Усны барилга, байгууламжийн салбарт тод мөртэй, хийсэн бүтээснээрээ салбартаа хүндлэгддэг Престиж Инженеринг ХХК-ийн гүйцэтгэх захирал, зөвлөх инженер Шаравын Ганзоригийг энэ удаагийн VIP ярилцлагадаа урилаа. 39 жилийн туршид хоёргүй сэтгэлээр салбартаа зүтгэж, Монгол Улсын усны салбарын томоохон төсөл хөтөлбөрүүд түүний тархи оюун, хүч хөдөлмөрөөр бүтээгдсэн юм. 

Юуны түрүүнд усны барилга байгууламжийн талаарх ойлголтоос яриагаа эхэлье гэж бодож байна. 

Усны барилга байгууламж нь үндсэндээ хоёр зориулалттай байдаг. Нэгдүгээрт хүн ам, хөдөө аж ахуй, үйлдвэрлэл, байгаль орчин зэрэг ус хэрэгтэй бүх салбарт хэрэглэгчийг усаар хангах зориулалтын байгууламж, хоёрдугаарт усны хор хөнөөл буюу үер гэх мэт аюул ослоос хамгаалах зориулалтаар баригдсан байгууламж гэж үзэж болно. Усны инженер нь эдгээр байгууламжуудыг төлөвлөх, барих, ашиглах инженерчлэх ухааныг мэддэг, усыг зөв залж чадах хүнийг хэлнэ гэж тодорхойлж болох юм. 

Өнгөрсөн жил Монгол Улсад усны барилга байгууламжийн инженер бэлдэж эхэлсний 60 жилийн ой болж, 1000 дахь инженер маань төгсөөд байна. 

Манай салбар зөвхөн БХБЯ-тай холбоотой биш. Усны нөөцийн асуудлаар Байгаль орчин, аялал жуулчлалын яамтай, усан цахилгаан станцуудын асуудлаар  Эрчим Хүчний Яамтай, усалгаатай газар тариалантай холбоотойгоор Хүнс, хөдөө аж ахуй, хөнгөн үйлдвэрийн яамтай, Уул уурхай болон үйлдвэрүүдийн усан хангамжийн талаасаа Уул уурхай, хүнд үйлдвэрийн яамтай гэх мэт бүх салбарын яамнуудтай холбоотой ажилладаг.  Үүгээрээ бусад иргэний болон үйлдвэрлэлийн барилгын салбараасаа онцлогтой. 

Улаанбаатар хотын дүүргүүдийн үерийн эрсдэлийн үнэлгээг хийсэн гэж сонссон. Ямар арга хэмжээ авахаар болсон бэ? 

Монгол Улсын голын урсцын хувьд маш их хэлбэлзэлтэй байдаг. Заримдаа хатаад ширгэчихдэг, заримдаа хэвийн урсдаг, үерлэхээрээ маш их урсацтай болдог. Гидрологийн хувьд их урсац гэж нэрлэдэг. Хэрвээ их урсац нь хүн ам ихээр суурьшсан, хот суурин газарт эрсдэл бий болгож, эдийн засаг, байгаль орчинд хор хохирол үзүүлбэл үер болно. 

Манай улс өөрсдөө хот төлөвлөлтөө гаргаж чаддаг болсноороо давуу талууд байгаа боловч замбараагүй газар олголтоос болж үерийн эрсдэлийг бий болгосон зэрэг дутагдалтай талууд байсаар байна. Жишээ нь, хамгаалалттай байх ёстой бүс рүү газар олгосноос болж Сэлбийн голын голдирол уруу хэт хашаад суурьшлыг бий болгочихлоо. Үүнээс болж үерийн эрсдэл нэмэгдэж байгааг өнгөрсөн жилийн “багахан” үер тодхон харуулж, Улаанбаатарчуудыг сандаргасан шүү дээ. 

Үерийн хамгаалалтын төлөвлөлт хийхэд тэр их урсцыг хот дундуур хэрхэн, хурдан, хор хохирол учруулахгүйгээр урсгаад өнгөрөх вэ гэдгийг л боддог. Их хэмжээний усыг урсгаад өнгөрүүлэхийн тулд байгалийн өөрийнх нь болон хүний үйл ажиллагаагаар бий болгосон голдирол аль болгох өргөн байвал сайн урсана. Гэтэл одоо өргөсөх боломжгүй болтол нь барилгууд барьчихсан байна. Их тойруу буюу 100 айлын гүүрнээс урагшаа, Emart - аас урагшаа, Арслантай гүүр, Их наяд, Алтай хотхон гээд л яаж барилгууд шахаж барьсныг бүгд мэдэж байгаа. Эдгээр барилгуудын цаана хэдэн мянган хүн, айл өрх, амь амьдрал яригдаж байгаа учраас шүүх дээр маргаан үүсдэг ч яах аргагүй иргэнээ хамгаалж байна. 

