Бэлтгэсэн: Зөвлөх архитектор Норовын Цогтоо

Манай Засгийн газар  2030 он гэхэд Сэргээгдэх эрчим хүчний (СЭХ) эзлэх хувийг улсын  нийт эрчим хүчний хүчин чадлын  30%-д хүргэх зорилтыг дэвшүүлсэн.

Энэхүү зорилт нь хүлэмжийн хийн ялгарлыг 2030 он гэхэд 22,7%-иар бууруулахаар олон улсын өмнө хүлээсэн үүрэг, Төрөөс эрчим хүчний талаар баримтлах бодлого, ирээдүйд учрах эрчим хүчний хомсдолоос сэргийлэх төрийн  бодлоготой нийцэж байгаа юм. Өнөөдөр дээрх зорилтын биелэлт хангалттай биш ердөө 9%-тай байна. Энэ байдлаараа явбал дээрх зорилт яагаад ч биелэх боломжгүй худлаа амлалт болох төлөвтэй байна.

Саяхан хэд хоногийн өмнө НҮБ-ын дэргэдэх Уур амьсгалын ногоон хөгжлийн сангийн Гадаад харилцаа эрхэлсэн захирлаар ажиллаж буй С. Оюуны Монголын эдийн засагчдын клубт урилгаар тавьсан илтгэлээс харж байхад манай төр засаг ногоон хөгжил, СЭХ-ийг дэмжих чиглэлд зөв шийдвэр гаргаж, улам өргөн далайцтай, эрчтэй ажиллах шаардлагатай байгаа, мөн гаднын хөгжилтэй орнууд, олон улсын дэмжигч байгууллагууд, банк санхүүгийн байгууллагуудаас дэмжлэг туслалцаа авч хамтран ажиллах өргөн боломж байгаа тухай дурдсан байсан. Тэрээр хэлэхдээ, Монголд Ногоон банк байгуулах төсөлд дээрх сангаас 25.0 сая ам.доллар оруулахаар болсон, мөн сан Азийн хөгжлийн банктай хамтраад 540.0сая ам. долларын  гэр хорооллын дахин төлөвлөлтийн ногоон хорооллын төсөлд орлцож 170 сая ам доллар гаргах, үүний 50 сая нь буцалтгүй тусламж хэлбэрээр олгогдоно, Монголчууд ногоон хөгжил СЭХ-ний чиглэлээр 1.4 тэрбум ам.долларын төсөл батлуулаад хэрэгжүүлж эхлэх шатанд явж байгаа гэх зэргээр ярьсан байна.

Эндээс харахад бид СЭХ-ний чиглэлээр гаднын дэмжигч байгууллагуудаас  санхүүжилт босгох боломж их байна. Харин энэ боломжийг зөв, сайн ашиглаж чадаж байна уу гэдэг нь эргэлзээтэй.

Манай төрөөс гаргасан СЭХ-ийг дэмжиж буй шийдвэрүүд:

1.Монгол улсын засгийн газрын 2016 оны 198-р тогтоолоор батлагдсан

ГААЛИЙН АЛБАН ТАТВАР, НЭМЭГДСЭН ӨРТГИЙН АЛБАН ТАТВАРААС ЧӨЛӨӨЛӨХ СЭРГЭЭГДЭХ ЭРЧИМ ХҮЧНИЙ СУДАЛГАА ШИНЖИЛГЭЭНИЙ БОЛОН ҮЙЛДВЭРЛЭЛИЙН ТОНОГ ТӨХӨӨРӨМЖ, ТҮҮНИЙ ДАГАЛДАХ ХЭРЭГСЭЛ, СЭЛБЭГИЙН ЖАГСААЛТ.

Энэхүү жагсаалтад тусгагдсан СЭХ-ний материал тоног төхөөрөмжүүдийн нэр томьёоны хувьд тодорхой биш, зөв томьёологдоогүй, зарим нэг зайлшгүй байвал зохих материал төхөөрөмж ороогүй үлдсэн зэрэг нь СЭХ-ний бизнес хийж буй байгууллагууд Гаалийн байцаагч нарын  хооронд үл ойлголцол үүсэх, зохих ёсны хөнгөлөлтөө авч чадахгүй байх нөхцөл байдлыг бий болгоод байна. Иймд энэ жагсаалтад  дараах өөрчлөлтийг оруулж шинэчлэх шаардлагатай. Үүнд:

-          Нарны СЭХ-ний эх үүсвэрийн материал тоног төхөөрөмжийн нэр томьёог зөв болгон засах шаардлагатай.

