Монгол оронд ногоон барилгын талаарх ойлголтыг өгөх, түүнд тавигдах шалгуурт өөрсдийн санаа бодлыг тусгах зорилгоор орон сууцны хотхон, хорооллуудад зориулсан ногоон барилгын суурь шаардлагуудыг өнөөгийн Монгол Улсад хүчин төгөлдөр мөрдөгдөж байгаа эрх зүйн бичиг баримтууд болон олон улсын үнэлгээний аргачлалд тулгуурлан олон нийтэд сурталчлан танилцуулах ажлыг хийж байна. 

Монгол Улс цэвэр усны нөөцөөрөө дэлхийн 145 орноос 22-т эрэмбэлэгддэг ч усыг хуримтлуулж, нөөцлөн ашигладаггүй учраас усны нөөц хамгийн бага 20 орны тоонд багтдаг байна. (montsame.mn 2021-04-13)

Монгол оронд хур тунадасны тархалт нь тэгш бус, улирлын ялгаа ихтэй байдгаас үүдэн ус ашиглалт, хэрэглээ нь газрын доорх уснаас ихээхэн хамааралтай байдаг. 

Нөгөөтээгүүр уул уурхай болон хотжилт эрчимтэй хөгжиж байгаа нь өнөөгийн усны нөөц нь ирээдүйд үүсэх усны эрэлт хэрэгцээг хангахгүй байх эрсдэл өндөр бөгөөд энэ нь Монгол улсын усны салбарын тулгамдсан асуудал байсаар ирсэн. Уур амьсгалын өөрчлөлт нь Монгол оронд дэлхийн дунджаас ойролцоогоор 3 дахин илүү (2.25°C) нөлөө үзүүлдэг нь усны нөөцийн асуудлыг илүү хурцдуулж байдаг. 

Хөгжлийн өндөр эрэлттэй хувилбараар 2030 оны түвшинд Улаанбаатар хотод усны нийт эрэлтийн 43%-ийг, Өмнийн говьд төлөвлөгдөж буй уул уурхай, хүнд үйлдвэрлэлийг хөгжүүлэх бүтээн байгуулалттай холбоотой үүсэх усны эрэлтийн 34%-ийг өнөөгийн ашиглах боломжит усны нөөц нь хангалтгүй байж эрэлт, нийлүүлэлтийн зөрүү үүсэх эрсдэлтэй байна.

Аль ч улсын ногоон барилгын шалгуур үзүүлэлтэд усны хэмнэлтийн асуудлууд тусгагддаг бөгөөд үндсэн дөрвөн шийдэл байдаг.

    1.    Усны хэмнэлттэй тоног төхөөрөмж ашиглах

    2.    Бохир усыг цэвэрлэн эргүүлэн ашиглах

    3.    Хурын ус ашиглах

    4.    Усны хэмнэлттэй цэцэрлэгжилт төлөвлөх

Орон сууцны хороолол хотхоны хувьд усны хэмнэлттэй тоног төхөөрөмж ашиглах нь хамгийн боломжтой шаардлага бөгөөд хурын ус ашиглах нь илүүтэй орон сууцны хотхон, хорооллын хувьд үр дүнтэй шийдэл юм. Бохир усыг нэгдсэн байдлаар цэвэрлэх нь илүү үр дүнтэй байдаг ч ялгадасгүй ахуйн бохир ус болох саарал усыг цэвэрлэн ашиглах боломжтой.

Аль ч орон сууцны хотхон, хорооллын хувьд ногоон байгууламж зайлшгүй шаардлагатай бөгөөд аль болох усалгаа бага шаарддаг ургамал сонгох, усалгааг үр дүнтэй дуслын арга ашиглах зэрэг зөвлөмжүүд байдаг. 

    1.    Усны хэмнэлттэй тоног төхөөрөмж төлөвлөх, суурилуулах.

Барилгын норм ба дүрэмд хэмнэлттэй тоног төхөөрөмжийн талаар дараах заалтууд орсон байдаг ч нарийвчилсан техникийн үзүүлэлт байдаггүй.

БНбД 40-05-16 Барилга доторх ус хангамж, ариутгах татуурга норм, дүрэмд дараах байдлаар хэмнэлтийн суурь шаардлагыг тусгасан байдаг.