Ковидын үед БХБЯ-ны захиалгаар Улаанбаатар хотын инженерийн бэлтгэл арга хэмжээний мастер төлөвлөгөөг боловсруулах гэрээг байгуулж, манайх голлон хэд хэдэн компанитай хамтран 3 жилийн туршид ажиллан, 2023 онд БХБ-ын сайдын зөвлөл, Нийслэлийн ИТХ-аар батлуулсан байгаа. Мөн Сэлбэ, Дунд голын дагуу үерийн хамгаалалтыг бүрэн шинэчлэх, авто зам төлөвлөх “Сэлбэ сэргэлт төсөл”-ийг боловсруулж, энэ төслийн үерийн хамгаалалтын ТЭЗҮ, ажлын зургийг боловсруулж дуусаад байна. 

Өнөөгийн байдлаар Улаанбаатар хотын үерийн байгууламжуудын эрсдэлийг үнэлгээг 10 баллаа үнэлэхэд 3.2 балл буюу маш өндөр эрсдэлтэй гэж гарсан. Хэрвээ Мастер төлөвлөгөөнд тусгагдсан хөрөнгө оруулалтыг хийж, төлөвлөсөн байгууламжуудыг барьж байгуулж чадвал 2040 онд үерийн эрсдэлгүй хот болох боломжтой гэсэн дүгнэлт гарсан байгаа.

Сэлбэ, Дунд голын үерийн хамгаалалтын төлөвлөлтийн хүрээнд голоо нэгэнт өргөн болгож чадахгүй учраас даланг  өндөрлөж, ёроолыг нь жаахан ухах  арга хэмжээ авч байна. Ёроолыг ухах гэдэг нь гидравлик талаасаа нэг хэсэгхэн газар ухаад гаргачихдаг зүйл биш. Голын нийт уртын дагуу авч үзэх шаардлагатай байдаг учраас Сэлбийн 20 гаруй км-т арга хэмжээ авахаар төлөвлөсөн. Одоо үүнийг барих л асуудал үлдсэн гэсэн үг. Цэргийг 1000 өдөр тэжээгээд 1 өдөр ашиглана гэдэг үг бий. Үүнтэй адил үерийн хамгаалалтын байгууламжийг 10 мянган өдөр ашиглахгүй байсан ч нэг л өдөр зориулалтын дагуу ажилладаг онцгой байгууламж юм.

Голын хамгаалалтын бүс болох 50 метр зайд барилга барихгүй гэж заасан боловч  хамгаалалтын бүсийн дүрэм дээр үерийн хамгаалалтын байгууламжаас хамгаалалтын бүсийг тооцохгүй гэдэг. Одоо энэ зохиомол зүйлээ өөрчлөөд хамгаалалтын бүсэд баригдсан барилгуудад илүү өндөр шаардлага тавьж, хамгаалалтын хөрөнгийг тухайн барилгын эзэд өөрсдөө гаргах, өндөр татвар төлөх гэх мэт дундын арга хэмжээ авах зайлшгүй шаардлага тулгарч байна. 

Үер болон бусад байгалийн үзэгдлийг дэлхийн дулааралтай холбон тайлбарлаад байгаа. Мөн их хур бороотой жилийн давтамж энэ жилүүдэд таарч байна гэж ярих нь бий. Энэ талаар ямар судалгаа байна вэ? 

Монгол Улсад цаг уурын байгууллага үүсээд 100 жил болж, устай холбоотой хэмжилтийг 1940 оноос хийж эхэлсэн. Энэ 80 жилийг байгалийн 4 тэрбум жилтэй харьцуулахад өчүүхэн бага цаг хугацаа. Тиймээс манай хувьд хур тунадасны хэлбэлзлийг танин мэдэхэд хэцүү. Гэхдээ шинжлэх ухааны үүднээс хур тунадас, үерийн давтамжийн асуудлыг авч үзэж, магадлал буюу хангамшил гэдэг үзүүлэлтээр тодорхойлдог. Жишээ нь 1%-ийн хангамшилтай их урсац нь 100 жилд тохиолдох үер үүсгэж болзошгүй их урсац ямар хэмжээтэй урсах вэ гэдгийг тооцоогоор тодорхойлдог. Үүнээс үзэхэд одоо хур бороо ихтэй жилүүд үргэлжилж байна. Тэгэхээр хур тунадас бага, хур тунадас элбэг жилүүдийн хэлбэлзэл нь үргэлжилсээр байна гэсэн үе юм. Өнгөрсөн жилийн 7 сард Сэлбэ голоор өнгөрсөн үер нь 8 жилд нэг давтагддаг буюу 13%-ийн хангамшилтай үер Сэлбэ голын голдирлоор өнгөрсөн байгалийн үйл явц болсон. Тийм ч учраас “багахан” үер гэж тодорхойлоод байгаа юм. Зарим хүмүүс цаг уурын өөрчлөлт, дэлхийн дулааралтай холбож тайлбарлаж байгаа нь өрөөсгөл. Харин шиврээ бороо цөөрч, гэнэт аадар бороо орох нь нэмэгдсэн нь уур амьсгалын өөрчлөлт гэж болно. 