-          СЭХ-ний цэнэг хураагуурыг жагсаалтад нэг нэр төрөл болгон тухайлан зааж оруулах. Одоогийн практикт түүнийг гаалийн байцаагч нар автомашины аккумлятортой адил авч үзэж татвар төлөхийг шаарддаг байдал гарсаар байгаа.

-   СЭХ-ний эх үүсвэрийн дагалдах хэрэгсэл, материал тоноглолуудыг мөн энэ жагсаалтад нэр зааж оруулах хэрэгтэй. Тухайлбал, Нарны хавтанг инвертертэй холбох  PV кабел, PV кабелийн холболтын залгуурууд (PV connectors), инвертерийн үйл ажиллагааг хянах Wife төхөөрөмж, PV Combiner box, батарей менежментийн  HV Box, батарейны тавиур (Battery rack),  EMS system (Energy management system)   ...гэх мэт

2. Эрчим хүчний сайдын 2020 оны 159-р тушаал

ХЭРЭГЛЭГЧИЙН СЭРГЭЭГДЭХ ЭРЧИМ ХҮЧНИЙ ҮҮСГҮҮРЭЭС ҮЙЛДВЭРЛЭСЭН ЭРЧИМ ХҮЧИЙГ ТҮГЭЭХ СҮЛЖЭЭНД НИЙЛҮҮЛЭХ ЖУРАМ

Энэ журамд иргэн 20кВт, албан байгууллага техникийн нөхцөлөөр олгогдсон хүчин чадлынхаа 50 хувь хүртэл түгээх сүлжээнд нийлүүлж болох тухай заасан байдаг. Одоогийн байдлаар бол өчнөөн хөрөнгөө гаргаж эх үүсвэр худалдан авч угсрахаас илүүтэй техникийн нөхцөл гаргуулах нь төвөгтэй, хэцүү асуудал болоод байна.

Техникийн нөхцөл гаргах байгууллага нь энэ журамд байхгүй зүйлс шаарддаг. Жишээлбэл, зөвхөн сарын 10-ний дотор техникийн нөхцөлийн хүсэлт авах зэрэг хүнд суртлын шинж чанартай байна. Тиймээс СЭХ-ний эх үүсвэр нэмэгдүүлж байгаа иргэд, айл өрхийн санал санаачилгыг дэмжээд, хамтраад ажиллавал одоогийн цахилгаан эх үүсвэр дутагдалтай, нүүрсний утаа асуудал болж буй энэ цагт хэрэгтэй.

Иймд энэхүү журамд техникийн нөхцөл олгох асуудлыг хялбаршуулах , нэгдсэн нэг ухаалаг тоолуур тавьж болох гэх мэт зарим өөрчлөлт, нэмэлт оруулах шаардлагатай байна.

3.  ЭХЗХ-ны 2022 оны 5.. дугаар тогтоолын хавсралтаар батлагдсан

-          СЭХ-ний үүсгүүрээс нэгдсэн сүлжээнд нийлүүлэх үнэ:

06:00-17:00                140,18 төг

17:00-22:00                221,89 төг

-          СЭХ-ийг дэмжих тариф- 23.79 төг/кВт.цаг - (сэргээгдэх эрчим хүчний үндэсний төвд орлого болж очдог)

Өнөөдөр төвийн эрчим хүчний системээс нийлүүлж буй цахилгааны үнэ тарифыг улс төрийн шалтгаанаар маш доод хэмжээнд барьж, үйлдвэрлэгч нийлүүлэгчид нь их хэмжээний алдагдалтай, татаастай явсаар ирсэн. Цахилгааны үнийг засгаас хязгаарлан барьж буй нь аливаа төрлийн цахилгаан станц бүхий байгууллагын үйл ажиллагаанд төвөг учруулахаас гадна тоног төхөөрөмжийн парк шинэчлэлийг, шинэ эх үүсвэр нэмж барих хөгжлийн үйл явцыг хойш нь татаж чангаасаар байна. Тухайлбал,

- Хэрэглэгчид эрчим хүчний үнэ тарифыг хямд байгаагаас үүдэн хэмнэлт хийх зорилгогүй                  

- СЭХ-ний эх үүсвэр байгуулах анхны хөрөнгө оруулалт өндөр тул ийм хямд үнэ тарифтай байхад  оруулсан хөрөнгө оруулалтын зардлаа нөхөх хугацаа урт (10 жил орчим) болдог нь хэрэглэгчдийн СЭХ-ний эх үүсвэр тавиулах сонирхлыг төрүүлэхгүй байх шалтгаан болсоор байна.

Иймд энэ үнэ тарифыг үйлдвэрлэлийн бодит зардалтай нийцүүлэн нэмэгдүүлж өөрчлөх талаар улс төрийн зоригтой зөв шийдвэр даруйхан гаргах шаардлагатай цаг нь болсон гэж үзэж байна.

