Монголчууд хүнд хүнээ өгөхдөө эд баялаг, эрх мэдлийг нь хархаасаа илүү удам судар, уг гарвалыг нь судалдаг. Энэ бол яах аргагүй монгол ухаан. Энэ ухаан балраагүй учраас цөөхөн монголчууд өдий зэрэгтэй яваа гэж бодном би. Цус ойртохгүй гэснээс үүдэж овог аймаг, ураг төрлийн холыг чухалчилдаг байж шүү дээ. Гэр бүл, үр удмын энэ нууц, нариийн дэг дан ганц хүн зонийн хэрэг ч биш байжээ. Төр улс төвхөнөхөд ч бошго мэт дагасаар ирсэн ажгуу. Тиймээс л алс баруун хязгаар нутгийнхан ухаан сийрэг, шовх ноён уулс шигээ хурц дайчин, шантарч, ухардаггүй, хангай говь хосолсон, халуун, сэрүүн уур амьсгалд өсч төрсөн учраас халирч, шантрах нь алсуур гэх аман яриа байдаг юм билээ. Хэдийгээр энэ олны үг ч гэлээ ортой байх шүү гэж боддог юм.

     Бид их азтай улс гэж би санадаг. Хэдийгээр цаг төрийн байдал ороо бусгай ч гэлээ урин цагийн бүлээн салхи хэдийнэ сэвэлзээд эхэлчихлээ гэж боддог юм. Учир нь Монголыг хөгжилд хөтлөх төмөр зам, 100 мянган айлыг орон сууцжуулах, эх орныхоо зүг бүрт луужин мэт хөтлөх замтай болох энх цагийн гэрч болно гэдгээрээ бид азтай улс юм. Энэ бүх дэд бүтэц, бүтээн байгуулалт бидний нүдний өмнө сүндэрлэнэ гэж бодох сайхан юм. Энэ бүхнийг хийх, бодлого тодорхойлоход монгол эр хүний эрс шулуун, гүдэсхэн зан чанар дутаагүй гэдгийг бичиглэж суугаа минь энэ. Монгол Улсын хөгжлийн цувааг тэргүүлж яваа шийртэй эрийн талаар доорх зүйлийг сийрүүлье.

Цэдэвийн Дашдорж гэж хэн бэ

    Тэрбээр Засагт ханы хөх эрчүүд хэмээн төрийн түүхэнд мөнхөрсөн Монгол Улсын Ерөнхий сайд асан П.Жасрай гуай, УИХ-ын гишүүн асан өдгөө “Улаанбаатар Төмөр зам”-ын даргаар ажиллаж буй Т.Очирхүү нартай нэг нутаг. Байгалийн ховор, содон сонин тогтоц бүхий чулуу цуглуулах дуртай. Сагсан бөмбөгт “нугасгүй”. Уугуул нутаг Алтай аймгийн Цээл сум. 1967 оны 1 дүгээр сарын 21-нд Улаанбаатар хотод төрсөн. Хоёр хүүхдийн аав. 1985 онд нийслэлийн 10 жилийн 12 дугаар сургууль, 1990 онд Политехникийн дээд сургуулийг өрөмдлөгийн технологич инженер мэргэжлээр төгссөн. Орос, англи хэлтэй. ШУТИС-ийг өрөмдлөгийн инженер мэргэжлээр улаан дипломтой төгссөн. Ажлын гараагаа төрийн өмчит “Газрын тос” нэгтгэлээс эхэлж Монгол Улсын Ерөнхий сайд асан Д.Содном гуайн үгийг сонсч, удирдлага доор нь “нухлуулсан” гэдэг юм билээ.   2004 онд Дэд бүтцийн дэд сайдаар ажиллаж, 2008 оны УИХ-ын сонгуульд төрлөх нутаг Говь-Алтайгаас нэр дэвшин дахин парламентад сонгогджээ. 1995-2000 онд “Их тэмүүлэл” ХХК-ийн ерөнхий захирлаар ажиллаж байгаад 2000-2004 онд Монгол Улсын Их Хурлын гишүүнээр сонгогджээ. 2004-2008 онд Барилга, хот байгуулалтын дэд сайдын алба хашиж байгаад 2008 онд Говь-Алтай аймгийн сонгуулийн тавдугаар тойргоос Монгол Улсын Их Хурлын гишүүнээр сонгогдсон. УИХ-ын Эдийн засаг, Нийгмийн бодлого, соёл, шинжлэх ухааны байнгын хорооны гишүүн бөгөөд УИХ дахь Монгол-Европын парламентын парламентын бүлгийн дарга, Монгол-Японы парламентын бүлгийн дэд даргаар ажилладаг. Тэрбээр 2000-2004 онд УИХ-ын гишүүнээр ажиллах хугацаандаа Монгол Улсын эрчим хүчний нэгдсэн систем хөтөлбөр, Газрын тухай багц хуулийн шинэчилсэн найруулга, Харилцаа холбооны тухай хууль, Гадаадын хөрөнгө оруулалтын тухай хууль, Ашигт малтмалын ордуудыг түшиглэсэн концепц, Худалдааны чөлөөт бүсийн эрх зүйн тухай хууль зэрэг манай орны хөгжлийн тэргүүлэх салбар болон ашигт малтмал, эрчим хүчний салбарын эрх зүйн орчныг бүрдүүлэхэд чухал үүрэгтэй 32 хуулийн төслийг санаачлан ажлын хэсгийн ахлагч, гишүүнээр ажилласан талаар нь улс төр дэх нөхөд нь хэлсэн.

