(Сангийн Далай хийд, 1-р хэсэг)

Цаг алдалгүй хамгаалах, анхааралдаа авах түүхэн дурсгалт барилга, архитектурын дурсгалын нэгэн чухал өв бол Өмнөговь аймгийн Номгон сумын Сангийн Далай хийд, түүний сум, дуган билээ. 

Сангийн далай хийдийн гарал, үүслийн хувьд анх байгуулагдсан тухай мэдээнд Энх-Амгалан хааны 45 дугаар он буюу 1707 онд засаг Ванчигийн үед сангийн далай хэмээх газар буддын шашны суварга дуган байгуулан Аюуш Дүйнхор тэргүүтэй олон зүйлийн хурал номыг дэлгэрүүлэн хийд байгуулсан тухай манж чин улсын хаанд өргөн мэдүүлэхэд 1708 онд шашныг хөгжүүлэгч сүм хэмээн нэр шагнав хэмээн тэмдэглэсэн байна. Түүнчлэн Далай эх буюу Сангийн далай хийдийн 1707 онд байгуулагдсаныг нотлох өөр баримт бол Цогчин дуганы үүдэнд өлгөөтэй байсан БИН ДУ ДАЙ гэдэг он дарааллын бичигт хийдийн үүсгэн байгуулсан тухай бичсэн байсныг зурхайч У.Наваанлувсан гэдэг хүн хуулбарлан авсан гар бичмэл байдаг (© Сангийн Далай хийдийн сэргээн засварлах судалгааны ажлын нэгдсэн тайлангаас авав. Эшлэл авсан материал: С.Түвшинжаргал. “Өмнөговь аймгийн Номгон сум танин мэдэхүйн толь” УБ., 2016). 

Өмнөговь аймгийн АДХ-ын Гүйцэтгэх Захиргааны 1978 оны 3-р сарын 2-ны өдрийн 10-р тогтоолоор баталсан сум, хороо, хотын АДХ-ын Гүйцэтгэх Захиргааны хамгаалалтад байх түүх, соёлын дурсгалт зүйлсийн жагсаалтад: Номгон сумын нутаг дахь Сангийн далайн хийдийн Цогчин дуган, Хайлан дуган, Дооромбын сүм, Жүдийн дуган, Дүйнхорын дуган, Гүнрэг сүм, хийдийн хэрэм хийгээд Цагаан хашаа зэргийг дурсгалуудыг хамгаалалтад авсан байна. Мөн 1994 онд УИХ-аас “Түүх, соёлын дурсгалт зүйлийг хамгаалах тухай хууль”-ийг батлан гаргасны дараа Засгийн газрын 1994 оны 233 дугаар тогтоолоор 1971 оны 420 дугаар тогтоолыг шинэчлэн “Улс, аймаг, нийслэлийн хамгаалалтад байх түүх, соёлын үл хөдлөх дурсгалын жагсаалт” нэрээр баталжээ. Энэ тогтоолоор “Улс, аймаг, нийслэлийн хамгаалалтад байх түүх, соёлын үл хөдлөх дурсгалын жагсаалт”-д аймгийн хамгаалалтад Номгон сумын төвд орших Сангийн далай хийдийн дугануудыг оруулж баталсан байна.

1995-1998 онд УИХ-аас “Монгол Улсын засаг захиргаа, нутаг дэвсгэр, түүний удирдлагын тухай хууль”-д зарим өөрчлөлт оруулж шинээр аймаг, сум байгуулсан, археологийн хайгуул, малтлага судалгааны үр дүнд хамгаалалтад оруулах шаардлагатай дурсгалууд шинээр илэрч олдсон зэрэг шалтгааны улмаас 1994 онд баталсан “Улс, аймаг, нийслэлийн хамгаалалтад байх түүх, соёлын үл хөдлөх дурсгалын жагсаалт”-ыг шинэчлэх шаардлага урган гарч ирсэн байна. Энэ шаардлагыг харгалзан Монгол Улсын Засгийн газар 1998 оны 235 дугаар тогтоолоор “Улс аймаг, нийслэлийн хамгаалалтад байх түүх, соёлын үл хөдлөх дурсгалын жагсаалт”- д Аймгийн хамгаалалтад Номгон сумын төвд орших Сангийн далай хийдийн дугануудыг оруулжээ.