Голын голдирлыг хашсан барилгуудаас гадна голдиролд байгаа мод бургасууд үерийн эрсдэлийг нэмэгдүүлж байгаа. Тодруулбал, Сэлбэ гол хэвийн үедээ дунджаар 5 м.куб/сек зарцуулгатай урсдаг. Харин 100 жилд нэг болдог үер нь 200-300 орчим м.куб/сек үерийн урсцыг өнгөрүүлэх шаардлагатай болж байна. Эдгээр мод бургас нь урсгалын хурдыг багасгаж, үерийн түвшинг нэмэгдүүлэх хамгийн сөрөг нөхцөлийг өдөөдөг. Ингэснээр үерийн усны түвшин ихсэж, халилт нэмэгдэх эрсдэлтэй юм. 

Би Сэлбийн голын эрэг дээр өссөн хүүхэд. Тэр үед буюу 1960-80-аад онд одоогийнх шиг ийм шугуй, модод байгаагүй. Эдгээр модод өөрсдөө ургасан. Нэг ёсондоо зэрлэг модод гэсэн үг. Тиймээс эдгээр мод бургасаар авах, эсвэл голын эргийн барилгуудаа буулгах гэсэн хувилбарууд байна. Нийгмийн талаасаа нэгэнт амьдарч байгаа иргэдийн амьдрал үргэлжилж байгаа тул мод бургасыг авах л хувилбар хамгийн бага зардалтай болж байна даа. Харин мод бургасыг зөөж, голдирлын ёроолыг доошлуулсны дараа тохижилт, бэхэлгээнүүдийг хийхээр төлөвлөсөн хэрэгтэй. Хэрвээ 10 жилд нэг удаа үер болно гэж үзвэл 36500 хоногийн 3 хоногт нь л үер болно. Тэгэхээр бусад өдрүүдэд хүмүүсийн амарч зугаалах нөхцөлийг хангасан байдлаар тохижилтыг хийхээр төлөвлөсөн. Олон улсын жишгийн дагуу дугуйн зам, сандал, явган хүний зам, амрах талбайг хийнэ. Гэхдээ үер болсны дараа хагшаасыг цэвэрлэх, тохижуулсан хэсгийг дахин засварлах, эсвэл дахин шинээр барих шаардлагатай гэдгээ хүлээн зөвшөөрчих хэрэгтэй. Мод тарьж болохгүй, харин намхан мод сөөг, зүлэг тарьж болно гэдэг шаардлагыг тавих ёстой байна. 

Төв цэвэрлэх байгууламжийг шинэчлэх, шинээр барих, ажлын ТЭЗҮ, ажлын зураг боловсруулах төсөл

Усны барилга байгууламжтай холбоотой асуудлыг хэзээнээс хот төлөвлөлтдөө оруулж, анхаарч эхэлсэн бэ? 

Улаанбаатар хот 5 удаа ерөнхий төлөвлөгөөг боловсруулсан байдаг. Анхны төлөвлөгөөг 1950 оны дундуур хийж байсан. Эхний 2 ерөнхий төлөвлөгөөнд үерийн хамгаалалтын байгууламжийн төлөвлөлтийг тусгаагүй байдаг. Харин 1966 онд их үер болж, энэ асуудлыг хот төлөвлөлтөд тусгах болсон байдаг. Тэр үед Улаанбаатар хотыг цахилгаанаар хангадаг ганц станц болох 1-р цахилгаан станц, үйлдвэрүүд бүгд цахилгаангүй болж, Яармагийн гүүрнээс бусад нь нурж байлаа. Тухайн үеийн ханшаар 100 гаруй сая ам.долларын хохирол амсаж, 100 гаруй хүн нас барж байсан. 20 гаруй хоног хот зогсонги байдалд орж, гамшгийн байдалд шилжиж байсан.

Тиймээс энэ асуудлуудыг тусгахын тулд Болгар, Орос инженерүүдийн зураг төслийн концепц, төлөвлөлтийг гаргаж, зураг төслийг боловсруулж, барьж байгуулсан нь одоо болтол хамгаалаад явж байгаа. Үүнээс хойш Монголын тал төлөвлөлт, барилга угсралтын ажлуудаа гүйцэтгэж байна.

“Цэвэр усны нөөц нь  Монгол Улсын нутаг дэвсгэрт харилцан адилгүй байгаа нь хамгийн хүндрэлтэй асуудал болоод байна” 

Дэлхий даяар цэвэр усны нөөц багасаж байгаа талаар ярьж байна. Манай улсын хувьд энэ асуудал хөндөгдөж байгаа. Бидэнд хэр нөөц байна вэ? 