Тэрбээр юу амжуулав

     Монголчууд төрийн ажил хийж яваа хүндээ итгэж чаддаг дэндүү өгөөмөр ард түмэн. Зарим нь монгол хүний энэ чанарыг ашиглаж төвөггүй “мад” тавьчихдаг бол ёс жудгаа сахидаг цөөн хэд нь яс чанараа таниулж хонины морь шиг зүтгэдэг гэхэд нэг их хилсдэхгүй болов уу. Ийм л нэг амлалт нэхэх ард түмний өмнө хийсэн ажилтай хүний нэг Ц.Дашдорж гэдгийг олон хүн хэлдэг юм билээ. “Одоо ч цаг төр хатуу болжээ. Ажил хийдэг нэгнээ магтаж дэмждэг чанар монгол хүнд дутах болж. Муу мэдээ сонсвол ярих юмтай, хүн хүнээ адлавал чадал, чансаатай хэмээн сэтгэдэг болж. Хүн гэгч сэтгэлийн амьтан шүү. Төрийн хүний ноён нуруу төмөр мэт хатуу шулуун байх ч хүн гэдгийг нь мартаж болохгүй” хэмээн хэний ч билээ учирлаж байсан үг санаанд бууж байна. Үнэхээр ч тийм.

    ЗТБХБ-ын сайдын алба гэдэг хэн дуртай нь дөнгүүр үүрчих ачаа биш. Сэнтий өндөр ч гэлээ сэвхийтэл өргөх нуруутай нэгний хийх ажил шиг санагддаг. Бодоод л үзье. Алслагдмал орон нутгийг төвтэй холбох, 100 мянган айлын орон сууц хөтөлбөрийг хэрэгжүүлэх, төмөр зам тавих, уул уурхайн дэд бүтцийг хөгжүүлэх, нийслэлийн хот төлөвлөлтийг зөв голдиролд оруулах гээд улс орны хөгжилтэй шууд холбоотой олон ажлыг үүрэх нуруутай байхыг шаардана. Хариуцлагатай, хамжааргатай байх ур ухаан шаардана гэсэн үг. Ц.Дашдорж сайдыг найз нөхөд, бизнесийн хамтрагчид нь “яг тохирчээ” гэж үнэлдэг юм билээ. Энэ бол хүн магтахад хэтэрхий богинохон өгүүлбэр юм шиг хэрнээ өнөөх нүүрэн дээр нь ил цагаан магтдаггүй монгол ухаан. Мөн түүнийг өөрийн хөдөлмөр зүтгэлээр бизнесийн салбарт хүч түрэн орж ирсэн цөөн залуусын нэг гэдэг юм билээ. “Монгол тамхи со” гэх томоохон компанийг хөл дээр нь босгож, багагүй хүнийг ажлын байртай болгосон нь бизнесийн хүрээнийхний бахархал болдгийг нэг бус хүний амнаас сонсоод гайхаж билээ.

