(Уламжлалт материал, будгийг шинжлэхүй, III-р хэсэг)

Түүхэн дурсгалт уран барилга, архитектурын дурсгалын сэргээн засварлалтыг хийхийн өмнө ямар материалаас бүтсэн, уламжлалт хийцэл дээр үндэслэсэн нарийн технологиудыг тодорхойлох, олон төрлийн суурь судалгааг хийх хэрэгтэй.  Тухайлбал, сүмийн барилгын ноён нуруу, дам нуруу, холбоос нуруу, булангийн дам нуруу, дэлний моднууд, багана зэрэг модон хийцлэлд хэрэглэсэн будаг нь ямар төрлийн будаг байв, суурь давхарга буюу пайтууны бүтэц нь юу болох, маажин, зүмбэрийн онцлог болон ханын өрлөгт хэрэглэгдсэн тоосго, шавар, лагшингийн найрлага, орцыг хүртэл маш сайн судлах ёстой. Дээврийн нөмрөг вааруудад ямар шавар хэрэглэж, хэрхэн хэвлэж, хэдэн хэмд шатааж, паалангийн материалыг мэдэх нь чухал. Мэдээж эдгээр судалгааг төрөл бүрийн багаж, технологийн тусламжтай шинжилж судлана (Зураг 1).

Зураг 1. Материалын шинжилгээний тоног төхөөрөмж

Энд будгийн шинжилгээний талаасаа хэдэн зүйлийг дурдъя. Шороон будгийг Монголчууд өргөн дэлгэр хэрэглэж байсныг бид бүхэн мэднэ. Судалгаанаас харахад уламжлалт будгийг “Шороо”, “Эрдэс”, “Шим”-ийн гаралтай гэсэн гурван ерөнхий хувааж болохоор байна.  Булган аймгийн Шороон бумбагар бунхны ханын зурагт хийсэн рентген флуоресцент, рентген дифрактометрийн шинжилгээгээр улаан өнгийн шороон гаралтай будаг болох “Зос” (hematite, Fe2O3), шимийн гаралтай, хар өнгийн будаг хэрэглэгдсэн нь тодорхой болсон (Зураг 2). Төмрийн ислийн зосон будаг бол нэн эртнээс өнөөг хүртэл хэрэглэгдэж буй будаг юм. Сонирхолтой нь ямар хэмийн температурт халаах, шатааснаас өнгө нь хувирч өөрчлөгддөг. Япон улсын ихэнх сүмүүдийн модон хийцлэлийг “Бэнгара” хэмээх улаан хүрэн өнгийн зосон будгаар буддаг.

Зураг 2. Хархорум музейд хадгалагдаж буй ханын зургийн дээжид хийсэн скан электрон микроскопын зураг. Микроскопын өсгөлт: x750 - x10.000

Монголын тал нутагт өөрийн төрт улсаа байгуулж байсан Уйгурын эзэнт гүрний нийслэл Хар Балгас хотын барилгын туурган зурагт дээрх зосон будгийг өргөн дэлгэр хэрэглэсэн байдаг. Монгол-Герман Улсын хамтарсан археологийн экспедицийн үр дүнд олон төрлийн ханын зургийн хэсэг илэрсэн юм. Барилгын ханын зурагт хэрэглэсэн будгийг шинжлэхэд олон төрлийн өнгөтэй зосон будаг түлхүү ашигласан нь тодорхой болсон юм (Зураг 3). 

Зураг 3. Уйгурын нийслэл Харбалгас хотын барилгын хананы будгийн шинжилгээ: Скан электрон микроскопын зураглалын үр дүн

Киданы үеийн барилга, бунхны ханын зурагтай холбоотой дурсгал хамгийн их илэрсэн байдаг. Жишээ нь Киданы гурван үеийн Sheng-tsung 聖宗, Hsing-Tsung 興宗, Tao-Tsung 道宗 хаадын бунхнууд нь Өвөрмонголын өөртөө засах орны Улаан хад хотын Баарин зүүн хошуунд байрладаг. “Зүүн бунхан”-ны хөрөг зургаас цор ганц зураг бидний үед хадгалагдан үлдсэн бөгөөд одоо энэ нь Киотогийн Их Сургуулийн музейд хадгалагдаж байна. Уг туурган зургийг судлах боломж олдож, Япон Улсын Нарагийн Соёлын Өвийн Үндэсний Судалгааны Хүрээлэнгийн багаж, тоног төхөөрөмжийг ашиглаж судалгаа хийсэн юм. Шинжилгээний үр дүнгээр ногоон будаг нь Ногоолин эсвэл Атакамайт (CuCO3-Cu(OH)2), улаан будаг нь Шунхан улаан (чиннабар HgS), улаан хүрэн өнгө нь хар тугалганы улаан будаг Pb3O4 болох нь тодорхой болсон. 

Зураг 4. Кидан гүрний хааны бунхны туурган зураг, будгийн шинжилгээний явц

Их Монгол улсын үеийн барилгад маш олон төрлийн будаг ашиглаж ирсэн нь судалгаагаар харагддаг. Хархорум хот нь XIII-XI-р зууны үед Монголын эзэнт гүрний төр, шашин, худалдаа арилжааны төв байсан гэдэг. 1999 оноос эхлэн, Монгол-Германы Хархорум экспедиц нь Монголын Эзэнт гүрний нийслэл Хархорум хотын малтлага, судалгаагаар барилгын ханын зургийн хэсгүүд илэрч, шинжлэх ухааны эргэлтэд орж судлагдаж байна. Шинжилгээний үр дүнд Ногоон будаг нь Cu суурьтай Атакамайт эсвэл малачайт будаг, Хөх будаг нь Azurite Cu3(CO3)2(OH)2), суурь давхарга нь шохойн чулуу CaCO3, Улбар шар будаг нь Миниум Pb3O4, улаан будаг нь Шунхан улаан (чиннабар HgS) төрлийн будаг болох нь илэрхий байна. Хар тулганы улбар шар будаг нь хожим Өндөр гэгээний үеийн Өвгөн хийд, Сарьдагийн хийдэд хэрэглэгдэж байсан будагтай ширхэглэг, бүтцийн хувьд ижил байгаа нь нотлогдсон юм.

Монголын бурхан шашны 3 дахь удаагийн дэлгэрэлтийн үетэй холбоотой Эрдэнэ зуу хийдийн Цамбын сүмийн ханын зурагт Их Монгол улсын үеийн уламжлалт технологийг ашиглаж байжээ. Суурь давхаргаас шохойн чулуу, хар тугалганы цагаан будгийн агууламж илэрч, олон өнгийн тансаг будгийг хэрэглэгдсэн нь түүхэн үнэ цэнтэй соёлын өв болохыг илтгэн харуулж байна. Мөн шимийн будгийг ханын зурагт хэрэглэж байсан нь бидний хадгалж үлдэх ёстой уламжлалт технологийн нэг юм. 

Хуучны материал, будгийн талаар хийгдсэн дээрх судалгаа бол түүхэн дурсгалт уран барилга, архитектурын дурсгалын сэргээн засварлалт хийгдэхээс өмнөх олон суурь судалгааны нэгээхэн хэсэг нь юм. Судалж, шинжлэх тусам тухайн соёлын өвд оршиж буй үнэ цэн улам өсөж, тодорхой бус олон зүйл ил болж, сэргээн засварлалтын хэрхэн хийгдэх төлөвлөгөө гарна.  

Үргэлжлэл бий...