Аж Үйлдвэр, Эрдэс Баялагийн Яамны дэргэдэх "Эрдэс баялгийн мэргэжлийн зөвлөл" - ийн гишүүд барилгын материалын үйлдвэрүүдтэй /2024.10.12/танилцлаа. 

Энэхүү зөвлөл нь Монгол Улсын нутаг дэвсгэрт Ашигт малтмалын тусгай зөвшөөрөл эзэмшигчдийн гүйцэтгэсэн хайгуулын ажлын үр дүнгийн тайлан, ордын нөөцийн тооцоог хийх, ашиглалтад бэлтгэгдсэн ордыг ашиглах болон баяжуулах  үйлдвэрийн ТЭЗҮ -г боловсруулах, нэмүү өртөг шингэсэн эцсийн бүтээгдэхүүн үйлдвэрлэх болон боловсруулах үйлдвэрийн ТЭЗҮ- г боловсруулах чиглэлд үйл ажиллагаа явуулдаг бөгөөд тэдгээр ТЭЗҮ - ийн хэрэгжилтэд хяналт тавьж ажиллах чиг үүрэгтэй юм. 

Тиймээс уг чиг үүргийн хүрээнд уулын чулууг бутлан механик элс гарган авч буй “Тэгшт плант” ХХК, байгалийн боржин чулууг олборлон замын брюдур, хавтан, шоо чулууг боловсруулж буй “ТАСО” ХХК болон  байгалийн элс - хайргыг шигшин ангилж, угаан баяжуулах үйлдвэр “Премиум Корпорэйшн” ХХК- ийн үйлдвэрийн үйл явцтай танилцсан юм. 

Энэхүү үйл ажиллагаанд тус зөвлөлийн АМГТГ /Ашигт Малтмал, Газрын Тосны Газар/- ын Хайгуул ашиглалтын газрын дарга С.Ган-Очир, АМГТГ- ын Уул уурхай, газрын тосны төв лабораторийн дарга Б.Сүнжидмаа, Монгол Улсын зөвлөх инженер, ШУ - ны доктор Б.Пүрэвтогтох, ШУТИС, ГУУС, Монгол Улсын зөвлөх инженер, дэд профессор, доктор Ц.Ариунжаргал, Уул уурхайн үйлдвэрлэл, технологийн холбооны гүйцэтгэх захирал, МУЗИ, доктор Б.Улаанбаатар, Монголын Ашигт малтмал, баяжуулагчдын холбооны гишүүн, Монгол Улсын зөвлөх инженер Б.Чинзориг, МБМҮХолбооны бодлогын зөвлөх, Монгол Улсын зөвлөх инженер О.Лхагвадорж, Зураг төсөл боловсруулагчдын холбооны тэргүүн, Монгол улсын зөвлөх инженер, доктор Х.Жаргалсайхан, Монгол Улсын зөвлөх инженер Ч.Цогтбаатар зэрэг албаны хүмүүс оролцлоо. 

"Эрдэс баялагийн мэргэжлийн зөвлөл" - ийн төлөөллүүд

Сүүлийн жилүүдэд барилга бүтээн байгуулалт эрчимтэй хөгжиж, одоогийн Засгийн газар Улаанбаатар хотын хаяаг тэлэх, Шинэ Зуунмод хот, Майдар хотуудыг байгуулах бодлого чиглэлтэй ажиллаж байна. 

Түүнчлэн Хамтарсан Засгийн газар ирэх дөрвөн жилийн хугацаанд 14 мега төслийг хэрэгжүүлэхээр зорилт тавьсан нь барилгын материалын эрэлт төдий чинээ нэмэгдэж, ханган нийлүүлэлтийн асуудал хөндөгдөх нь тодорхой болж байна. Бүтээн байгуулалтын гол нэр төрлийн материал болох бетон зуурмагийн үйлдвэрлэл нь дотоодын хэрэгцээгээ бүрэн хангах хэмжээнд үйлдвэрлэгдэж байгаа ч түүнд ашиглагдах орц болох “элс” - ний хомсдол Монгол Улсын хэмжээнд асуудал болоод байгаа юм. 

Гол, мөрний урсац бүрэлдэх эх, усны сан бүхий газрын хамгаалалтын бүс, ойн сан бүхий газарт ашигт малтмал хайх, ашиглахыг хориглох тухай хууль батлагдсанаар Улаанбаатар хотын ойролцоох хуучин ашиглаж байсан том орд байгаль экологийн шаардлагаар хаагдсан. Үүнээс шалтгаалан элсний хомсдол бий болж байгаа ч  уг  асуудлыг шийдвэрлэхийн тулд Улаанбаатар хотоос 25 км -ийн радиуст 40 гаруй шинэ карьер илрүүлж,  эдгээрээс зохиомол элс гаргаж авах арга хэмжээ авч эхэлсэн бөгөөд үүний бодит биелэл болж буй үйлдвэр бол “Тэгшт плант” ХХК - ийн механик элсний үйлдвэр юм. 