   Түүний улс төрийн “бяцхан” тэмцэл нь юутнуудыг нийтийн тээврээр хөнгөлөлттэй зорчих карттай болгохоос, үгүй бол амаржсан оюутнуудад тэтгэмжийн мөнгө олгуулах шийдвэрийг төрөөс гаргуулж явсан он жилээс эхэлсэн болов уу гэдгийг нөхөд нь хэлсэн. “Нийгмийн идэвхтэй нөхөр” гэсэн бяцхан тодорхойлолт найзуудынх нь дунд хөвөрдөг юм билээ. Нэг их олны өмнө чанга дуугаар ярьж, төв царай гаргаж телевиз, сониноор гараад байх дургүй, өөлсөн хүнд бол хэтэрхий даруухан шүү. Сайхан чанар бий. шалмаг хөдөлгөөнтэй, хэнийг ч их, бага гэж ялгаж харьцдаггүй,  Монгол Улсын Ерөнхий сайд асан Д.Содном гуайгаас их юм сурсан гэдгийг харин улс төрийн “нэг ангийнхан” нь хэлдэг юм билээ.

Дөрвөн жилийн дараа 100 мянган айл орон сууцтай болно

    Түүний толгойлж яваа салбарт хэтэрхий олон асуудал шийдлээ хүлээж байна. Түүний нэг нь орон сууцны асуудал. Тэрбээр орон сууц, төмөр замыг нийгэм, эдийн засгийн чухал асуудал хэмээн зоригтой барьж авсан нь иргэдээс “коко” үнэлгээ авахад нөлөөлсөн гэдгийг нөхөд нь цайны хачир болгодог юм билээ. Манай улсын хувьд хөгжлийн бодлогын чиг хандлагыг тодорхойлох үндсэн хөдөлгүүр нь мэдээж төмөр зам. Уул уурхай, гуравдагч зах зээл яригдах болсон энэ цагт зам шиг хэрэгтэй юм манайд алга.

    “Аливаа юмыг эхэлэнэ гэдэг хамгийн чухал. Бид ямар ч байсан эхэлсэн, алдаа гаргахгүйн төлөө ажиллаж байна. Шүүмжлэлүүд байна. Тэднээс хүлээж авах үндэслэлгүй нь ч бас байх юм. Гэсэн ч аливаа зүйлийг яаж зөв голдрилд оруулах вэ гэдэгт анхаарлаа төвлөрүүлэх ёстой” гэдгийг сайд хэлсэн.

     Мөн тэрбээр “иргэдийн ихээхэн сонирхох болсон зургаан хувийн хүү бол Монгол Улсын хэмжээн дэх хамгийн бага хүү. Анх орон сууцны Моргежийн зээлийг  24 хувийн хүүгээр эхлүүлсэн. Намайг дэд сайд байх үед бид хүүг нэг хувь хүртэл буулгаж байсан. Төрийн албан хаагчдын орон сууцны хүү найм байсан бол одоогийнх зургаан хувь. Цаашдаа нийгмийн зорилтот сектор руу чиглэсэн энэ зургаан хувийн хүүг ч гэсэн багасгах ёстой” гэсэн зарчим баримталж буйгаа онцолдог.

     Уг хөтөлбөрийн хүрээнд байрны шоо метрийн үнэ 1.193.000 сая төгрөг байх нь зах зээлийн шаардлагад нийцнэ гэдгийг тооцож гаргасан нь салбарынханд төдийгүй иргэдэд таалагдсан. Энэ үнэд барилгын материал, зураг төсөл, дэд бүтцийнх нь зардал шингэж байгааг дуулгасан нь тэнгэрт тулаад байсан барилгын материал, орон сууцны үнийг хазаарлах хөшүүрэг болсонд залуу гэр бүл, эмээ өвөө нар баярладаг юм билээ. Нийслэлийн нийт хүн амын 66 хувь нь орон сууцанд ороогүй гэсэн судалгаа бий. Сайдын өгч байгаа мэдээллээр 2016 он хүртэл 100 мянган айлын орон сууцыг барина гэсэн. Одоогийн барилгын гүйцэтгэлээс харахад 11900 айлын орон сууц ашиглатад орох бололцоо хангагаджээ. Жил хагасын дараа 25 мянган айлын орон сууц ашиглалтад орох гэнэ. Мөн бүртгүүлсэн орон сууцны 127 мянган айлын орон сууц 30-90 хувийн гүйцэтгэлтэй байгаа аж. Ашдын билгээс амны билэг гэдэг дээ.

