Ногоон барилгын эрх зүйн орчныг олон улсын ногоон барилгын эрх зүйн орчин (i), Монгол Улсын ногоон барилгын эрх зүйн орчин (ii) гэсэн хоёр үндсэн багц агуулгад авч үзье. 

Эхний багц агуулга буюу олон улсын ногоон барилгын эрх зүйн орчин агуулгын хүрээнд ногоон барилга гэх энэхүү сэдвийн уг үндэс болсон Нэгдсэн Үндэсний Байгууллагын Уур амьсгалын өөрчлөлтийн суурь конвенцын Киотогийн протокол (i), Парисын хэлэлцээр (ii), Тогтвортой хөгжил – 2030 хөтөлбөр (iii) болон Их Британи, Америкийн Нэгдсэн Улс, Холбооны Бүгд Найрамдах Герман Улс, Швед зэрэг өндөр хөгжилтэй улсуудын ногоон барилгын үнэлгээний систем (iv~vii) мөн Олон улсын санхүүгийн корпорацаас хөгжиж буй улс орнуудад зориулж гаргасан үнэлгээний систем (viii) зэргийг танилцуулна.

Дэлхийн улс орнуудын иргэд нь ахуй амьдрал, үйлдвэрлэл, хэрэглээнийхээ хэв маягийг өөрчилж, байгальд илүү ээлтэй, “ногоон” хэв загварт шилжих хандлагатай болсон. Улс орнуудын хувьд тогтвортой хөгжилд хүрэх бодлогоо тодорхойлон төлөвлөх, түүний хэрэгжилтийг хангахад анхаарлаа хандуулж байна. Барилгын салбарын мэргэжилтнүүд бидний хувьд олон улсад хүлээн зөвшөөрөгдсөн ногоон барилгын үнэлгээний аргачлалуудаас суралцаж, мэдлэг чадвараа дээшлүүлэх шаардлага үүсэж байна.

Нэг. Тогтвортой хөгжил – 2030 хөтөлбөрийг анх 2012 онд Рио Де Жанейро хотод Нэгдсэн Үндэсний Байгууллагын Тогтвортой хөгжил бага хурлын үеэр санаачлагдсан. Санаа нь Мянганы хөгжлийн зорилтуудад суурилсан бөгөөд хэрэгжээгүй зорилт бүрийг нөхөн хэрэгжүүлэх юм. 2015 онд хэрэгжилтийн хугацаа нь дуусгавар болж буй “Мянганы хөгжлийн зорилтууд”-ын үргэлжлэл болгон Тогтвортой хөгжлийн зорилгыг 2015 онд Нэгдсэн Үндэсний Байгууллагын Ерөнхий Ансамблейн 70 дугаар чуулганаар 17 зорилго, 169 зорилтыг баталж, 2016 оны 1 дүгээр сарын 1-ээс албан ёсоор дэлхийн нийтээр хэрэгжиж эхэлсэн. Тогтвортой хөгжил нь хүрээлэн буй орчны тогтвортой байдал, нийгмийн тогтвортой байдал, эдийн засгийн тогтвортой байдал гэсэн гурван хэмжүүрийг нийтлэг хангаж байхаар авч үздэг. Хүрээлэн буй орчны тогтвортой байдлыг агаар, ус, дуу шуугиан, ашигт малтмал, ой, газар, ургамлын болон амьтны төрөл зүйлс, хөрс гэх мэт байгалийн хүчин зүйлсийн одоогийн болон ирээдүйн зохистой түвшингээр тооцож дүгнэдэг. “Ойн нөхөн төлжилтөөс илүү мод таслахгүй байх” гэх санааг 17 дугаар зуунд Герман улсын Саксон муж ойн аж ахуйн салбарт хэрэглэсэн. Тогтвортой хөгжлийн ойлголтыг “Хойч үеийнхний хэрэгцээг эрсдэлд оруулахгүйгээр өнөөгийн хэрэгцээг хангах боломжтой хөгжил” гэж 1987 онд Брантландын тайланд тодорхойлсон.