Монгол Улсын Засгийн газрын 2008 оны 175 дугаар тогтоолоор “Улс, аймаг, нийслэлийн хамгаалалтад байх түүх, соёлын үл хөдлөх дурсгалын жагсаалт”-ыг сүүлийн 10 гаруй жилийн турш ид шинээр илэрч олдсон олон арван дурсгалаар баяжуулан шинэчлэн баталсан юм. Өмнөговь аймгийн нутаг дахь үл хөдлөх дурсгалаас уг жагсаалтад Аймгийн хамгаалалтад Номгон сумын төвд орших Сангийн далай хийдийн дугануудыг оруулжээ.

Өдгөө Хайлан дуган (1835 он), Гомбын дуган (1976 онд шатсан учир шинээр барьсан), Жүдийн дуган (1836 он), Дооровын дуган (1983 он), Дүйнхорын дуган (1834 он), Майдарын дуган (1903 он), Гүнрэг дуган (1889 он) үлдэн хоцорчээ.   

“Мизериор” сангийн дэмжлэгтэйгээр Сангийн Далай хийдийн зарим сүмийг 2002-2007 онд сэлбэн зассанаас хойш өнөөг хүртэл сэргээн засварлалтын ажил хийгээгүй юм. Тус сүмүүдийн суурь, хана, дээвэр зэрэгт ноцтой гэмтэл гарч, элэгдэх, нурах эрсдэл үүссэн байна. Мөн модон багана, хийцлэлд өнгө будгийн гандалт, цайралт, будгийн ховхролт гэх мэт гэмтлүүд ажиглагдаж үүссэн нь тодорхой байна. Тухайлбал: 

Сүмийн дээвэр цоорч, бороо, цасны ус гоожиж, ноцтой эрсдэл үүссэн байдал

Бороо, цасны ус гоожиж, дам нурууны будаг, суурь давхарга, маажин, зүмбэр гэх мэт зүйл арилж, алга болж байна.

Сүмийн хана түүхий тоосгоор баригдсан. Хананы түүхий тоосго чийг авч суурь хэсгээс задрал явагдаж, суулт өгч, нурж байна.

Сүмийн үүдний саравчны хээ чимэглэлийн будаг, суурь давхарга, маажин, зүмбэр нь нар, салхи, хур тунадасны нөлөөгөөр бүдгэрч алга болсон.

Сүмийн дотор талын хана нурсан байдал

Сэргээн засварласан сүмийн таазнаас борооны ус гоожиж сүмийн ханыг гэмтээсэн байдал

Сэргээн засварласан сүмийн таазнаас борооны ус гоожиж сүмийн ханыг гэмтээсэн байдал

Шувууны сангас модон хийцлэлийн өнгө будагт нөлөө үзүүлж гэмтээсэн байдалСүмийн ханын зураг хагарч, өнгөн хэсэг нь ховхорч, хөндийрч унаж буй байдал

Өмнөговь аймгийн Сангийн Далай хийдийн хадгалалт хамгаалалт, сэргээн засварлалтыг ул суурьтай, судалгаа шинжилгээний үндсэн дээр хийж хэрэгжүүлэх шаардлагатай байгааг бодит байдал харуулж байна. 

Нийтлэл бичсэн: Дэлхийн өв-Орхоны хөндийн соёлын дурсгалт газрын хамгаалалтын захиргааны мэргэжилтэн, Үндэсний номын сангийн сэргээн засварлагч, Японы соёлын өвийн гадаад хамтын ажиллагааны концерцумын гишүүн, доктор  О.АНГАРАГСҮРЭН