1970-80 онуудад Усны хайгуул төсөл, зураг төсөл, эрдэм шинжилгээний институт Унгаруудын тусламжтай Монгол Улсын цэвэр усны нөөцийн талаар маш том судалгааны ажил хийсэн байдаг. Тус судалгаа нь Монгол орны усны нөөцийг нэгдмэлээр ашиглах, хамгаалах ерөнхий схем нэртэй бөгөөд судалгааны үр дүнд манай орны усны нөөц, ашиглалтын хэтийн төлөв, түүнийг хамгаалах талаар иж бүрэн мэдээллүүдийг хамарсан том судалгаа болсон юм. 

Манай улсын  усны нөөц нь 500 км.куб том нуурууд, 34 км.куб голуудын ус, 10 км.куб мөнх цаст уулсын ус,10 гаруй км.куб газрын доорх уснаас бүрддэг. Үүнээс ашиглах боломжтой цэвэр ус нь газрын гүнээс 5 км.куб, гадаргуун уснаас мөн адил 5 орчим км.куб ашиглах боломжтой. Өөрөөр хэлбэл Монгол Улсын 1,5 сая км талбайд 10 км.куб усыг ашиглах боломжтой гэсэн үг. 

2008-2012 онд Нидерландын вант улсын буцалтгүй тусламжаар Монгол Улсын усны нөөцийн нэгдсэн менежментийн төслийг хэрэгжүүлж, тэр төслөөр Унгаруудын хийсэн эдгээр тоог баталгаажуулсан байдаг. 

Тэгвэл ашиглах боломжтой 10 км.куб цэвэр усныхаа хэдэн хувийг бид хэрэглээндээ ашигладаг вэ? 

2016 онд миний ажиллаж байсан төслийн судалгааны үр дүнд 0,5 км.куб хэрэглэж байна гэсэн тоо гарсан. Харин 2023 оны судалгаагаар Монгол Улсад жилд 0,6 км.куб хэрэглэсэн гэсэн тоог Усны газар гаргасан байгаа. 2040-2050 онд ямар хэмжээний ус хэрэглэх вэ гэдгийг багцаалдахад 2 км.куб гэсэн үр дүн гарсан. Үүнээс үзэхэд манай улсын 10 км.куб цэвэр усны нөөцтэй үүнээс 2 км.куб - ыг дунд хугацаанд ашиглана гэсэн үг. Тиймээс одоогоор цэвэр усны хомсдол үүсэхгүй. 

Гэвч цэвэр усны нөөц нь  Монгол Улсын нутаг дэвсгэрт харилцан адилгүй байгаа нь хамгийн том асуудал болоод байна. Ихэнх нөөц нь том голуудтай хангай тал руугаа байдаг бол нутаг дэвсгэрийн 670 хувийг эзэлдэг говь хээрийн бүсэд бага нөөцтэй байна. Говийн бүсэд манай улсын эдийн засгийг тодорхойлж буй Оюутолгой, Таван толгой, олборлох бусад үйлдвэрүүд байгаа учраас цаашид хөгжүүлж, нэмэгдүүлэхийн тулд ус шаардлагатай болж байгаа. 

Бидний хэрэглэж буй  0,6 км.куб усны 40 хувийг нь гадаргын уснаас, 60 хувийг нь газрын доорх уснаас ашиглаж байгаа бөгөөд үүнийхээ 60-70 хувийг нь  газар тариалан, мал аж ахуй, 20-30 орчим хувийг үйлдвэрүүд, 10 гаруй хувийг нь хот суурин газрын ундны усанд хэрэглэж байна. Үйлдвэр болон хот суурины ус хангамжид гадаргын усыг төдийлөн ашиглаж чаддаггүй. Цаашид харьцангуй богино хугацаанд нөхөн сэргээгддэг гадаргын усны ашиглалтыг нэмэгдүүлэх шаардлага энэ салбарын нэг тулгамдсан асуудал болоод байгаа юм. Үүнийг өөр талаас нь тайлбарлавал голуудын усыг хуримтлуулах боомт, хиймэл усан сангуудыг олноор байгуулах зайлшгүй шаардлага байна гэсэн үе юм.

Тэгвэл нөөц багатай, эрэлт эрс нэмэгдэх Говийн бүсийн усны хэрэгцээг яаж хангах вэ? 

2014 онд Дэлхийн банкны төслөөр Говийн бүсийг усаар хангах асуудлыг авч үзэж, боломжит хувилбаруудын үнэлгээний анхан шатны судалгааг хийсэн. Говийн бүсийг усаар хангах хувилбаруудаа тодорхойлж, техникийн хувьд боломжтой эсэх, хэр хэмжээний хөрөнгө оруулалт шаардлагатай, хэрхэн санхүүжүүлэх, нийгэм болон байгаль орчинд ямар эерэг болон сөрөг нөлөөтэй вэ, төр эсвэл хувийн хэвшил гүйцэтгэх үү гээд олон хүчин зүйлийг авч үзэж үнэлсэн. Үүний үр дүнд говьд байгаа газрын доорх усыг байгаа хэмжээгээр нь ашиглаад дутагдаж байгаа хэмжээг голуудын гадаргын усыг ашиглаж алсаас татах нь хамгийн оновчтой, зөв хувилбар гэж үнэлэгдсэн. 