Зураг 1. Тогтвортой хөгжлийн зорилтууд

Хоёр. Киотогийн протокол: Аж үйлдвэрийн хувьсгал (1790-1850) эхэлсэн цагаас хойш агаар мандал дахь нүүрстөрөгчийн давхар ислийн агууламж 35 хувиар ихэссэн нь дэлхийн дундаж температур хурдтайгаар нэмэгдэхэд хүргэсэн. Уур амьсгалын энэхүү өөрчлөлтийн гол шалтгаан нь өндөр хөгжилтэй орнуудын хүлэмжийн хийн ялгаруулалт аж. Энэ протоколын гол зорилго нь агаар мандалд их хэмжээний хүлэмжийн хий ялгаруулдаг, өндөр хөгжилтэй улс орнуудад 2012 он гэхэд 1990 онд байсан хүлэмжийн хийн ялгарлын хэмжээг дунджаар 5.2 хувиар бууруулах үүрэг хүлээлгэсэн. Анхны бичиг баримт Киотогийн протокол 1998 оны гуравдугаар сард гарын үсэг зурсан, 2005 оны хоёрдугаар сарын 16 нд хүчин төгөлдөр болсон.

Нарнаас ирэх цацраг болон дэлхийн гадаргаас ойсон дулааныг өөртөө шингээж, улмаар агаар мандлын температурыг нэмэгдүүлж буй хийн нэгдлүүдийг хүлэмжийн хий гэнэ. Үндсэн зургаан төрлийн хий байдаг. Тухайлбал: Усны уур (Н2О), нүүрсхүчлийн хий (CO2), метан (CH4), азотын давхар исэл (N2O), озон (O3), хлорт фторт нүүрстөрөгч (CFCs). Эдгээрээс нүүрсхүчлийн хий (CO2), метан (CH4), азотын давхар исэл (N2O) гурав нь үндсэн хийн нэгдлүүд юм. Эдгээр нь агаар мандалд 200 орчим жилийн турш задралд ордог. Нүүрсэн галлагаатай дулааны цахилгаан станцууд нь нүүрсхүчлийн хийн үндсэн ялгаруулагч байдаг. Мөн шохойн чулууг үндсэн түүхий эдээр хэрэглэдэг портланд цементийн үйлдвэр нүүрсхүчлийн хийг ихээр ялгаруулдаг. 

Уур амьсгалын өөрчлөлтийн суурь конвенцыг хэрэгжүүлэх олон улсын хэмжээний эрх зүйн зохицуулалт бүхий анхны бичиг баримт болох Киотогийн протоколын тухайд тодорхой нэр заасан хөгжингүй улсууд хүлэмжийн хийгээ 1990 оны түвшнээс таван хувиар бууруулах үүрэг хүлээсэн. Гэвч эдгээр улсуудын хувьд “эдийн засагт сөргөөр нөлөөлнө” гэх шалтгаанаар хожуу нэгдсэн, зарим нь огт нэгдээгүй тул хэрэгжилт нь удааширсан. Шинэ хугацаа тогтоосон нь 2020 онд дуусгавар болсон.

Зураг 2. Киотогийн протокол

Гурав. Парисын хэлэлцээр: Франц улсын Парис хотод 2015 онд зохион байгуулагдсан Уур амьсгалын өөрчлөлтийн суурь конвенцын 21 дүгээр бага хурлаар баталсан. Парисын хэлэлцээр бол улс орнуудыг хөгжлийн түвшингээр нь ялгахгүй, хатуу тогтоосон үүрэг хүлээлгээгүй. Харин тогтоон барих температурын босгыг заавал хоёр, болж өгвөл 1.5 хэм гэж заасан. Мөн 2020 он гэхэд жил бүр 100 тэрбум америк долларын санг үүсгэх, сангаас 2025 он хүртэл хөгжиж буй орнуудад санхүүжилт хийх гэх зэрэг заалттай. Температурын босгын шаардлагыг хангахад яагаад ч хүрэхгүй байгаа. Тиймээс 2021 оны 11 дүгээр сард 26 дугаар бага хурлаар улс орнуудыг тодорхойлсон хувь нэмэр гэсэн зорилтоо ахиулж, нэмүү үүрэг амлалт авахыг уриалсан. Парисын хэлэлцээр 2015 оны 12 дугаар сарын 12 нд баталсан. 2016 оны 11 дүгээр сарын 4 нд хүчин төгөлдөр болсон.

