Түүхэн дурсгалт барилга, архитектурын дурсгалд ямар гэмтэл үүссэн байдлыг судалж, гэмтлийн зурагжуулалтыг хийсний дараа сэргээн засварлалтын төлөвлөгөөг гаргана. Төлөвлөгөө гаргах үндэслэл нь материалын судалгаа, уламжлалт технологийг танин мэдсэн үр дүн, гэмтлийн зурагжуулалтын байдал дээр тулгуурлаж хийгддэг. Сэргээн засварлалтын төлөвлөгөөний нэг хэсэг нь ажлын зураг байна. Тухайн дурсгалын гэмтэл, технологийн онцлогоос шалтгаалж сэргээн засварлалтын ажлын зураг, төлөвлөгөө гарах нь тодорхой юм. Суурь судалгааны үе шат нь маш их цаг хугацааг авдаг ба энэ хооронд дурсгалд гэмтэл үүсэх, өөрчлөлт орохоор бол нэн яаралтай эрсдэлийг бууруулах арга хэмжээний төлөвлөгөөг гаргах шаардлагатай.

Тухайлбал, Архангай аймгийн Батцэнгэл сумын ТАРВАЧАМБУУЛИН хийдийн АВГА дуганы одоогийн байдал дээр жишээ болгож ярилцмаар байна. 

Түүхийн талаасаа Заяын гэгээн 1800-аад оны үед энэ нутгаар морилж явахдаа Таравчэнбу судар, олбог хоёроо унагаж тус газар Таравчамбуулин хийд үүссэн түүхтэй. 1800-1938 он хүртэл 6 дуган, 1 дацан, Цамын асар, цамын талбай, нэг гэр дуган, хоёр суваргатай, ойролцоогоор 500 гаруй лам, 10 жасаатай байжээ. Хийдэд цам гарч, сор залах, Майдар эргэх зэрэг шашны зан үйлүүд явагддаг байсан ба Халхад өөр хаана ч байхгүй Төвөдийн Дашлхүмбэ хийдийн ая дан, дэг жаягтай хүрээ хийд байжээ. Хийдийн гол шүтээн нь Богд Зонхов байсан бол Авга дуганых Сандуй, Дэмчиг бурхан байв. Соёлын өвийг хамгаалах тухай хуулийн 13.1.7-д заасныг үндэслэн 2020 оны 1 дүгээр сарын 8-ны өдөр Монгол Улсын Засгийн Газраас 13-р тогтоолоор Архангай аймгийн Батцэнгэл сумын Лу гүнгийн хүрээний цогчин дуган болох Таравчамбуулин хийдийн Авга дуганыг УЛСЫН ХАМГААЛАЛТ-д бүртгэсэн байна. 

АВГА дуганы одоогийн байдал

Архитектор Б.Адъяа, инженер Ж.Баясгалан нар 1984 оны хавар судалгааны ажлаар Авга дуганы гэрэл зургийг баримтжуулж авсан юм. Энэ үед тус дуган нь 80-90% хадгалагдан үлдсэн байжээ. Харин 2022 оны байдлаар сэргээн засварлах нэрийдлээр дуганы дээврийг 100% буулгасан, 1, 2-р давхрын хучилтын хөх тоосгон шалыг 100% хуулсан, мөн давхрын хучилтын 3-р унь, хаалт банзыг 100% сольсон, 2-р давхрын таазны 2, 3-р унь модыг 70% хуулсан, бүтэн жилийн хугацаанд байгалийн хур тунадасны нөлөөнд дээвэргүй байлгасны улмаас барилгын шал мөөгөнцөртөж, модон хийцүүд, өнгө будаг онцгой мууджээ. Барилгын анхны төрх 65%-тай болж онцгой анхаарах түвшинд хүрсэн тухай Н.Энхжин, Н.Батжин, Г.Нямцогт нарын “Авга дуган сэргээн засварлах зураг төсөл”-дурдсан байна. 