“Тэгшт плант” ХХК - ийн механик элсний үйлдвэр 

“Тэгшт плант” ХХК - ийн механик элсний үйлдвэр 

Энэхүү үйлдвэр нь 2009 онд үүсгэн байгуулагдаж, уулын чулууг бутлан ангилж, дайрга үйлдвэрлэж эхэлсэн байна. Тус үйлдвэр нь Төв аймгийн Алтанбулаг сумын нутаг Ташгай уул хэмээх газар байрладаг бөгөөд цагт 400 тонн чулуу бутлан ашиглах хүчин чадалтай. 2024 оноос эхлэн бутлуурын үйлдвэрээс гарсан чулууг ямар ч хаягдалгүйгээр дахин боловсруулж механик элсийг үйлдвэрлэн зах зээлд нийлүүлж байна. Манай Улсын хувьд  дайрга бэлтгэхэд гарсан чулууг буталж шигшсэн элсний стандартыг 2021 онд батлан мөрдөж байгаа юм. 

Уулын буталсан чулуу буюу дайргыг нунтаглан  гаргаж авсан механик элс

“Тэгшт плант” ХХК гүйцэтгэх захирал М.Золбаяр : Дайрганы элс нь бетон зуурмагийн нарийн дүүргэгч материалын ирээдүй болж байна 

“Бетоны үйлдвэрлэлийн гол орц болох элсний хомсдол бий болж, Улаанбаатар хотын нөөц дундарсан байна. Энэ асуудал олон улсад ч тулгарч байгаа бөгөөд элсийг орлуулах бүтээгдэхүүнийг үйлдвэрлэж эхэлсэн байдаг. Үүний нэг шийдэл бол уулын буталсан чулуу буюу дайргыг нунтаглан  механик элсийг гарган авч, дүүргэгч материал болгон ашиглаж байгаа явдал юм. Тиймээс бид 2024 оноос эхлэн энэхүү элсний үйлдвэрээ ашиглалтад оруулж, MNS 6128: 2021 стандартын дагуу механик элсийг үйлдвэрлэн зах зээлд нийлүүлж байна. 

Цаашдаа эхний бүтээгдэхүүнээс эцсийн бүтээгдэхүүн болтол ямар ч хаягдалгүйгээр шинэ технологид суурилсан бүтээгдэхүүнийг үйлдвэрлэж, ханган нийлүүлэх зорилготой ажиллаж байна. Тодруулбал, манай үйлдвэрээс импакт бутлуураар хэлбэржсэн 5-10мм дайрга, дайрганы элс /0-5мм/, элсийг үйлдвэрлэх явцад үүсэж буй 0.01-0.1 м тоосонцор гэсэн 3 төрлийн бүтээгдэхүүн гарч байна. Нарийн тоосыг барилгын хар замаска үйлдвэрлэх түүхий эд болгон ашиглаж байгаа төдийгүй асфальт бетон зуурмагийн үйлдвэрүүд нарийн дүүргэгчээр ашиглах бүрэн боломжтой юм. Олборлолтын процесс бусад талаараа байгаль орчинд сөрөг нөлөө багатай байдаг учраас бетон зуурмагийн нарийн дүүргэгч материалын ирээдүй болж байна.” 

Тус үйлдвэр нь цагт 130 тн, өдөрт 1300 тн элс үйлдвэрлэх хүчин чадалтай. Нийт зах зээлийн 10 хувийг хангаж ажиллаж байна.

Операторын өрөө: Тус хяналтын программыг Монгол хэл дээр болгон сайжруулж ашиглахад илүү хялбар, боловсронгуй болгожээ

Дайргыг үйлдвэрлэхэд гарсан жижиг чулууг ашиглан механик элсийг гарган авдаг

Барилгын ажилд хэрэглэх боломжтой  0.1-5.00 мм жижиг ширхэглэлтэй механик элсийг ХБНГУ болон Швед улсын дэвшилтэт техник, тоног төхөөрөмж, технологийн дагуу үйлдвэрлэж байна. 