Дэлхийн 195 улс уур амьсгалын өөрчлөлттэй тэмцэх хэлэлцээрт хүрсэн. Эдгээрээс 187 улс хүлэмжийн хийн ялгарлыг бууруулахад оруулах хувь нэмрээ тодорхойлж конвенцын нарийн бичгийн дарга нарт хүргүүлсэн. 2030 он хүртэл 16.5 их наяд америк доллар зарцуулах тохиролцоотой. Парисын хэлэлцээр 2020 оноос албан ёсоор хэрэгжиж эхэлсэн.Зураг 3. Парисын хэлэлцээр

Дөрөв. BREEAM үнэлгээний систем: Их Британийн Барилгын Судалгааны Төв 1988 оноос эхлэн тогтвортой барилгын үнэлгээний BREEAM тогтолцоог боловсруулан 1990 оноос албан ёсны үнэлгээний тогтолцоо болгон хэрэглэж эхэлсэн. BREEAM бол барилгын тогтвортой байдлыг тодорхойлдог хамгийн анхны аргачлал. 1990 оны анхны хувилбар бол шинээр баригдсан оффисын барилгыг үнэлэхэд, 2000 оны хувилбар бол шинэ орон сууцуудыг үнэлэхэд, 2011 оны хувилбар бүх шинэ барилгуудыг үнэлэхэд, 2015 онд дэд бүтцийн барилга байгууламжуудыг үнэлэхэд тус тус зориулагдсан. 2018 оны 3 дугаар сард шинэчилсэн, 2022 оны 8 дугаар сард V6 хувилбар зах зээлд нэвтэрсэн, 2023 оны 6 сард Шотланд, Вэлс, Хойд Ирландын эрчим хүчний үзүүлэлтийн дүрэмийн өөрчлөлтийг тусган хувилбараа V6.1 болгон шинэчилсэн. BREEAM гэж Building Research Establishment Environmental Assessment Method буюу Барилгын Судалгааны Төв Хүрээлэн Буй Орчны Үнэлгээний Аргачлал гэх үгсийн эхний үсгүүд юм.

2016 оны байдлаар дэлхийн 70 гаруй улсад энэхүү аргачлалыг ашиглан 550,000 орчим барилгад тус гэрчилгээ олгосон. Ногоон барилгын гэрчилгээжүүлэлтийн европын зах зээлийн 80 орчим хувийг эзэлсэн бөгөөд 2,250,700 барилга уг гэрчилгээнд хамрагдахаар бүртгүүлсэн. 

Зураг 4. BREEAM үнэлгээний системийн лого

Тав. LEED үнэлгээний систем: АНУ-ын Ногоон барилгын зөвлөл 1993 онд үүсгэн байгуулагдсан ба 1994 оноос эхлэн LEED барилгын үнэлгээний тогтолцоог шинээр баригдаж буй барилга, байгууламжуудад зориулан боловсруулж, туршилтаар хэрэглэж эхэлсэн. 1998 онд албан ёсны үнэлгээний тогтолцоо болгон хэрэглэсэн. 1998 онд v1.0, 2005 онд v2.0 хувилбарт ажиллагаанд суурилсан төсөллөлтийг нэмж, 2009 онд v3.0 хувилбарт дөрвөн зэрэглэлийн шошго нэмж, 2013 онд v4.0 хувилбарт дуу чимээний тав тухтай байдал, дотор агаарын чанарын шаардлага зэргийг нэмж тус тус сайжруулсан бол 2025 оны эхээр илүү нэмж сайжруулан v5.0 хувилбарыг зах зээлд нэвтрүүлэх аж. LEED гэж Leadership Energy and Environmental Design буюу Барилгын Эрчим Хүч Ба Хүрээлэн Буй Орчны Манлайлагч Төлөвлөлт гэх үгсийн товчлол юм.