Миний бие 2024 оны 6-р сарын 16-нд очиж үзэхэд дуганы байдал маш хүнд, дээвэргүй удсанаас байгалийн хур тунадасны нөлөөгөөр модон хийцэл ялзарч, муудсан байдалтай байв. Авга дуганы өнгө будаг нь онцгой анхаарал татаж, нарийн ажиглавал цаасан дээр хээг өнгө ялган зурж, багана, модон хийцлийг бүрсэн байгаа нь тодорхой байсан. Ийм нандин өвийг ингэж хөсөр хаях гэж гэсэн эмзэглэл төрж, нэн яаралтай арга хэмжээг богино хугацаанд авах хэрэгтэйг бидэнд ухааруулж байна. Мэдээж шинжлэх ухааны үндэслэлтэйгээр сэргээн засварлалтын төлөвлөгөө, зураг төсөл гаргах, суурь судалгаа хийхэд цаг орох учир, түүнээс өмнө дараах алхмыг хийх нь зөв санагдсан. 

АВГА дуганы одоогийн байдалд нэн шаардлагатай авах арга хэмжээ

Авга дуганы дээврийг авснаас хур тунадас орж, сүмийн модон хийцлийн будаг хуурах, өнгө гандах, суурь хийцэл гажих, илжрэх, чийгийн нөлөөнөөс хөгц мөөгөнцөр ургах гэх мэт маш хүнд гэмтлүүд үүссэн байна. Иймд хур тунадасны нөлөөллөөс хамгаалах түр зуурын арга хэмжээг нэн яаралтай авах шаардлагатай. 

1 алхам: Дээврийг борооны уснаас хамгаалж гялгар цаас, машины ачлагын материалаар цаг алдалгүй битүүлж, дээвэр дээр хуримтлагдах усыг зайлуулах шугамын асуудлыг шийдвэрлэх (14 хоногийн дотор арга хэмжээ авах)

2 алхам: Дээврийг битүүлж, майхан (Tent) материалаар билүүлж бүрэх (6 сарын дотор арга хэмжээ авах)

3 алхам: Сүмийн сэргээн засварлалтын өмнөх суурь судалгааг хийлгэж, сүмийн сэргээн засварлалтын төлөвлөгөөг боловсруулах шаардлагатай. (Ойрын 2 жилд авах арга хэмжээ)

Авга дуганыг байгалийн хур тунадасны эрсдэлээс хамгаалах тур зуурын арга нь дараагийн алхам хийх хүртэлх нэн шаардлагатай авах хэмжээ гэж үзэх ба одоо байгаа байдлаас илүү гэмтэл үүсгэхгүй, эрсдэлийг бууруулах гэсэн зорилго агуулж байна. Нэгэнт дуган дээвэргүй учир борооны ус нэвтрүүлэхгүй байх үүднээс гялгар цаас, машины ачлагын материалаар дурсгалт гэмтэл үүсгэхгүйгээр бүрэх хэрэгтэй. Дараах зургаас ерөнхий аргачлалыг харна уу.

Дээрх мэт эрсдэл бууруулах энгийн аргыг богино хугацаанд авч хэрэгжүүлснээр байгалийн хур тунадаснаас үүсэх эрсдэлийг тодорхой хэмжээгээр буурна. Япон улсын хувьд сэргээн засварлалт, хадгалалт хамгаалалтын судалгаа хийгдэж байхад, хийгдэхээс өмнө эрсдэлийг бууруулах энэ мэт аргыг өргөн дэлгэр соёлын өвд хэрэглэх тохиолдол байдаг. Тухайлбал, Япон Улсын Ойто мужийн Гарандояа бунхныг гялгар цаасаар бүтээснийг харж болно. Мэдээж энэ арга нь дараагийн шийдэл хүртэлх тур зуурын арга хэмжээ гэдгийг бид анхаарах хэрэгтэй.