Уг нь говьд хамгийн ойр ус татах боломж нь 200 км- ийн цаана урсаж байгаа Шар мөрөн юм. Гэвч Хятадын Шар мөрөний сав газар нь дэлхийн хамгийн их аж ахуйн эргэлтэд орсон гол  учраас боломжгүй. 

Хойд зүгийн голуудаас говьд хамгийн ойр нь Хэрлэн, Туул, Орхон голууд байгаа_ Улаанбаатар хотыг Туул голын хөндийд байгаа газрын доорх уснаас хангадаг. Цаашид ч 100 жил зөвхөн Улаанбаатар хотыг усаар хангах зорилгоор ашиглах учраас эндээс ус татаж болохгүй. Тэгэхээр говьд хамгийн ойр Хэрлэн, Орхон  голууд боломжтой байна.  Оюутолгой компани нь Хэрлэн голоос ус татаад ирвэл худалдан авахад бэлэн гэдгээ хүлээн зөвшөөрч, ТЭЗҮ-ийг шинэчлэхэд шаардагдах хөрөнгийг гаргах талаар саяхан Эрдэнэс Оюутолгой компанитай гэрээ байгуулж,  гарын үсэг зураад байгаа.

Тэгэхээр бидэнд усны нөөцийн менежмент хэрэгжүүлэх шаардлага тулгарч байна. Манай улс үүнийг хэрэгжүүлдэг үү? Ямар бодлого чиглэлтэй ажиллаж байгаа вэ? 

Усны нөөцийн менежмент гэдгийг энгийнээр тайлбарлавал ямар хэмжээний усыг бид хэрэглэж байна гэдгээ тодорхойлоод, ойрын, дунд, урт хугацаандаа хэдий хэмжээний усны эрэлт хэрэгцээ шаардлагатайг тооцож, үүнийгээ ашиглах боломжтой нөөцтэйгөө харьцуулаад үзээд энэ менежментийг хэрэгжүүлэх юм. Олон улсад 200 гаруй жил хөгжсөн энэ асуудлыг Монголд 2004 оноос хэрэгжүүлж байна.

Усны нөөцийн менежментийг авч үзэхийн тулд хоёр асуудалд онцгойлон анхаарах шаардлагатай болсон. Нэгдүгээрт, нэгдсэн менежменттэй байхын тулд аливаа улс орон засаг захиргааны нэгжээр нь бус байгалийн хилээр нь буюу сав газраар нь авч үзэх хэрэгтэй болсон. Тиймээс Усны тухай хуульдаа 29 сав газар гэж авч үздэг нь ийм учиртай. Хоёрдугаарт, усны нөөцтэй холбоотой асуудлыг засаг захиргааны нэгжийн хэм хэмжээгээр зохицуулж болдоггүй, харин энэ сав газарт байгаа бүх талуудын оролцоог хангасан байх ёстой юм. Талууд гэдэг нь Сонгуульт байгууллагын /УИХ, ИТХ/ , төрийн /Засгийн газар, Яамнууд, аймаг сумын захиргаа, Байгаль орчны газар/, иргэний нийгмийн байгууллага /ТББ, судалгааны байгууллагууд,  АНН, хувь хүмүүс/ - ыг хэлнэ. Эдгээр талууд бүгд өөр өөр ашиг сонирхолтой учраас талуудын бүх оролцоог хангах шаардлагатай болдог. 

“Монгол Улсын барихаар төлөвлөсөн усан цахилгаан станцууд нь Байгаль нуурт сөрөг нөлөө үзүүлнэ гэсэн шалтгаанаар Оросууд “Дэлхийн өвийн хороо”- нд  гомдол гаргасан байгаа”    

Сэргээгдэх эрчим хүчээр хангах гол эх үүсвэрүүдийн нэг нь Усан цахилгаан станц шүү дээ. Гэтэл манай станцын төслүүд гацаад байгаа. Шалтгаан нь юунд байна вэ? 

ТЭЗҮ-ийг нь боловсруулчихсан олон төсөл байгаа боловч хүлээн зөвшөөрөгдсөн байгаа нь цөөн байна. Жишээлбэл, Азийн хөгжлийн банкнаас зээл авч, Эгийн голын усан цахилгаан станцын ТЭЗҮ-ийг 1993-1995 онд боловсруулчихсан байдаг боловч үе үеийн засгийн газар барих гэж оролдоод чадахгүй 4 дэх удаагийн оролдлого бүтэлгүйтчихсэн байгаа. Мөн Эрдэнэбүрэний усан цахилгаан станц Хятадын хөрөнгө оруулалтаар ТЭЗҮ - ийг боловсруулж, хөнгөлөлттэй зээлд хамрагдсан боловч, манай талтай холбоотойгоор албан ёсоор эхлээгүй хүлээгдэж байна. 