Зам, бас дахин зам

     Түүний бүтээн байгуулалтын нэгдүгээр зорилт нь зам. Бүх аймгийн төвөөс нийслэлийг чиглэсэн авто зам чухал гэдгийг бидэнд ойлгуулсаар байгааг дурьдахгүй өнгөрч болохгүй мэт. Тиймээс ч ирэх сарын дундаас хоёр чиглэлийн төмөр замын ажлыг эхлүүлэхээр бэлтгэл ажил нь хэдийнэ эхэлчихжээ. Гагц санхүүжилтийн схем болон зохион байгуулалтаа зөв хийвэл ахиц гарах боломжтой гэсэн. Улаанбаатар-Баянхонгор-Говь-Алтай-Ховдыг холбосон авто зам, Тайшир болон Улаанбоомын усан цахилгаан станцийн ажлыг урагшлуулчихаж. 

     Хот гэдэг нь түүнийхээр газар дээр, доор дээр гэсэн хоёр хэсэгтэй. Дээрх нь дэд бүтэц, зам, барилга гэх мэт бүтээн байгуулалт, төлөвлөлт сайн байх бол газар доорх нь тунелийн зарчимаар явах ёстой гэдгийг хэлдэг. Жишээ нь, өнөөдөр баригдаж буй барилгуудад гаазын хоолой тавьж байна уу үгүй юу. Шугамыг нь тавихдаа газар ухах уу эсвэл тунель дотуур хоолойг нь татаад байшин болгон руу оруулах уу гээд түүний хийхээр зорьж байгаа ажил тун их юм. Түүний ажлын мөрдлөг нь “Зам дагаж хөгжил ирнэ” гэх. Мөн тэрбээр хоёр хөршийг холбосон хурдны замтай болох нь зөв гэсэн асуудлыг хоёр гараа өргөөд ч болов дэмждэг гишүүдийн нэг. 

     Мөн хувь хүний хувьсдаггүй чанарыг “Улстөрчид нийгмийг сөргөлдөөн, тэмцэлдээний талбар болгож, цөөхөн хэдэн монголчуудаа талцуулан туйлдуулж байгаад би эгдүүцдэг. Эгдүүцдэг учраас дунд нь орж шоудахыг үл хүсдэг” гэснээс нь харж болох. 

     Тэрбээр хүн хүнээ хайрладаг монгол хүний яс чанарыг Их хурлын индэрээс хааяа хааяахан бидэнд сануулдаг. “Гар аргаар алт олборлогчдын нөхцөл тулгамдсан асуудал боллоо. Хувиараа алт олборлогчид болон ченжүүдийн үйл ажиллагааг нэгдсэн зохион байгуулалтад оруулах эрх зүйн орчин хэрэгтэй болж. Иргэдээ мөнгөжүүлэх тал дээр төр анхаарлаа тавих цаг болсон” хэмээн зоригтойхон дуугарч байсан нэгэн.

    Ц.Дашдоржийн өмнө 100 мянган айлын орон сууц, орон сууцны дэд бүтцийг тунелийн системд шилжүүлэх, шинээр тавих шугам сүлжээг сувагт болон хонгилд байрлуулах, газар доорх инженерийн шугам сүлжээг нэгтгэх нөхцөлийг хэрэгжүүлэх Газрын багц хууль, Хотыг дахин хөгжүүлэх тухай хуулийн төсөл, төмөр зам, иргэний нисэх гэх мэт шийдлээ хүлээсэн олон ажил байгаа ч эхнээс нь хийгээд нэгэнт эхэлчихсэн гэх баярт мэдээг ойр тойрныхноос нь сонсов. Бид азтай юм. Шинэ Монгол улсын бүтээн байгуулалтын гэрч болж байгаадаа бид азтай юм.

Х.Мөнхтунгалаг /Нийгмийн толь/