2023 оны байдлаар дэлхийн 185 гаруй улсад 205,000 гаруй LEED мэргэжилтнүүд байна. Мөн энэхүү гэрчилгээжүүлэлтийг авахаар 185,000 төсөл хүсэлт гаргаснаас 105,000 гаруй барилгад тус аргачлалыг ашиглан LEED гэрчилгээ олгогдсон. Ногоон барилгын үнэлгээний LEED системийн тухайд эрчим хүчний хэмнэлт (i), ус зарцуулалтын хэмнэлт (ii), ашиглаж буй барилгын материалын хүлэмжийн хийн ялгаруулалт (iii), тогтвортой талбай (iv), дотор агаарын чанар (v) зэрэг таван үндсэн нөлөөллийг шалгуур болгон барилгын төсөлөлт, угсралт, ашиглалт, буулгалт зэрэг амьдралын мөчлөгийн үе шат бүрт байгаль орчинд үзүүлж буйгаар нь Цагаан алтан, Алтан, Мөнгөн, Гэрчилгээжсэн зэрэг дөрвөн шошго олгоно. Дээрх таван үндсэн үзүүлэлтэд нэмэлтээр төлөвлөлтийн шинэчлэл, бүс нутгийн давуу байдал гэх хоёр шалгуурыг нэмж тооцоолдог.

Зураг 5. LEED үнэлгээний системийн лого

Барилгад LEED гэрчилгээ авах боломжийн тухайд судалж үзвэл дараах үр дүн гарна. Монгол Улсад ногоон барилгын LEED PLATINUM гэрчилгээ авсан анхны бөгөөд цорын ганц барилга бол MMS Green Building. Монгол Улсад LEED PLATINUM гэрчилгээ авсан анхны бөгөөд цорын ганц барилгад гэрчилгээжүүлэлт олгосон байгууллага бол БНХАУ-ын Шанхай хотод байрлалтай BEE юм. Тус барилгын хувьд энгийн барилгын өртөгтэй харьцуулж үзвэл 35 орчим хувийн илүү ашиглалтын явцад энэхүү барилга шиг хэмжээтэй энгийн барилгын сарын зардал нь 20-30 сая бол тус барилга 10 сая төгрөгийн зардалтай. Батарей суурьтай 360 ширхэг нарны панел ашигласан. Өөрийн цахилгаан хэрэгцээг 100% сэргээгдэх эрчим хүчээр хангаж, нарны цахилгаан эрчим хүчний үүсгүүрийн хосолмол буюу (hybrid) системтэй бөгөөд нийт 168 кВт цахилгаан эрчим хүч үйлдвэрлэж, 100 киловаттын баттарейд хуримтлуулан, илүүдэл эрчим хүчээ төвийн нэгдсэн сүлжээнд нийлүүлдэг. Оффис эзэнгүй байх амралтын өдрүүдээр барилга өөрийн эрчим хүчний хэрэглээгээ унтаа горимд оруулдаг. Ус, дулааны хувьд төвийн шугамд холбогдсон, хосолмол системтэй дулааны үр ашигтай шийдлүүд нэвтрүүлсний ачаар жирийн барилгатай харьцуулахад хэрэглэх байсан дулааны ердөө 30 орчим хувийг эзэлж байгаа. 