Манай улсын хамгийн их усны нөөцтэй хойд зүгийн голууд нь бүгд Сэлэнгэ мөрнөөр дамжаад ОХУ-ын Байгаль нуурт цутгадаг. Тиймээс олон улсын хилийн усны хэлэлцээрээр урсгалын дээр байгаа улс нь доор байгаа улсынхаа эрх ашгийг хамгаалж, тэгш байдлыг хангана гэсэн ерөнхий зарчим байдаг. Энэхүү зарчмын дагуу Монголд барих боомт болон усан цахилгаан станцууд нь Байгаль нуурт сөрөг нөлөө үзүүлнэ гэсэн гомдлыг ОХУ - аас ЮНЕСКО-ийн “Дэлхийн өвийн хороо”-нд хандаж, гомдол гаргаад 10-аад жил  болсон байна. Энэ асуудлыг шийдэхийн тулд ОХУ болон Монгол Улсын засгийн газар хоорондын комиссоос ажлын хэсэг байгуулагдаж, хоёр талын холбогдох яам, эрдэмтэн судлаач, мэргэжилтнүүдээс бүрдсэн баг ажиллаж байна.

Тиймээс Эгийн голын усан цахилгаан станц нь Байгаль нуур болон Сэлэнгэ мөрний  сав газарт  биологийн олон янз байдалд ямар нэгэн сөрөг нөлөө үзүүлэх эсэхийг судалгаагаар гаргаж ирэх шаардлагатай болсон. Энэ судалгаан дээр Францын компанитай хамтран ажилласан бөгөөд уг судалгаагаар Байгаль нуурт хохирол учруулах хэмжээний нөлөөгүй, харин Монголын нутагт буюу Сэлэнгэ мөрний хавьд ихээхэн сөрөг нөлөө үзүүлэхээр байна гэдгийг гаргаж ирсэн. Гэхдээ гарч болох нөлөөлөлд урьдчилсан арга хэмжээ авах боломжтой гэсэн үр дүн гарсан. Энэ мэдээллийг ОХУ болон “Дэлхийн өвийн хороо”-руу явуулсан байгаа. 

Нөгөө асуудал Орос,Монголын тал Бүс нутгийн байгаль орчны үнэлгээ хийхээр тохиролцож, ажлын даалгавраа хоёр тал хүлээн зөвшөөрсөн байдаг. Гэтэл энэ судалгааны хөрөнгө оруулалтын Монголын тал гаргах ёстой боловч манай улсаас энэ ажилд улсын төсөв тавьж өгөхгүй байгаа учраас мөн л гацаад байгаа. Хэрвээ ирэх жил хөрөнгө оруулахгүй бол Монгол улс “онигоонд” орох болж байна. Өмнөх хурлуудын үеэр Ковидоос шалтгаалан засгийн газраас мөнгө олгох боломжгүй байгаа гэж тайлбарладаг байсан. Энэ удаад юу гэж тайлбарлахаа ч мэдэхгүй сууж байна. /инээв/ ОХУ-тай зөвшилцөлд хүрэхгүй бол энэ ажлууд гацаанаас гарахгүй. Яг үнэндээ энэ асуудал ийм байдлаар 10 жил болж байна шүү дээ. 

Үүнийг ярьж буй гол шалтгаан нь гадаргын усыг ашиглахын тулд ийм их процесс, үйл ажиллагааг явагддаг гэдгийг хэлэх гэсэн юм. 

Хилийн усанд хамаагүй газруудад байгууламж барьж болно биз дээ? 

Тиймээ, Төв Азийн гадагш урсгалгүй ай савын хэмжээнд усны барилга байгууламж барьж болно. Үүний нэг жишээ бол одоо баригдаад ашиглаж байгаа Тайшир, Дөргөний УЦС байна. Мөн Эрдэнэбүрэний болон Байдрагийн усан цахилгаан станцуудыг барихаар төлөвлөсөн байгаа. Мөн ус хуримтлуулах цахилгаан станц барих боломжтой. Тиймээс Монголд ЭХЯ-ны захиалгаар төвийн бүсийн ус хуримтлуулах усан цахилгаан станцыг ТЭЗҮ- ийг боловсруулаад хүлээлгэн өгсөн байгаа. 

Ус хуримтлуулах усан цахилгаан станцын талаар тайлбарлавал? 