Бетонд хэрэглэх элс нь бүдүүвтэр ширхэгтэй, цэвэр байх шаардлагатай. Уулын буюу салхины зөөгдөлтөөр үүссэн элс нь нарийн ширхэгтэй, тоосорхог хольц ихтэй байдаг тул бетонд тохирдоггүй байна. Тиймээс өнөөг хүртэл голын сав газарт байгаа хайрга-элсний холимогоос ялгасан элсийг бетонд хэрэглэсээр ирсэн юм. Гэвч голын ай савын элс шавхагдаж, эргээд нөхөн сэргэдэггүй учраас байгаль орчинд сөрөг нөлөөтэй байдаг. Харин дайргын элс нь байгалийн элсний шинж чанарын хувьд харьцангуй тогтвортой органик болон хортой хольц багатай төдийгүй бат бэх, даац авах чадвар өндөр, өндөр нягттай гэх мэт олон давуу талтай аж. Тус компанийн дайргын элсний үйлдвэрт боловсруулсан бүтээгдэхүүнийг бетон зуурмагийн үйлдвэрүүд, асфальт бетон зуурмагийн үйлдвэрүүд туршилтаар болон үйлдвэрлэлийн үндсэн түүхий эд болгон ашиглаж байна. 

Стандартад нийцсэн элсийг гарган авч буй бас нэгэн технологи нь байгалийн элс - хайргыг шигшин ангилж, угаан баяжуулах үйлдвэр юм. Энэхүү үйл ажиллагааг Премиум Корпорэйшн нь Сэрүүн Сэлбэ ХХК-тай хамтран ажиллах гэрээ байгуулан, Улаанбаатар хотын Налайх дүүрэгт байрлах элсний ордод элс угаан баяжуулах үйлдвэрийн угсралт суурилуулалтын үйл ажиллагааг 2023 оноос эхлэн хэрэгжүүлж эхэлжээ.

Тус үйлдвэр нь барилгын материал үйлдвэрлэлийн салбарт тулгамдаж буй асуудлуудыг шийдсэн бүрэн автомат үйлдвэр бөгөөд бетон зуурмагийн түүхий эд болох элсний чанарын шаардлагыг хангасан, тоос, шаврын агууламж багатай элсийг үйлдвэрлэдэг. Мөн байгаль орчинд ээлтэйгээр үйлдвэрт ашиглагдах усыг 95% хүртэл дахин ашиглах боломжтой лаг шаврын тунгаагуур болон преслэгч төхөөрөмжийг суурилуулжээ.

Тус үйлдвэр нь цагт 200-250 тонн элс үйлдвэрлэх хүчин чадалтай

Энэхүү үйлдвэр нь Итали улсын Matec брэндийн тоног төхөөрөмжөөр тоноглогдсон

Үйлдвэрийн хүчин чадлыг жилд 400 мян.м3 элс-хайрга боловсруулан ажиллахаар төлөвлөсөн. Тус үйлдвэр нь уурхайн үйл ажиллагаатай адил улирлын чанартай ажиллах бөгөөд 4 -р сарын 1- нээс 10 - р сарын 31 - нийг хүртэл жилд 7 сар ажиллах боломжтой юм.

“Премиум Корпорэйшн” ХХК элс угаах үйлдвэрийн төслийн менежер А.Жамсүрэнжав: Элсийг  угааж баяжуулан ашигласнаар барилгын салбарт олон давуу талууд бий болно 

"Элс угаах технологи нь байгаль дээр байгаа элс болон механикаар буюу уулын цулыг бутлан гаргасан дайргыг угааж фракцаар ангилах болон элсэнд агуулагдах тоос шаврын агууламжийг багасгах технологи юм.

Элсийг үйлдвэрлэхдээ уурхайгаас олборлосон элс - хайрыг чичиргээт шигшүүр дээр шигшилт - угаагаад  +10 мм хаягдал буюу бүхэл чулуу, 5-10 мм угаагдсан хайргыг ялган 5 мм элс лаг шаврын хамт дараагийн дамжлага болох гидрофиклонд хүргэгдэг. Гидроциклонд элсийг угаан баяжуулж угаасан элс болон лаг шаврыг ялгах бөгөөд  тунгаагуураар дамжин фильтер пресс-ээр шүүгдэн хатуу кек болж гардаг.

Энэхүү технологиор угааж баяжуулсан элс ашигласнаар барилгын салбарт олон давуу талууд үүсэх бөгөөд чанарын шаардлага бүрэн хангасан бетон зуурмаг болон бусад барилгын материал үйлдвэрлэгдэж барилгын чанар сайжрах юм.Манай элс угаах үйлдвэрийн хувьд  дотоод хэрэгцээ буюу Премиум Корпорейшнд харьяалагдах бетон зуурмагийн үйлдвэрийн хэрэгцээг 100% хангахад чиглэж байгаа. Цаашдаа аюулгүй ажиллагаа, чанар стандартыг тэргүүнд тавьж ажиллана. Тэр ч утгаараа тус элс угаах үйлдвэрийн бүтээн байгуулалтын хүрээнд ажилчдын тав тух, аюулгүй орчныг бүрдүүлэн ажиллах, бетон зуурмаг барилгын материалын чанар стандартыг хангуулах зорилттой ажиллаж байна."