Мөн СЭХ-ийг дэмжих тарифаар бүх цахилгаан хэрэглэгчдээс авч улмаар Сэргээгдэх эрчим хүчний үндэсний төв гэгч байгууллага руу орж буй энэхүү орлого хаашаа хэрхэн зарцуулагдаж байгаа нь тодорхойгүй байна. Энэ орлогын эх үүсвэрээс айл өрх болон жижиг дунд  аж ахуйн нэгжид ямар ч санхүүжилтийн дэмжлэг үзүүлдэггүй.

Олон улсад СЭХ-ийг дэмжиж буй шалтгаан болон зарим орны туршлага:

Дэлхийн дулаарал, Агаарын бохирдлоос сэргийлж ногоон эрчим хүчийг ашиглах нь зөв бөгөөд ирээдүйд учрах эрчим хүчний хямралаас сэргийлж одоогоос зөв арга зам руу чиглүүлэх  шаардлагатай болж байна.

Одоогоор эрчим хүчинд зонхилон ашиглаж буй түлшний нөөц дуусах хугацаа ойртсоор байна, Тухайлбал:

                   Нефть                      2055 он

                   Байгалийн хий        2072 он

                   Нүүрс                      2128 он       

БНХАУ

    ●    Хятад улс 430 гВт-ын нарны эрчим хүчний хүчин чадалтай болсноороо (2023 оны 4-р сарын байдлаар)  дэлхийд нарны эрчим хүчний хамгийн том үйлдвэрлэгч болоод байна. Энэхүү хүчин чадал нь улсын нийт эрчим хүчний үйлдвэрлэлийн 30 хувийг эзэлж байна.

   ●    БНХАУ ирээдүйд нүүрсний цахилгаан станцаас аль болох татгалзахыг зорьж байгаа бөгөөд, 2023 онд шинэ СЭХ-ний төлөө 1 тэрбум ам.долларын хөрөнгө төсөвлөж байна.

    ●    БНХАУ-  2022 онд сэргээгдэх эрчим хүчинд 3,87 тэрбум юань буюу 607 сая ам.долларын татаас өгсөн. Үүний 1,55 тэрбум юань салхин сэнс,  2,28 тэрбум юань нарны цахилгаан үүсгүүр, 38,24 сая юань эрчим хүч үйлдвэрлэлд зориулжээ.

    ●    Хятад улсын цахилгаан эрчим хүчний жишиг тарифыг 0.9- 1 юань байдаг бөгөөд  харин нарны (PV) эрчим хүч үйлдвэрлэн нийлүүлэх төслүүдэд кВт цаг тутамд 0.42 юанийн татаасыг улсаас 20 жилийн хугацаатай олгож байна.

Солонгос улс

  ●    Айл өрх 3-5кВт сэргээгдэх эрчим хүчний эх үүсвэр суурилуулахад хөрөнгө оруулалтын 60%-ийг улсаас татаасаар олгодог бөгөөд илүү гарсан эрчим хүчийг улсад зарахын зөвшөөрдөг.

    ●    Солонгос улсын СЭХ-ний эх үүсвэрийн хүчин чадал 2025 оны сүүл гэхэд 12,5 гВт –аас 42,7 гВт болж өсөх ба СЭХ-ний үйлдвэрлэл нь улсын нийт хэрэглээтэй харьцуулахад 2030 онд  20 хувь, 2040 онд 35 хувьд хүргэж өсгөх зорилт дэвшүүлжээ.

Австрали улс

    ●    Нарны PV нь 2022 онд Австралийн нийт цахилгаан эрчим хүчний 20 орчим хувийг үйлдвэрлэсэн бөгөөд Австралид хамгийн хурдацтай хөгжиж буй цахилгаан эрчим хүчний төрөл юм.

    ●    Австралийн хувийн орон сууцанд амьдардаг нийт өрхүүдийн 40 гаруй хувь нь дээвэр дээрээ нарны PV-тэй бөгөөд нийт хүчин чадал нь 15 ГВт-аас давсан байна.

    ●    Нарны эрчим хүчний 30/30/30 зорилт дэвшүүлэн ажиллаж байгаа. 2030 он гэхэд нарны эрчим хүчний эзлэх хувийг 30 хүртэл болгож нэмэгдүүлэх, нарны модулиудын өртгийг нэг ватт нь 30 цент хүртэл бууруулах, дээвэр дээрх PV-эрчим хүчний нийт хүчин чадлыг 30 гВт-д хүргэх

    ●    Австралийн засгийн газар “Жижиг оврын сэргээгдэх эрчим хүчний схем” нэртэй нарны эрчим хүчний хөнгөлөлтийн хөтөлбөрийг 2022 онд  эхлээд байна. Энэ хүрээнд:

    ●    2500 – 15000 ав.долларын СЭХ-ний зориулалттай 10 жилийн хугацаатай бага хүүтэй болон хүүгүй зээл олгодог.