10.1 Ундны усны чанар ба эрчим хүчний нөөц оновчтой ашиглах, ариун цэврийн тоног төхөөрөмж дээрх даралтын нормативын шаардлагыг хангахын тулд авах арга хэмжээнүүд: 

    ●    Хотын шугамын даралтын хэлбэлзлээс хамаарахгүйгээр насосын дараах 

тооцоот даралтыг тогтвортой байлгахаар тохируулгын (хөдөлгүүрийн 

эргэлтийн тоог өөрчлөх) төхөөрөмжтэй насосын агрегаттай байх; 

    ●    Орчин үеийн ус хэмнэлттэй ус түгээх ба шахах төхөөрөмжийг суурилуулна. Керамик жийрэг бүхий нэг гартай холигч, термостат холигч, хагас автомат болон автомат арматур тоноглол ашиглах нь зүйтэй; 

    ●    Орон сууцны барилгын ус хангамжийн системийн даралт тогтворжуулахад 

балансжуулах хаалт суурилуулах, туршилт тохируулгын ажлын үед тэдгээрийн тохиргоог хийх зэрэг иж бүрэн арга хэмжээ авна;

Ногоон барилгын EDGE үнэлгээний аргачлалд усны хэмнэлттэй тоноглолуудын талаар шалгуурууд орсон байдаг. Гол нь суурь үзүүлэлтээс илүү хэмнэлттэй байх тоног төхөөрөмжүүдийг зураг төсөл болон угсралтад ашиглах, тэдгээрийг баримтжуулах, шаардлагатай бол туршиж дундаж үзүүлэлтээр авахаар аргачлалдаа заасан байдаг.

Хүснэгт 1. EDGE аргачлалын усны хэмнэлттэй тоноглолууд, тэдгээрт тавигдах шаардлагууд

Барилгын зураг төсөлд эдгээр зүйлсийг нарийвчлан зааж өгөх нэн чухал юм. Харамсалтай нь өнөөдөр манай барилгын зураг төслүүдэд тайлбар бичиг, техникийн шаардлагууд тун бүрхэг тусгагддаг нь эргээд хяналт хийх, зөв тоног төхөөрөмж сонгоход хүндрэл учруулдаг.

ISO 31600:2022 Усны хэмнэлтийн шошгожуулалтын хөтөлбөр – Хэрэгжүүлэх заавар бүхий зөвлөмж гэсэн стандарт байдаг бөгөөд энэхүү стандартын шаардлага хангаж шошгожуулсан тоноглолуудыг төлөвлөх, суурилуулах нь илүү хялбар арга зам байх боломжтой.

    2.    Бохир усыг цэвэрлэн эргүүлэн ашиглах

Бохир усыг эргүүлэн ашиглах нь цэвэрлэх байгууламжуудын хувьд илүү боломжтой бөгөөд харин орон сууцны барилгын хувьд хамгийн боломжтой хувилбар нь саарал ус буюу өтгөн болон шингэн ялгадас агуулаагүй ахуйн бохир ус юм. Энгийнээр бол шүршүүр, онгоц, угаалтуур, угаалгын машинаас гарсан бохир усыг саарал ус гэж тодорхойлдог.

БНбД 40-05-16 Барилга доторх ус хангамж, ариутгах татуурга норм, дүрэмд дараах байдлаар саарал ус болон хурын усыг хэрхэн төлөвлөх талаар тусгасан байдаг.

10.13 Саарал усны үндэсний стандартын MNS BS 8525-1 -2015 шаардлагад нийцүүлэн ашиглалт үйлчилгээний зарцуулалтын тооцоог тооцсоны үндсэн дээр системийг төлөвлөнө. 

10.14 Хүрээлэн буй орчинд үзүүлэх ачааллыг бууруулах зорилгоор хаягдал усыг боломжийн хэрээр давтан, эргүүлж ашиглах, хур тунадасны болон хайлсан усыг ашиглах, цуглуулах, цэвэрлэх ба ашигласан усыг хэмнэлттэй зарцуулах балансын тооцоог заавал хийнэ.

Саарал усны талаарх багц стандартууд MNS болон орчуулагдаж хүчин төгөлдөр мөрдөгдөж байгаа.