Зураг 6. MMS Green Building

Зургаа. DGNB үнэлгээний систем: ХБНГУ-ын Тогтвортой барилгын зөвлөлийг 2007 онд барилга угсралтын болон үл хөдлөх эд хөрөнгийн салбарын 16 байгууллага хамтран үүсгэн байгуулсан. Экологи, эдийн засаг, нийгэм соёл, техник, барилга угсралт, байршил зэрэг зургаан шалгуурын шаардлага хангасан барилгуудад хүрэл, мөнгө, алтан, цагаан алтан медалиар шагнадаг. 2015 оны 9 сард шагналын бодлогодоо өөрчлөлт хийж. Хамгийн дээд шагналаар цагаан алтан медаль буюу 80 хувиас дээш гэж сайжруулалт хийсэн. Улмаар хүрэл медаль бол зөвхөн хуучин барилгуудад олгодог болжээ. 

2022 оны байдлаар дэлхийн 30 гаруй улсад 10,000 гаруй барилгад тус аргачлалыг ашиглан гэрчилгээ олгосон. Герман улс шинэ барилгуудын 80 гаруй хувь, нийт үл хөдлөх эд хөрөнгийн зах зээлийн 60 гаруй хувийг гэрчилгээжүүлдэг. DGNB гэж Deutchse Gesellschaft fur Nachhaltiges Bauen буюу Германы Тогтвортой Барилгын Зөвлөл гэх үгийн товчлол юм.

Зураг 7. DGNB үнэлгээний системийн лого

Долоо. MILJOBYGGNAD үнэлгээний систем: Швед улсад хамгийн өргөн дэлгэр тархсан гэрчилгээжүүлэлтийн систем. Эрчим хүч, дотор орчин, материал гэсэн үндсэн 3 шалгуур үзүүлэлтэд хамаарах 15 үзүүлэлтээр үнэлдэг. Гэрчилгээжүүлэлтийн дараа 5 жил тутамд магадлан баталгаажуулалт хийдэг. Швед Улсын Ногоон барилгын зөвлөлөөс гаргасан баталгаажуулалтын систем бөгөөд одоогоор 3,300 гаруй барилгад анхан эсхүл урьдчилсан гэрчилгээжүүлэлт олгосон. MILJO BYGGNAD гэж “хүрээлэн буй орчин барилга” гэсэн үг. Хүрэл – хуулиар тогтоосон бүх шаардлагыг хангасан. Мөнгө – хүрлээс дээгүүр. Алт – одоо байгаа технологийн байж болох хамгийн сайн үзүүлэлтэд хүрсэн.

    Швед улсын ногоон барилгын зөвлөл нь 2011 оноос Дэлхийн ногоон барилгын зөвлөлийн гишүүн болсон. Дэлхийн ногоон барилгын зөвлөл нь 70 гаруй улсын 10,000 гаруй гишүүн байгууллагатай. Ингэснээр тус зөвлөл нь Швед улсын дүрэм, стандартад нийцүүлэн BREEAM Infrastructure, BREEAM SE, LEED, хот сууринаар нь гэрчилгээжүүлэх CITYLAB, эрчим хүчний хэмнэлттэй барилгын брэнд GreenBuilding, ашиглалт нь цаг уурын өөрчлөлтөд маш бага нөлөөтэй NoIICO2 гэх зэрэг бусад гэрчилгээжүүлэлтийг давхар хийж байгаа юм. Швед Улсын Ногоон барилгын зөвлөлөөс 2017 оноос эхлэн хуучин ашиглагдаж байсан барилгууддаа iDrift гэх гэрчилгээг олгож эхэлсэн.

Зураг 8. MILJOBYGGNAD үнэлгээний системийн лого

Найм. EDGE үнэлгээний систем: EDGE нь Дэлхийн банкны группийн гишүүн байгууллага болох Олон улсын санхүүгийн корпорацын санаачилсан ногоон барилгын үнэлгээний систем юм. EDGE нь барилгын зураг төсөл зохиогчдод өөрсдийн төслөө тохиромжтой төлөвлөлттэй, үр дүнтэй хөрөнгө оруулалттай, зах зээлд нийцтэй бүтээгдэхүүн байлгах хэмжигдэхүйц арга зам юм. EDGE бол олон улсын санхүүгийн корпорац хөгжиж буй улс орнуудын зах зээлд нөөцийн хэмнэлттэй ногоон барилгуудыг хурдан, хялбар, орлогод нийцсэн байдлаар бий болгоход дэмжлэг үзүүлэх зорилгоор бий болгосон инновац. EDGE нь бусад үнэлгээний системтэй харьцуулахад илүү энгийн, хялбар аргачлалтай, онлайн орчинд урьдчилсан үнэлгээ хийх үнэгүй аппликейшн байдаг зэрэг давуу талтай. EDGE бол барилга байгууламжийг нөөцийн хэмнэлттэй болгоход чиглэсэн ногоон барилгын гэрчилгээжүүлэлтийн тогтолцоо.