Бидний дараагийн зочилсон үйлдвэр бол Төв аймгийн Сэргэлэн сумын нутагт орших Адуун чулуун нэртэй боржин чулууны ордыг ил аргаар ашиглан 4 төрлийн бүтээгдэхүүн боловсруулж буй “ТАСО” ХХК юм. Тус үйлдвэр нь 2021 онд байгуулагдсан бөгөөд Бродюр, Шоо чулуу, Хавтан үйлдвэрлэл, Боловсруулах зэрэг 4 цехээс бүрддэг. Жилдээ 15.0  мян.м3 боржин чулуу олборлох хүчин чадалтай. 

Боржин чулуу нь цахиур, шүлтлэг металлын ислийн өндөр агууламжтай магмаас үүсдэг бөгөөд газар доор аажмаар хөрж, хатууран бий болсон байгалийн шавхагдах нөөц юм. Боржин чулуу нь ихэвчлэн байгаль дээр том хэмжээтэйгээр бүрэлдэн бий болсон байдаг ба маш хатуу бүтэцтэй байдгаас үүдэн хүн төрөлхтөн түүхийнхээ туршид барилгын чулуу болгон ашиглаж иржээ.  Талст бүтэц нь үрэлт, толбо, өнгөө алдахад илүү тэсвэртэй болгодог боржин чулуу нь жинхэнэ байгалийн чулуунуудаас хамгийн хүчтэй нь бөгөөд 100 жилийн насжилттай гэж үздэг. 

Ордын барилгын чулууны биетийн тогтоц, хөрсний зузаан, газар зүйн байрлал, хөрсний чулуулгийн шинж чанар зэрэг гол үзүүлэлтийг харгалзан уг ордыг ил уурхайн аргаар гадаад тээвэртэй блокчлон олборлох ашиглалтын системийг ашигладаг. 

Уурхайгаас боржин чулуун блокийг автосамовалаар зөөн авчирч, 40, 50 мм зузаантай 2000*1500 мм хэмжээтэй том хавтанг бэлдэх бөгөөд уг хавтангийн гадаргууг гулгахаас сэргийлэн барзгар болгодог. Үүний дараа 600*600 хэмжээтэй хавтан үйлдвэрлэн гаргадаг байна. 

Харааны бэрхшээлтэй иргэдэд зориулсан чиглүүлэгч шар өнгийн замын хавтанг үйлдвэрлэн зах зээлд нийлүүлж эхэлжээ

Хавтан зүсвэр

Шоо чулуу бэлдэх үеийн процесс 

Ази тивийн анхны роботжуулсан, дэлхийд тэргүүлэгч евро технологийн Шоо чулууны үйлдвэр

ТАСО ХХК - ийн ерөнхий инженер Б.Батсуурь: Гадагшаа урсаж байгаа валютыг дотооддоо авч үлдэх, импортыг орлох бүтээгдэхүүнийг Монголдоо бий болгохыг зорьж ажиллаж байна. 

“Манай компани нь байгалийн боржин чулуу олборлон зам талбайн шоо чулуу, чулуун хавтан, авто болон явган замын чулуун хашлагыг үйлдвэрлэдэг 100% дотоодын хөрөнгө оруулалттай, нэмэн өртөг шингэсэн бүтээгдэхүүн үйлдвэрлэж байна. Одоо нийт 40-50 хүнийг ажлын байраар ханган ажилладаг. Үйлдвэрийн хүчин чадлын хувьд  сардаа 10.0-15.0 кв.метр хавтан, 10.0-15.0 мянган ширхэг бродюр үйлдвэрлэх хүчин чадалтай. 