    ●    Мөн хувь айл өрхийн тавих PV системд анхны хөрөнгө оруулалтад нь дэмжлэг үзүүлж 2500-3000 ав.доллар хүртэл татаас олгодог.

    ●    Эдгээр хөнгөлөлт дэмжлэг нь муж, бүсүүдэд өөр өөр байдаг.

Япон улс

    ●    Японы аж ахуйн нэгжүүд нар, салхи, газрын гүний дулаан зэрэг сэргээгдэх эх үүсвэрээс 20 хүртэлх жилийн хугацаанд урьдчилан тогтоосон урамшуулалтайгаар төвийн системд цахилгаан худалдах боломжтой байдаг. Нарны эрчим хүчээр үйлдвэрлэж нийлүүлж буй цахилгаан эрчим хүчний нэг киловатт цагийн үнэлгээнд  42 иен (53 америк цент) төлж байгаа нь Герман, Хятадын тарифаас илүү өндөр байна.

АНУ

    ●    СЭХ-ний үйлдвэрлэлийн зориулалттай засгийн газрын татаасыг анхандаа бага дунд орлоготой иргэдэд олгож байсан бөгөөд сүүлдээ бүх нийтийг хамруулдаг болсон.

    ●    Анх татаасны хэмжээ нь хөрөнгө оруулалтын зардлын 22% байгаад энэ дэмжлэг аажмаар нэмэгдэж, 2023 онд 30% болсон бөгөөд энэ хэмжээг 2030 хүртэл үүнийг баримтлах шийдвэртэй. Уг татаас нь татварын мэдүүлэгт суутгал болох бөгөөд нарны зайн системийн төлбөрийн 30%-ийг хувь хүний орлогын татварт суутгуулж, ингэснээр орлого, цалингийн татварын дүн тухайн дүнг давах хүртэл татварт мөнгө төлөхгүй.

Дүгнэлт, зөвлөгөөнөөс гарах шийдвэрт тусгуулах санал: 

1.    Ногоон хөгжил, СЭХ-ийг дэмжих хөнгөлөлттэй зээл, буцалтгүй тусламж өгдөг олон улсын сан, Банк санхүүгийн байгууллагуудтай хамтарч, тэднээс дэмжлэг авч хамтарч ажиллах маш их боломж байна. Үүнийг хэрэгжүүлэхэд онцгойлон анхаарах зайлшгүй шаардлага байгааг төр засаг, холбогдох төр олон нийтийн байгууллагуудын анхааралд хүргэх нь чухал байна.

2.   Монгол улсын засгийн газрын 2016 оны 198-р тогтоолоор батлагдсан

Гаалийн албан татвар, нэмэгдсэн өртгийн албан татвараас чөлөөлөх сэргээгдэх эрчим хүчний судалгаа шинжилгээний болон үйлдвэрлэлийн тоног төхөөрөмж, түүний дагалдах хэрэгсэл, сэлбэгийн жагсаалт -д өөрчлөлт шинэчлэлт оруулах шаардлагатай байна.

3.  Хэрэглэгчийн сэргээгдэх эрчим хүчний үүсгүүрээс үйлдвэрлэсэн эрчим хүчийг түгээх сүлжээнд нийлүүлэх журам -д иргэн айл өрхийн тавих жижиг хүчин чадалтай (20 хүртэл кВт) СЭХ-ний эх үүсвэрийн техникийн нөхцөл олгох шаардлагыг арай зөөллөж, хялбаршуулсан байдалтай олгохоор оруулах шаардлагатай байна.

4.      Цахилгааны үнэ трафыг үйлдвэрлэлийн бодит зардалтай нийцүүлэн нэмэгдүүлж өөрчлөх талаар улс төрийн зоригтой, зөв шийдвэр гаргах шаардлагатай цаг нь болсон байна.

 5.      Олон улсын сайн туршлагаар айл өрх, жижиг дунд аж ахуйн нэгжийн СЭХ-ний 5-20кВт хүртэл хүчин чадалтай эх үүсвэр барихад анхны хөрөнгө оруулалтын 50 хүртэл хувийн дэмжлэг үзүүлдэг болмоор байна. Үүнд зарцуулах санхүүжилтийг СЭХ-нийг дэмжих тарифын дагуу хураагдаж цуглаж буй сангаас гаргаж байх шийдвэр гаргуулах саналтай байна.