Зураг 9. EDGE үнэлгээний системийн түвшингүүд

Монгол орны цаг уурын нөхцөлд EDGE Advanced түвшинд хүрэхэд төслийн зардал багадаа 30 хувиар нэмэгдэнэ. EDGE Zero Carbon түвшинд хүрэх нь технологийн хувьд бараг боломжгүй учир нь Монгол Улсын цаг уурын нөхцөлд халаалтын, цахилгаан хэрэглээний зэрэг бүх эрчим хүчээ дан ганц сэргээгдэх эрчим хүчээр шийдвэрлэх шаардлагатай. Харин барилгыг EDGE Certified шаардлага буюу эрчим хүчний хэмнэлт, ус зарцуулалтын хэмнэлт, ашиглаж буй барилгын материалын хүлэмжийн хийн ялгаруулалт зэргийг тус бүрд нь 20 хувиас багагүй байхаар төсөллөхөд Монгол орны цаг уурын нөхцөлд боломжтой байна.

Зураг 10. Sakura Property & GIZ Energy Efficiency Project Pilot House

Барилгад Level 1: EDGE certification авах боломжийн тухайд судалж үзвэл дараах үр дүн гарна. Монгол Улсад ногоон барилгын EDGE Certified гэрчилгээ авсан анхны бөгөөд цорын ганц барилга бол Sakura Property-н Pilot House юм. Монгол Улсад EDGE гэрчилгээ авсан анхны бөгөөд цорын ганц барилгад гэрчилгээжүүлэлт олгосон байгууллага бол Sintali-SGS юм. 

Sintali-SGS компанийн тухайд Монгол Улсад төлөөлөгчтэй. Тус компаниас ногоон барилгын үнэлгээний EDGE Certified гэрчилгээжүүлэлтийн зөвлөх үйлчилгээ үзүүлэх үнэ ханшийн мэдээллийг дараах байдлаар барагцаална. 2,500м2 гаруй талбайтай үйлчилгээний барилгад ногоон барилгын үнэлгээний EDGE Certified гэрчилгээжүүлэлт хийлгэх зөвлөх үйлчилгээний төлбөрийн дараах хоёр сонголттой үнийн санал ирсэн. Нэг үе шаттай буюу барилга ашиглалтад орсны дараа эцсийн гэрчилгээжүүлэлт авахад 13,605 АНУ доллар. Хоёр үе шаттай буюу зураг төслийн шатанд урьдчилсан гэрчилгээ, барилга ашиглалтад орсны дараа эцсийн гэрчилгээжүүлэлт авахад 17,910 АНУ доллар тус тус байв. 

Зураг 11. EDGE гэрчилгээжүүлэлтийн оролцогч талууд

EDGE гэрчилгээ авах хүсэлтийг EDGE Expert эсхүл захиалагч боловсруулж, EDGE Auditor баталгаажуулж, EDGE Partner гэрчилгээжүүлдэг. EDGE Expert бол үл хөдлөх хөрөнгийн төсөл хөгжүүлэгч, үл хөдлөх хөрөнгийн эзэн, болон төслийн баг зэрэгт edge стандарт, программ хангамж, гэрчилгээжүүлэлтийн тогтолцоо зэргийг ойлгоход дэмжлэг үзүүлдэг мэргэжилтэн юм. 

Нийтлэл бичсэн: Б.Адилбиш