Саарал усыг заавал цэвэрлэх шаардлагатай бөгөөд орон сууцад тусад нь өөр өнгийн (тухайлбал саарал) шугам хоолойтой төлөвлөж техникийн давхартаа цэвэрлэх байгууламж болон нөөцлүүр сав төлөвлөх байдлаар шийддэг. Мэдээж септик танк бүхий цэвэрлэх систем нь хямд хялбар аргуудын нэг байдаг. Эрүүл ахуйн шаардлагаар цэвэршүүлсэн саарал усыг суултуурын зайлах сав, цэцэрлэгжүүлэлт, машин угаалга зэрэг хязгаарлагдмал хүрээнд ашиглахаар заасан байдаг.

    3.    Хурын ус ашиглах

БНбД 40-05-16 Барилга доторх ус хангамж, ариутгах татуурга норм, дүрэмд дараах байдлаар хурын усыг хэрхэн төлөвлөх талаар тусгасан байдаг.

8.6.15. Хурын усыг зүлэг, мод услах болон зам талбайн цэвэрлэгээнд зориулан ашиглах системийг төлөвлөж болно. 

8.6.16. Жилд орох хур тунадасны эрчим, дээврийн талбайн хэмжээ, хур тунадасны усыг ашиглах хэрэгцээ зэргийг харгалзан тооцож хурын ус хадгалах савны хэмжээг тодорхойлно. 

8.6.17. Хурын ус хуримтлуулах сав нь дээврийг угаасан эхний 5 минутын ус гадагш хаягдасны дараа уг саванд ус хуримтлагдахаар мөн дүүрсэн үед бусад усыг талбайд шууд хаяхаар хоолойгоор тоноглогдсон байна. Усны саванд хорхой, шавж, хог,навч орохоос хамгаалсан байх шаардлагатай.

Монгол орны хувьд хур тунадасны 90 -ээс дээш хувь нь дулааны улиралд ордог тул хөлдөлтөөс санаа зоволтгүйгээр зөвхөн дулааны улиралд ашиглах систем төлөвлөх боломжтой юм.

Хүснэгт 2. Улаанбаатар хот орчмын хур тунадасны хэмжээ

Тиймээс борооны усыг нөөцлөх гэхдээ хог хаягдлыг нь ялгах боломжтой байхаар төлөвлөх нь чухал юм. Зураг 5. Хурын усны нөөцлүүр 

Зураг 6. Хурын усны шүүлтүүр

    4.    Усны хэмнэлттэй цэцэрлэгжилт төлөвлөх

Усны хэмнэлттэй цэцэрлэгжүүлэлтийн хувьд ус бага хэрэглэдэг ургамал, мод тариалах, усалгааг хэмнэлттэй, үр дүнтэй хийж, ууршуулалтыг багасгах гэсэн үндсэн аргууд ордог.

Зураг 7. Говь тал хээрийн усалгаа бага шаарддаг ургамлууд

Зураг 8. Усалгааны дуслын систем

Ногоон барилгын талаарх дараах зөвлөмжийг хүргэж байна.

    1.    Бүх ариун цэврийн өрөө, гал зуухны тоноглолууд нь усны хэмнэлттэйгээр төлөвлөх. Тэдгээрийн шалгууруудыг зураг төсөлд тусгаж, гүйцэтгэлийн шатанд баталгаажуулах баримтуудыг хавсаргасан байх.

    2.    Дулааны улиралд хурын усыг тодорхой хэмжээгээр нөөцөлж, усалгаа зэрэгт ашигладаг байх. Барилгын эзэмшил газрын 20 хувиас (жишээ) багагүй хэсгийн хурын усыг хуримтлуулах боломжтой байх

    3.    Цэцэрлэгжүүлэлтийн усалгаанд дуслын систем ашигласан байх. Нийт ургамлын 50 -аас багагүй хувь нь ус бага хэрэглэдэг байх.

Бэлтгэсэн: Б.Идэрмөнх, Б.Бүжинлхам, Ц.Билгүүн, Б.Батбаяр, Т.Тэмүүжин, А.Энхбаяр, Б.Амармэнд, Б.Чингүнжав, Г.Энхболд