Импортоор шахмал болон байгалийн гэсэн хоёр төрлийн чулуу орж ирж байгаа. Тиймээс энэхүү гадагшаа урсаж байгаа валютыг дотооддоо авч үлдэх, импортыг орлох бүтээгдэхүүнийг Монголдоо бий болгохыг зорьж ажиллаж байна. Хамгийн гол нь ямар ч хаягдалгүй дахин боловсруулах зорилготой. Тухайлбал, хаягдал чулуугаа буталж, тээрэмдээд дахин боловсруулах тал дээр судалгааны ажил хийгдэж байгаа. 2025 онд 50.0 мянган м.куб боржин чулуу олборлох зорилго тавин ажиллаж байна. Цаашдаа бүрэн хүчин чадлаараа ажиллавал нийт зах зээлийнхээ 30-40 хувийг хангаж ажиллах боломжтой гэж үзэж байгаа.“

Тус компанийн хувьд эрчим хүчний асуудал ихээхэн тулгарч байгаа юм. Тодруулбал, Налайх дүүргээс эх үүсвэртэй эрчим хүч нь Эрдэнэ сум болон Өвөржанчивлангаар дамжин ирэх бөгөөд энэхүү ордын ойролцоох бүх уурхай, аж ахуй нэгжүүд эндээс эрчим хүчээ хангаж байгаа юм. 

Эрчим хүч дамжуулж буй шугам нь хуучирсан учраас хүчдэл нь унаж, олборлолтын тоног төхөөрөмжийг ажиллуулахад хүндрэлтэй байгаа төдийгүй тэд өдөртөө нэмэлтээр генератор ажиллуулж байгаа нь ихээхэн хэмжээний дизель ашиглахад хүргэдэг. Энэ нь  үйлдвэрлэлийн өртөг өсөх нэг шалтгаан болоод байна. Тиймээс эрчим хүчний хангалтыг сайжруулах нь  олборлолтын хурдыг нэмэгдүүлж улмаар богино хугацаанд импортоос хараат бус болох боломжтой гэж уулзалтын үеэр ярьсан юм. 

Барилгын салбарт хамгийн чухал нь барилгын материал байдаг. Барилгын материалын хөгжүүлэлтийг ярихгүйгээр бүтээн байгуулалт, төсөл хөтөлбөр, барилгын чанар стандартын талаар ярих боломжгүй. Тиймээс барилгын материалын үйлдэржилтийг хөгжүүлэхийн тулд Хот байгуулалт, Барилга, Орон сууцжуулалтын Яам, Аж Үйлдвэр, Эрдэс Баялгийн Яам болон Эрчим Хүчний Яамдын уялдаа холбоотой хамтын ажиллагаа чухал байна. 

Дотоодод үйлдвэрлэж зах зээлийг хангах боломжтой зарим нэр төрлийн бүтээгдэхүүний импортыг хязгаарлах замаар гадагш урсах валютыг 25-35 хувь хэмнэх боломж бидэнд бий. Тиймээс цаашид дотоодын үйлдвэрлэлээ дэмжих шаардлагатай байна. Тухайбал, 

• Барилгын материалын  дотоодын үйлдвэрлэлийг дэмжих зорилгоор ижил төрлийн материалын импортын татварын хэмжээг нэмэгдүүлэх, ялангуяа улсын хөрөнгө оруулалттай бүтээн байгуулалтын ажилд зөвхөн дотоодын тусгай зөвшөөрөлтэй үйлдвэрийн баталгаажуулалтад хамрагдсан бүтээгдэхүүнийг ашиглах шаардлагыг тендерийн нэг шалгуур үзүүлэлт болгох
• Дотоодын нийт эрэлт хэрэгцээг тодорхой хэмжээгээр хангаж байгаа боловч үйлдвэрлэлээ явуулахын тулд түүхий эдээ импортлон оруулж ирж буй дуу, дулаан тусгаарлах эрдэс хөвөн, хөөсөнцөр материал, сантехникийн хуванцар хоолой, засал чимэглэлийн эмульс, полимер ванн, бетоны  химийн нэмэлт, цахилгаан дамжуулах зэс голтой кабелийн үйлдвэрлэл зэрэг барилгын химийн үйлдвэрүүдийг  дэмжихэд түүхий эдийг гаалийн болон НӨАТ-ийн хөнгөлөлт үзүүлэх 
• Барилгын материалын үйлдвэрүүдийг улирлын хамаарлаас гаргаж, тасралтгүй ажиллагаанд шилжүүлэх, өвлийн улиралд ажиллуулж хаврын барилгын сезоны үед нөөцтэй байлгах зорилгоор хүү багатай богино хугацааны эргэлтийн хөрөнгийн зээл олгох, улирлын чанартай  татварын хөнгөлөлт үзүүлэх 
• Барилгын материалын үйлдвэрлэлийг хөгжүүлэх хууль эрх зүй, хөрөнгө оруулалт , банк,барилга угсралт, БМҮ гэсэн  зээлийн гурвалсан механизмыг нэвтрүүлж бизнесийн таатай орчин бүрдүүлэх гэх мэт дурьдаж болох юм.