Манай улс цахилгаан эрчим хүчний оргил ачааллын үедээ  ОХУ-аас импортолдог. Харин шөнийн цагаар цахилгааны хэрэглээ багасангуут ОХУ руу үнэгүй гарчихдаг юм. Тиймээс бид ОХУ уруу гарчихдаа шөнийн цахилгаан эрчим хүсээрэй уулын доор байгуулсан усан сангаасаа уулын дээр байгуулсан усаа шахаж хуримтлуулах юм.  Оройны оргил ачааллын үед хуримтлуулсан усаа буулгаж цахилгаан үйлдвэрлээд, импортолж буй цахилгаанаа дотооддоо хангах боломж бүрдэнэ гэсэн үг. Энэ төслийн ТЭЗҮ-ийн дагуу Азийн хөгжлийн банк дээр яригдаж байгаа гэсэн. 

Ус хуримтлуулах цахилгаан станц 

“Бид ази царайтай боловч Европ сэтгэхүйтэй хүмүүс” 

Усны инженер хүний хувьд салбартаа бий болгохыг зорьж буй зүйл юу вэ? 

Манай компанийн хувьд Төв цэвэрлэх байгууламж, Оюутолгой, усан цахилгаан станцууд, уул уурхайн ус хангамж гэх мэт томоохон төслүүдэд Монголын талаас төлөөлж ажилласан. Тиймээс энэ олон төслүүд дээр ажилласны үр дүнд Монголын инженерүүд гаднын тусламжтай хийж буй төслүүдийг өөрсдөө бүтээн байгуулж чадна гэдэгт бүрэн итгэлтэй болсон. 

Миний хувьд энэ олон хүнийг цалинжуулаад хэдэн 100 саяын зарлага гарган байж энэ салбарт оршин тогтнож байгаагийн гол зорилго нь дотоодын инженерүүдээ чадавхжуулах, олон улсын төсөл хөтөлбөрүүдийг өөрсдөө хийж чаддаг болохын төлөө юм. Гаднын мэргэжилтнүүд ирээд өөрсдөө 90 хувийг нь аваад 10 хувийг нь цалин гэж хэдэн хүнд өгчихдөг байдлыг өөрчилмөөр байна. Манайх шиг дахиад 10-аад компани гараад ирэхэд салбарт их өөрчлөлт, хөгжил ирнэ. 

Монгол Улсын усны салбарт төрийн оролцоо их, хөгжих боломж одоогоор бага байгаа ч ирээдүйд өөрчлөгдөнө гэдэгт итгэлтэй байдаг. Манай хувьд төрийн оролцоотой аливаа нэгэн тендерт ороод ялах магадлал 20 хувьтай, харин олон улсын тендерт ялах магадлал 80 хувь байдаг. Учир нь олон улсад тендер маш шударга явдаг юм уу гэж бодож байгаа.  Харин Монголд ямар байгааг бүгд мэдэх биз. 

Усны барилга байгууламжийн инженер бусад холбогдох мэргэжлүүдээр төгсөгчид багасаж байна. Уг нь цаашид энэ салбарт хийгдэх ажлууд их, мэргэжилтнүүд шаардлагатай болох болов уу? 

Сав газруудад мэргэжилтнүүд шаардлагатай байгаа боловч төгсөгчид цөөхөн байна. Үүнд нөлөөлөх хүчин зүйлсүүд бий. Миний бодлоор  нэгдүгээрт энэ салбар мэргэжлийн талаар мэдээлэл бага, хүүхдүүд тэр болгон мэдэхгүй байна. Мөн холбогдох яамнууд /ХНХЯ, БОАЖЯ, БХБЯ, БШУЯ/ байгууллагууд, их дээд сургуулиудын уялдаа холбоогүй ажиллаж байгаа нь нэг шалтгаан болдог. 

Хоёрдугаарт, аливаа салбар өөрөө эдийн засгийн эргэлтэд орж, ашигтай байх ёстой. Гэтэл усны үнэ цэн дэндүү бага учраас хөрөнгө оруулалт ч энэ салбарт бага байна. Хөрөнгө оруулалтгүй бол салбар яаж хөгжих билээ. Литр ус 1 төгрөг, 1 тн усаа 1000 төгрөгөөр үнэлж байна. Гэтэл дэлгүүрээс 1 л савласан усыг 1000 төгрөгөөр авч байгаа шүү дээ.Тиймээс усны салбарт улсын төсвөөр хөрөнгө оруулалт бага байгаа. Цаашид усны үнэ цэнийг нэмэгдүүлж, тохирсон тарифтай болгоод арай өөр бодлогоор явуулах шаардлагатай болж байгаа. Хэрвээ бид усны төслүүдийг их бага хэмжээгээр хэрэгжүүлээд байвал мэргэжилтнүүдийн чадвар сайжирч, цаашлаад өрсөлдөөн бий болж, салбар хурдацтай хөгжих боломж бүрдэнэ. Үүнийг дагаад боловсролыг салбар ч өөрчлөгдөнө гэдэгт итгэлтэй байна.  

