэд, зочид гийчдэд таниулах үүрэг оногдож 1956 онд “Улаанбаатар хотын түүхийн үзэсгэлэн”-г нээж хотын музейн үүсэл болсон төдийгүй 2 дахь удаагаа музейн байр болсноор түүхэн дурсгалт байшин, түүх, соёлыг таниулан сурталчлах музей гэсэн олон чухал үүрэг гүйцэтгэх болсон юм.

     Миний “Хотын түүхийн үзэсгэлэн” гэсэн нэрийг МАХН-ын Төв хорооны Улс төрийн товчооны 1960 оны 4-р сарын 11-ний өдрийн 106-р тогтоолоор одоогийн нэр болох “Улаанбаатар хотын Түүх, Шинэчлэн байгуулалтын музей” гэсэн нэртэй болгож өргөтгөсөн юм.

Одоогийн миний байгаа энэ байршиж байгаа газар хүртэл нилээдгүй чухал түүх өгүүлэх газар юм. Анх Сэцэн хан аймгийн суурин жасааны дэнжийн баруун өмнөдөд байсан “Манж амбаны хороо”, Олноо өргөгдсөний үед Сангийн яамны байгууллагууд байрлаж эхэлсэнээс хойш “Сангийн яамны хороо” гэж нэрлэгдэж байсан эл хороонд XX зууны эхэн үед Цогтбадамжав, Юмтаровь нарын баячууд амьдардаг байжээ. 1960-аад оны үед Сүхбаатарын хорооны 5-р хорины нутаг дэвсгэр, дараа нь Найрамдлын районы орон сууцны 16-р хорооны нутаг дэвсгэр тэр үеийн Лениний гудамжны 10 тоот хашаа байжээ. Харин одоогийн маань хаяг гэвэл Баянзүрх дүүргийн 15-р хорооны нутаг дэвсгэр, Энхтайвны өргөн чөлөөний 37 тоот байшин гэсэн хаягтайгаар иргэдэд түүхийн хуудсыг эргэн сануулсаар байна.

     Олон жилийн түүхийн өөртөө шингээн авч үлдсэний хувьд 1971 оны 12-р сарын 28-ны өдрийн Сайд нарын зөвлөлийн 420-р тогтоолоор “Түүх, соёлын үл хөдлөх дурсгалт байшин” гэж үзээд улсын 2-р зэргийн хамгаалалтанд, “Түүх, соёлын дурсгалт зүйлийг хамгаалах тухай хуулийг хэрэгжүүлэх талаар авах зарим арга хэмжээний тухай” Монгол Улсын Засгийн газрын 1994 оны 12-р сарын 28-ны өдрийн 233-р тогтоолоор “Хотын хамгаалалтанд байх түүх, соёлын дурсгал”-д, “Түүх, соёлын үл хөдлөх дурсгалын жагсаалт батлах тухай” Монгол Улсын Засгийн газрын 2008 оны 5-р сарын 14-ний өдрийн 175-р тогтоолоор “Улсын хамгаалалтанд байх, түүх соёлын дурсгал”-д тус тус бүртгэн авсан байдаг.     

      99 жилийн өмнө ямар дүр төрхтэй баригдсан өдгөө ч тэр дүр төрхөө хадгалан үлдсэн өндөр настай би цаашид ч орчин үеийн тансаг байшингуудтай зэрэгцэн олон жилийг элээж түүхийг өгүүлсээр байх болно.