Таны мэргэжлийн сайхан нь юу вэ? Одоо юун дээр төвлөрч ажиллаж байгаа вэ? 

Нэг төсөл дуусаад нөгөө төсөл рүү орж, үргэлж шинэ судалгаа, шинэ зүйлийг мэдэж авдаг учраас миний ажил их сонирхолтой санагддаг. Ер нь бизнесийн нэгдүгээр зарчим “чи өөрийнхөө чаддаг зүйлийг хийвэл амжилтад хүрнэ”. Би урд нь анхны Кока кола ундаа, Тайгер пиво зэргийг Монголд анх оруулж ирж байсан. Хүнсний импорт, бөөний худалдаа чиглэлээр ажиллаж, хуучин Мэргэжилтний 20 дэлгүүрийг хувьчилж авч Центр пойнт нэрийг өгч, нэлээд сайн ажиллаж байсан. Харин мэргэжлээрээ ажиллавал илүү амжилттай ажиллах боломж байна гэж үзэж, 1990 оны сүүлээр усны инженеренгийн чиглэлээр дагнан ажиллах болсон.  Өөрийнхөө хийж чаддаг зүйлийг хийгээд өнөөдөр би энд сууж байна. Мөн хоббигоо ажил мэргэжилтэйгээ холбож чадвал амжилт дагуулдаг. Тиймээс миний хувьд ажил маань миний хобби, миний хийж чаддаг, урам зориг авдаг зүйл юм. 

Урьд залуудаа инженерчлэл талдаа төвлөрч ажилладаг байсан бол одоо ажлынхаа 90%-д менежментийн ажил хийж байна. Инженерүүддээ зөвлөнө, тэд маань чанартай гүйцэтгэдэг учраас би заавал оролцоод байх шаардлагагүй байдаг. 

Та хамгийн сүүлд ямар ном уншсан бэ? 

Хүүхэд байхдаа уран зохиолын ном их уншдаг байлаа. Одоо  АНУ , ОХУ-аас захиалаад инженеренгийн чиглэлийн номуудаа авчихдаг. Одоо ихэвчлэн баримтат тулгуурласан номууд уншдаг. Сайн хуульч хүн хуулийн бүх заалтуудыг мэддэг байхаасаа илүү асуудлыг шийдэхийн тулд хуулийн аль хэсгийг үзвэл зөв бэ гэдгийг хэлж чаддаг хүнийг хэлдэг гэсэн. Үүнтэй адил инженер хүн шийдэл гаргахын тулд ямар номын аль хэсгээс уншиж болохыг зөвлөж чаддаг байх ёстой. Тиймээс залуучууддаа ном зөвлөх дуртай. 

Би сүүлийн жилүүдэд XX зууны Хятадын хөгжлийн талаар мэдэхийн тулд хэд хэдэн номуудыг сонирхон уншсан. Бид соён гэгээрэх талдаа европын соёлд сайн суралцсан хэр нь Дорно Ази талаа ойлгохгүй болчихсон юм байна. Япон, Солонгос яаж хөгжсөн, одоо хятад яаж хөгжөөд байна. үүндээ өөрсдийн улсын соёл, ёс заншлын давуу талаа яаж ашиглаж хөгжсөн бэ гэдгийг мэддэггүй. Энэ тухай Эзра Вогэлийн Хятадын Дэн Сяопины тухай тухай маш сонирхолтой ном байна. Би хэд хэд уншсан. Юн Чаны “Зэрлэг хун” гэдэг эмээ, ээж, өөрийн тухай хүүрнэсэн бодит түүх нь ХХ зууны Хятадын түүхийг ойлгоход их сайн ном байлаа.Мао Зэдун хамгийн харгис аргаар Хятадыг нэг улс болгон нэгтгэж чадсан. Түүнийг үгүйсгэвэл өнөөдрийн Хятад гэж байхгүй учраас түүний хийсэн зүйлийг 70% зөв, 30% буруу гэж үздэг. 

Бид хоёр том гүрний дунд оршихын тулд хөрш улсуудынхаа  талаар маш сайн мэддэг байх хэрэгтэй. Хэдийгээр бид Хятадуудад дургүй боловч тэд ямар бодлого барьж хөгжсөн талаар мэдэж байх ёстой. Бид дан ганц барууны буюу Европ сэтгэхүйг барилгүй, дорнын соёлыг ойлгож, бизнесийн арга барилаа хөгжүүлэх шаардлага тулгарч байна. Тиймээс миний хувьд хамтарч ажилладаг улсуудын түүх соёлыг судалж, ямар аргаар тэдэнтэй ойлголцож, зөвшилцөлд хүрэх ёстой вэ гэдгээ тодорхойлохыг хичээдэг. 

Эндээс дүгнэхэд бид ази царайтай боловч Европ сэтгэхүйтэй хүмүүс болчихжээ. Тиймээс тэднийг онцлогийг судлах хэрэгтэй гэж хэлмээр байна.